Población por nucleu

Desglose de población según el Padrón Continuu por Unidá Poblacional del INE.

Primeros habitantes

As acuñáu en Bílbilis mientres el reináu del emperador romanu Augustu.

Zona arqueolóxica de Valdeherrera, Calatayud.

Los primeros habitantes del enclave de Bílbilis son tribus d'aboríxenes celtíberos, los Lusones, que collaboren colos romanos, lo que favorez l'asentamientu de colonos.

Na zona de Valdeherrera más próxima a l'actual ciudá atópase'l que puede ser el mayor pobláu de la Celtiberia, onde dempués se cree qu'hubo dalgún tipu de granxa o asentamientu romanu.

Con Augustu l'asentamientu recibe'l rangu de Municipium Augusta Bilbilis, y a la llegada de Tiberio inaugúrense construcciones como'l templu o'l foru; la ciudá tamién llega a acuñar moneda, mientres esta dómina tamién se produz la nacencia del pernomáu Marcial.

De ser una próspera ciudá pasó a la más completa decadencia, subsistiendo dellos grupos de xente nella mientres la dómina visigoda, pero asitiaos pela redolada. Quedó como mandáu'l xentiliciu «bilbilitano», amás del mármol de los edificios importantes, presente en numberosos edificios civiles y relixosos de Calatayud.

En 2007 atopáronse unes termes romanes nel cascu urbanu de la ciudá que podríen pertenecer a la ciudá de Platea, nomada por Marcial y que convivió con Bílbilis, pero de la qu'inda non se conoz el so allugamientu. Según indicaría'l gran tamañu de les termes topaes (alredor de 700 m²), investígase si la Platea documentada allugar nel cascu urbanu de la ciudá islámico y actual. Les termes tuvieron n'usu dende'l sieglu I o II d. C. hasta'l V, colo que si se confirma que fueron les de la ciudá de Platea, esta sobreviviría a Bílbilis (que se despobló a partir del sieglu III d. C.) y caltendría la continuidá como nucleu habitáu dende la dómina romana hasta los nuesos díes.^[9] Sicasí, estes termes fueron cubiertes de nuevu, y edificóse en dichu solar.

Esti afayu reescribió parte de la historia de Calatayud, y nun son los únicos restos romanos atopaos dientro del actual cascu urbanu. A poca distancia, años tras afayárase una terma privada xunto a una vivienda. Creíase que pertenecíen a una villa agrícola cercana a Bílbilis.

Dómina árabe

Cola llegada de los árabes a la península ibérica ábrese una nueva etapa pa los habitantes residentes nes cercaníes. Nesta dómina ye cuando se produz la construcción del recintu fortificáu que va dar nome a la ciudá. La ciudá llamóse Qal'at Ayyub, significando Qal'a ciudá fortificada o ciudadela y Ayubb ye un nome árabe frecuente. Sostiense que'l so fundador pudo ser Ayyub ibn Habib al Lajmi, un emir d'al-Andalus.

Nel sieglu X, con Abderramán III, sulevar en Zaragoza la familia de los Tuyibíes; darréu Abderramán sitió y tomó Calatayud en 937. Nel 1031, cuando yá apaecieron na historia los Reinos de Taifas, Calatayud ye una de les principales ciudaes del reinu taifa de Zaragoza y capital d'un distritu, y aportó a capital de la so propia taifa dende 1046 a 1055. Gobernaron los Tuyibíes y Hudíes, llinaxes naturales del Yeme. Ye un periodu de gran rellumanza cultural.

Nel sieglu XII la Qal‘at Ayyub musulmana sería conquistada pol rei d'Aragón Alfonsu I El Batallador, un 24 de xunu de 1120, festividá de San Xuan Bautista.

Reconquista

En 1120 Calatayud ye conquistada por Alfonsu I el Batallador. Poco dempués recibe los Fueros de Calatayud y créase la Comunidá d'aldegues de Calatayud. Nesta dómina la ciudá solo ye superada en población ya importancia en tou Aragón per Zaragoza.

Mientres el sieglu XIV la ciudá sufriría un asediu per parte de los exércitos castellanos na Guerra de los Dos Pedros, siendo finalmente conquistada con grandes estroces en 1362, tres la paz de Terrer la entós villa sería xubida a la categoría de ciudá.

Nel sieglu XV produzse un acontecimientu importante: la proclamación del infante Fernandu II como herederu de la Corona d'Aragón na ciudá en 1461; tamién se robla'l 30 de mayu de 1481 la Carta de Calatayud ente los Reis Católicos y Fernando de Guanarteme, pola que los reinos canarios incorporar a la Corona de Castiella.

Sieglos XVI-XIX

Mientres el sieglu XVI produz el nacencia del xentiliciu «bilbilitano» propuestu por Antonio Serón, qu'acabaría imponiéndose a los usaos entós (calatayubí o calatayucense).

El resurdimientu cultural nun se produz hasta'l sieglu XVII, esta vegada de mano de los xesuites que pretenden que los estudios en Calatayud algamen el rangu d'universitarios, demanda qu'entá continua anguaño na ciudá, en 1627 Gracián empieza a impartir humanidaes na ciudá.

Panorámica de Calatayud según un detalle d'una fotografía de Juan Laurent realizada hacia 1870.

Mientres el sieglu XIX, na Guerra de la Independencia, el bilbilitano Barón de Warsage ye asignáu pa la defensa de los valles del Jalón y Jiloca, según fabricar de pólvora de Villafeliche,^[10] tres la derrota de Tudela, el Xeneral Castaños retirar hasta la ciudá, alcordándose la retirada hasta Sigüenza, que sería cubierta pol xeneral Venegas enfrentándose al xeneral francés Mathieu en Calatayud el 23 de payares y en Bubierca^[11] el 29 de payares de 1808. Esi mesmu añu, Warsage con voluntarios bilbilitanos y de la contorna allega en socorru de Zaragoza, la ciudá ye conquistada polos franceses y reconquistada el 2 d'ochobre de 1812 por Villacampa, siendo la so contorna y la ciudá llugar d'aiciones del célebre Juan Martín Díez "L'Encerriscáu".

Ye nesti sieglu cuando tien llugar la nacencia de la lleenda de la Dolores y cuando la ciudá convertir mientres un curtiu periodu de tiempu na capital de la cuarta provincia d'Aragón suprimida cola vuelta del absolutismu auspiciado polos 100.000 fíos de San Luis que la so ruta escontra Madrid paso ente otros llugares por Calatayud. Mientres el trieniu lliberal foi capital de la Provincia de Calatayud y mientres munchos años caltuvo la reclamación provincial, que finalmente foi soterrada por cuenta de la repitida oposición de les provincies estremeres y la de Zaragoza. Mientres les guerres carlistes sería escalada en más d'una ocasión pol exércitu carlista, tamién apaecen mientres esti sieglu la carretera y el ferrocarril (1826 y 1863 respeutivamente) Madrid-Zaragoza y la lluz llétrico en 1892.

Antigua estación de ferrocarril de Calatayud.

Estación de ferrocarril anguaño.

Estación de ferrocarril antigua

Muralles y castiellu de Ayub.

Estación ferroviaria de Calatayud abandonada, yá en desusu.

Colexata de Santa María.

Torre mudéxar de Santa María.

Claustru de la colexata del Santu Sepulcru.

Interior de la ilesia de San Pedro de los Francos.
Francos-church-in-Calatayud-(Spain)-24496.html Vista interior en 3D

Interior del Santuariu de la Virxe de la Peña

Ilesia de San Andrés.
Vista interior en 3D

Estación de ferrocarril

Detalle del arte mudéxar na ilesia de San Andrés.

La estación de Calatayud ye una estación ferroviaria.Nella conflúin el trazáu clásicu d'anchu ibéricu ente Madrid y Barcelona y la nueva llinia d'alta velocidá.

Interior de la ilesia de San Xuan el Real.

Entrada de la ilesia de San Xuan El Real.

Ermita de San Roque.

Cigüeñes sobre la chimenea de l'antigua azucrera cola ermita de San Roque al fondu.

Acuartelamiento del Exércitu Barón de Warsage en Calatayud.

Sieglu XX

Nel sieglu XX un urbanismu ensin control favorez la desapaición d'importantes edificios como les ilesies de San Pedro Mártir o San Francisco. Llega la llinia ferrial Santander–Mediterraneu que nunca se llegaría a terminar nin a usase para lo que foi concebida. No cultural créase'l primer institutu mientres la dictadura de Primo de Rivera y la primer escuela de trabayu mientres la II República. Yá empezada la guerra civil, el xeneral Varela estableció un cuartel xeneral na llocalidá.

Llegaos los años 50 tola zona sufre una crisis económica rellacionada cola remolacha azucrera, nuna zona bien dependiente de les azucreres,^[12] el so zarru va conducir a unes crisis demográfica, de la cual, la ciudá nun se recuperaría hasta la década de los 90.

Mientres los años 70, produzse la creación del centru UNED de Calatayud en 1975 ^[13] el zarru del bancu d'España en Calatayud,^[14] tamién va allugar la constitución de les primeres Cortes d'Aragón modernes y el 9 d'abril de 1978, la constitución de la primera Diputación Xeneral d'Aragón (predecesora del actual Gobiernu d'Aragón) na ilesia de San Pedro de los Francos. Tamién la ciudá bilbilitana va convertir nel primer conceyu democráticu tres la muerte de Franco, gracies al adelantamientu nun día de les eleiciones pola visita del rei Xuan Carlos I.

Nos 80, más concretamente en 1985, produzse'l zarru de la vía Santander-Mediterraneu, deteriorándose la rellación comercial qu'esistía con llocalidaes de la provincies de Soria y Teruel, esi mesmu añu entra en funcionamientu l'hospital Ernest Lluch,a principios de los 90 llegaría l'autovía A-2 ameyorando les comunicaciones con Madrid y Zaragoza, en 1995 produciríase'l zarru del parque farmacia del exercito.

Sieglu XXI

No trescurrío de sieglu la ciudá supera los 20.000 habitantes empadronaos per primer vegada na historia, créase la Contorna Comunidá de Calatayud en 2001 con capital na ciudá, mientres ochobre de 2001 produzse la llegada del ferrocarril d'alta velocidá y realízase la edificación y adecuación d'amplies zones de la ciudá.

Últimos alcaldes de Calatayud

Resultaos eleutorales

Evolución de la delda viva

El conceutu de delda viva contempla solo les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.

Gráfica d'evolución de la delda viva del conceyu ente 2008 y 2014

Delda viva del conceyu en miles d'Euros según datos del Ministeriu de Facienda y Ad. Públiques.[20]

La delda viva municipal per habitante en 2014 xubía a 332,09 €.^[21]

Cortil fortificada árabe

Destaca'l recintu fortificáu de la dómina árabe (castiellu, muralla y puertes). Ye del sieglu IX, el más antigua cortil fortificada que se caltién de los árabes na Península Ibérica. Nel sieglu VIII esistió primero un nucleu defensivu edificáu por Ayyub. Nel sieglu IX ampliar pa faer frente a la familia de los Banu-Cuasi de Zaragoza que queríen apoderase de la ciudá.

Entiende cinco puntos o castiellos, enllazaos por aciu muralles que baxen a los ribayos y vuelven xubir. Nel mayor altor ta'l Castiellu Mayor o de Ayyub y el de Torre Mocha. Nos altores inferiores, Castiellu de Doña Martina, Castiellu del Reló, Castiellu de la Peña (bien destruyíu). Nel recintu pueden estremase distintes partes:

• El Castiellu de Doña Martina ye'l más antiguu.
• El Castiellu Mayor o de Ayyub apodera'l conxuntu. Consta de dos recintos: el baxu al norte, l'altu al sur. Nesta cortil hai dos torrexones de planta octogonal. Caltiénse un barcal.
• Nel Cortil de la Longía hai una repoblación forestal qu'enzanca la visión arqueolóxica. Del Castiellu Mayor parten muralles escontra'l S y el Y. Queden restos de torrexones.
• Castiellu Real o del Reló. Dende'l torrexón en cantu del derribadoriu de la cortil anterior parte una muralla escontra'l sur que llega hasta esti castiellu. Solo queda la so planta allargada. Una muralla enllazaba col de Doña Martina pol Ribayu de la Rúa, y nella abría la Puerta de Valencia.
• Torre Albarrana. De la cortil baxa del Castiellu Mayor parte escontra poniente un tramu de muralla con 4 torrexones macizos de planta cuadrada. A 150 m ta la torre albarrana, dixebrada unos 7 m anque xunida a la cortil. (Barrani significa esterior). Ye l'exemplu más antiguu conocíu de torre albarrana.
• Cortil de la Torre Mocha. Cortil zarrada. Un llenzu llega hasta Doña Martina. Nel so centru hai una alta torre octogonal. Utilizábase como barcal y la cortil como albacara.
• Castiellu de la Peña, que ta en ruines.
• Puerta n'arcu de ferradura. Única pieza del conxuntu que ta restaurada. Despiece de dovelas de yelsu siguiendo'l modelu más antiguu de la mezquita de Córdoba.

Colexata Santa María la Mayor

Asitiada nel centru urbanu sobre l'antigua mezquita. Patrimoniu de la humanidá dende 2001.

• Claustru del sieglu XIV con arcaes de lladriyu apuntaes. Sala capitular (Les celosías son recién).
  • Torre octogonal, mudéxar del sieglu XVI, cuenta con un altor dende la base hasta l'estremu de la cruz de 70 metros
  • Ábside poligonal, mudéxar del sieglu XVI.
  • Portada arrogante, plateresca, con tejaroz, concebida a manera de retablu y llabrada en alabastru ye obra de Juan de Talavera y el francés Esteban de Obray
  • Capiyes barroques con luxoses portaes y cúpules con yeserías mudéxares.
  • Nella ta soterráu'l fundador de la Universidá de Zaragoza, Pedro Cerbuna.

Real Colexata del Santu Sepulcru

Principal templu n'España d'esta Orde. La nueva planta ye del sieglu XVII. Tien una fachada con 3 puertes, flanqueada por 2 torres y un tabernáculo dignu de mención. Casa matriz de la Orde del Santu Sepulcru n'España. Estructuralmente, ye un retruque del Santu Sepulcru de Xerusalén.

Ilesia de San Pedro de los Francos

Foi fundada pal serviciu de los franceses veníos con Alfonsu I, el Batallador, a la conquista de Calatayud, pero'l templu actual ye más de dos sieglos posterior a la fundación primitiva. Construyida nel sieglu XIV, caltién la estructura mudéxar de tres naves con altes pilastres, bóvedes de crucería y triple ábside.

La so portada ye una magnífica amuesa del góticu llevantín. La so torre a lo llargo de los años sufrió un notable enclín, motivu pol cual nel añu 1840 foi baltáu'l cuerpu de campanes, con amplios ventanales d'arcos entecruzaos y terraza almenada.

Nesta ilesia, en 1461, celebráronse les Cortes que xuraron príncipe herederu a quien dempués sería'l Rei Fernando'l Católicu, yá que, mientres la Edá Media, xunto col templu de San Andrés, foi llugar de xunta del conceyu.

En 1978 constituyir nella, formalmente, la Diputación Xeneral d'Aragón.

Santuariu de la Virxe de la Peña

Ye la patrona de la ciudá. El so santuariu asítiase sobre lo que foi un antiguu castiellu árabe sobre'l que tres la reconquista construyóse una ilesia-fortaleza, tipoloxía esta, de gran tradición na contorna. Rehecha nel sieglu XIX tres la invasión francesa nel neoclasicismu gracies a les aportaciones de los ciudadanos de Calatayud y de l'antigua Esclavitú de La nuesa Señora de la Peña. Contién restos mudéxares na cabecera y na primer capiya llateral derecha. Sufrió una tarrecible quema la madrugada del 9 d'avientu de 1933 nel que se perdió la imaxe románica de la titular del templu y l'altar mayor sustituyéndose la primera por una copia realizada nos talleres Albareda de Zaragoza y el segundu por una obra realizada nos talleres de don Ricardo Font de Madrid. La mayoría de los altares del templu vienen de otres ilesies sumíes y del colexu de la compañía de Jesús.

Ilesia de San Andrés

Ilesia mudéxar de tres naves, que dixébrense con arcos apuntaos llixeramente en ferradura, cabecera gótica y torre mudéxar de planta octogonal y tres cuerpos n'altor.

Ilesia de San Xuan el Real

Del sieglu XVII construyida polos xesuites. Planta de cruz llatina. Tien pintures de Goya nes pechines y na sala capitular. El presbiteriu ta cubiertu con una concha al gustu centroeuropéu. Los llaterales tienen panzudes tribunes coles sos celosías. La sacristía ye barroca con muebles taraceados. Dedicada orixinalmente a la Virxe del Pilar cuando los xesuites fueron espulsaos d'España, dedicar a San Juan. Órganu barrocu d'estraordinaria calidá.

Xacimientos arqueolóxicos

• Ruines romanes de Bílbilis

• Xacimientu celtibero de Valdeherrera

Otros monumentos

Sinagoga.

Puerta de Terrer.

• Palaciu del barón de Warsage, orixinalmente propiedá del barón de Warsage, foi convertíu en Casino cultural, con una portada de columnes.
• Ermita de la Virxe de la Consolación, sinagoga de dómina xudía col interior reformáu. Contién interesantes obres artístiques.
• San Benitu, construcción del sieglu XVI d'estilu barrocu-mudéxar, anguaño acueye un hotel y una aula cultural.
• Ermita de San Roque, edificiu del sieglu XVIII, construyíu posiblemente en promesa al santu por una epidemia.
• Puerta de Terrer, data de la segunda metá del sieglu XVI, de planta cilíndrica y afatada colos blasones de Calatayud y los Austrias. Alluga la sede del centru d'estudios bilbilitanos.
• Puerta de Zaragoza, de planta cuadrada, esta puerta foi construyida en 1818.
• Puerta de Soria
• Palaciu de la Comunidá, llugar onde s'axuntaben los representantes de la comunidá de Calatayud, mientres el sieglu XIX allugó la sede de la provincia de Calatayud.
• Plaza de toros

Construcción del sieglu XIX, tamién denomináu cueso de margarita, data de 1877. Tien el segundu aforu más grande d'Aragón.

• Azucrera Llabradora

Antigua fábrica de 1899 declarada Bien Catalogáu del Patrimoniu Cultural Aragonés.

• Muséu de Calatayud

Asitiáu nel antiguu conventu de les Carmelites.

• Muséu de La Dolores Asitiáu nel Mesón de la Dolores.

Cultura y ociu

Teatru Capitol, Calatayud.

Al respective de cultura, equí allúgase la UNED, el principal centru acomuñáu na provincia de Zaragoza. Calatayud tien una biblioteca municipal que camudó del antiguu colexu Sancho y Gil, llugar que mientres munchos años, allugó esti serviciu públicu hasta avientu del 2017, que se trespasó al antiguu Seminariu de Nobles, ónde tamién hai una sala d'esposiciones temporales. El Muséu de Calatayud crear nel añu 1971, a partir de la Coleición Arqueolóxica propiedá del Centru d'Estudios Bilbilitanos y de los fondos arqueolóxicos procedentes de les escavaciones del xacimientu romanu de Bilbilis, lo mesmo que de donaciones de particulares. Esti muséu foi trespasáu en 2007, al antiguu Conventu de Carmelites, edificiu del sieglu XVII, dende l'antiguu colexu de Claretianos. Mentar tamién el Teatru Capitol, onde se lleva a cabo acto de calter cultural y escénicu, como teatru, cine o conciertos.

El ferrocarril de muestra xunto a la estación del AVE agospia un muséu.

En 2003 inauguróse el recintu ferial, unes instalaciones que s'emplegaron primeramente na Feria de muestres de la Virxe de la Peña, acoyendo tamién otru tipu d'actos.

Balnearios

Calatayud cuenta en tola contorna con dellos balnearios. El Balneariu de Paracuellos abrió en 1848, ye'l más antiguu d'Aragón, pero la restauración completa que se realizó en 2006 convertir n'unu de los más modernos de la provincia. Ta asitiáu a tan solu cuatro quilómetros de Calatayud, nel valle del Jiloca.

Otros balnearios pueden atopase en Alhama de Aragón, según na llocalidá de Jaraba.

Deporte

Tocantes a instalaciones deportives municipales, Calatayud ta forníu con un pabellón polideportivu, con piscina olímpica cubierta y una pista polideportiva, onde se lleva a cabu, partíos de fútbol sala, baloncestu, voleibol, etc. Tamién una Ciudá Deportiva, con piscina olímpica, campos de fútbol 11 (ente ellos, el del estadiu San Íñigo, onde xuega'l Atléticu Calatayud), pistes de baloncestu, de tenis, de fútbol sala y frontón, ente otros. Amás, dellos equipos de la ciudá xueguen nuna lliga a nivel comarcal que lo alministra amestar Delicies, tantu na categoría senior como nes categoríes inferiores.