El topónimu Báguena

Nun principiu el so nome escribir con v. Vaguena. Proveniente del axetivu llatín vacuus, vacíu, sacupáu, desiertu, que al acastellanase perdió la terminación del acusativu del que salieron los nomes y axetivos, calteniendo la consonante muda nidia inicial, “v,” y la “a” tónica, de la que la consonante muda fuerte “c”, en virtú de la llei de debilitación camudar nel so correspondiente nidiu “g” al atopase ente dos vocales. Asina se tendría:

Vacuum > vacu > vagu, más el sufixu “ena”, bien común n'Aragón, y de significáu desconocíu.

Nel sieglu XVIII, empezaron les duldes ente les grafíes “v” y “b”, hasta que nel XIX impúnxose la “b”. Báguena.

Los sos oríxenes

Los primeres moradores establecer nel tercer cuartu del sieglu XII.

Nel añu 1142, Ramón Berenguer IV, nun nuevu intentu de repoblar Daroca y la so amplia alfoz concedió-y un fueru de población, convirtiéndola en “señora” de tol so términu con plenos poderes xurisdiccionales y fiscales sobre él y los nucleos habitaos yá esistentes.

El conceyu de Daroca yera quien partía los llotes de tierra a los que veníen establecese en tierres vacíes del so dominiu. Los nuevos asentamientos yeren consideraos barrios de Daroca, y adscritos a una de les sos parroquies.

La primer mención del so nome tópase, nel añu 1205, nel documentu en que l'obispu de Zaragoza, D. Raimundo de Castrocol, distribuyía los diezmos y primicias de los llugares ente les parroquies de Daroca. Báguena dir a la de Santa María.

La Comunidad de Aldeas de Daroca

Nel añu 1248, por privilexu de Xaime I, les villes y llugares se desligaron de la dependencia de Daroca, y vertebráronse nuna organización cimera cola creación de la Comunidad de Aldeas de Daroca. Magar llevar el so nome, Daroca nun formaba parte de la Comunidá, y ésta celebraba les sos plegas ensin representantes d'ella y, inclusive, cola prohibición espresa de celebrales ellí.

Les villes y llugares que formaron la Comunidá, arrexuntar en cinco distritos menores, denominaos sesmas, caúna d'elles compuesta por nucleos variables de población. Báguena formaba parte de la Sesma del Campo de Gallocanta, que la componíen Anento, Báguena, Balconchán, Bello, Castejón de Tornos, Ferreruela, Gallocanta, Manchones, Murero, Odón, Retascón, San Martín del Río, Santed, Torralba de los Sisones, Used, Val de San Martín, Valdehorna, Villanueva del Jiloca y Vilarroya del Campo.

Órganu de gobiernu del pueblu

Ponte vieya de Báguena.

Nun primer momentu, los llugares tuvieron rexíos por cinco homes bonos o homes honraos según disponíen les primeres Ordenances de la Comunidá. Col pasu del tiempu y la creciente complexidá de los servicios y prestaciones asumíos pola incipiente alministración conceyil, ésta pasó a tar formada polos Xuraos 1º y 2º, un procurador, encargáu de les finances, y un númberu variable d'Oficiales, según la so población.

El desempeñu d'estos cargos taba llindáu a un añu. La so renovación tenía llugar el día de San Miguel, el 29 de setiembre. Pa la so nominación, por insaculación, yera precisu tar inscritu, siquier, na regla de mediu postero. Taben escluyíos pal desempeñu d'estos cargos los pertenecientes al estamentu noble y los qu'exercieren dalgunu de los oficios consideraos como llainos: ferreru, zapateru, xastre, texedor, pelaire, carpinteru, tenderu, carreteru, carniceru, esquilador, forneru, albeitre, mesoneru y adulero.

A partir de los Decretos de Nueva Planta, tres la Guerra de Socesión, el conceyu camudó la so denominación pola de Conceyu, y a ser rexíu pol Alcalde, Teniente alcalde, dos Rexidores y el Síndicu Procurador. Nel sieglu XIX, pasó a selo colos cargos y nomes que se conocen güei: Alcalde, Teniente alcalde y Conceyales.

Sieglu XX

Evolución de la población a lo llargo del sieglu:

Sieglu XXI

A 8 de xunetu del añu 2005, la población de distribuyía por edaes y sexu, asina:

Últimos alcaldes de Báguena

Resultaos eleutorales

La parroquia

Dende'l momentu que los llugares quedaron llibres de tutelar de Daroca, formaron la so propia parroquia, rexida por un rector o párrocu, nomáu pol obispu de Zaragoza, y a quien encamentaba la cura d'almes. Pero podía asoceder que por privilexu de la Santa Sede quedara xunida la parroquia a una Comunidá relixosa, y nesi casu la mesma Comunidá relixosa yera'l párrocu, percibiendo ésta los diezmos y primicias, y quien nomaba al Vicariu pa exercer tolos deberes relixosos propios de los párrocos. Tal asocedió cola parroquia de Báguena.

L'añu 1398, el Real Monesteriu de Ntra. Señora de Piedra clamió al papa Benedicto XIII que xuniera la parroquia de Báguena al so monesteriu, pos se deteriorara tanto los sos frutos, rentes y provechos qu'apenes algamaben pa sofitar debidamente al Abá y Monges, Súplica que sofitó'l rei d'Aragón D. Martín. Y por bulda de 1398, Benedicto XIII xunir al Real Monesteriu de Piedra, hasta que nel añu 1835 les lleis desamortizadoras acabaron cola vida monástica al ser vendíu en pública puya.

La ilesia de Santa María

Torre Báguena

Nel añu 1403, el Conceyu, ante l'aumentu demográficu del pueblu, resolvió acometer la construcción d'una nueva ilesia de mayores dimensiones que la esistente a los murios de la fortaleza. La so construcción foi encargada a Pascual de Exulve, vecín de Villahermosa, de la baronía d'Arenosu del reinu de Valencia.

Nel sieglu XVII amplióse y remocicó dafechu. Se recrecieron los sos murios, cerráronse los vanos abrir los actuales percima de los esistentes, y asitiáronse potentes contrafuertes, quedando na forma actual.

Nel so interior hai dieciséis retablos barrocos del sieglu XVIII y dos, anteriores. El de San Blas y el del Santu Cristu. Esta imaxe foi esculpida nel añu 1606 pol escultor Pedro Martínez el Viejo. El retablu, pol famosu escultor de Barrachina, Francisco Ascoz, na década de los setenta d'este mesmu sieglu. Esti retablu despinta otru, pintáu a pincel na paré nel que puede lleese SAN JUDAS TADEO.

L'Altar Mayor construyir nel añu 1803.

Nel añu 1606, el célebre organero, Guillaume de Lupe, construyó l'órganu de la ilesia, güei deterioráu y abandonáu.

La torre

La torre, d'estilu mudéxar, ye una bella amuesa d'esti arte nel valle del Jiloca. El Conceyu robló, nel añu 1609, les capitulaciones pa llevantala col constructor Pedro d'Aguilera, natural de Caiçaso, de la merindad de Transvieda del reinu de Castiella la Vieya. El so costu xubió a quince mil sueldos jaqueses.

Ermita de San Valentín

La primer mención escrita que se tien d'ella, ye una bulda del arzobispu de Zaragoza, D. García Fernández de Heredia del añu 1398.

El cultu a San Valentín y les procesiones a la ermita pa impetrar del Santu'l cese d'epidemies o la gracia de l'agua taben fuertemente enraigonaos nel pueblu. La so festividá celebrar con fogueres, ronda pol pueblu y bailles.

Nel añu 1541 fundar nella la Cofradería de Ntra. Sra. del Rosario, col so altar privilexáu sol so advocación. Componer solamente venticinco cofrades. Toos de fonduxe noble, cristianos vieyos polos cuatro costaos y que nun desempeñaren oficiu dalgunu consideráu como llaín, según consta nos sos estatutos de fundación. Celebraben nella quince mises solemnes en festividaes señalaes en devoción y memoria de los quince misterios del rosariu. Coles mesmes, les mises d'aniversariu de los cofrades finaos.

Nel añu 1598, tamién se fundó nella la Cofradería del Sangre de Ntro. Señor Xesucristu, alzando la capiya del Santu Cristu.

Ermita de La nuesa Señora de los Dolores

La devoción de los vecinos del Barriu Baxu y dalgunos del Barriu Alto llevantar coles sos aportaciones. La so solemne inauguración tuvo llugar el 1 de marzu de 1718.

Conventu de San Valentín

Conviento de les Clarises en Báguena.

Nel añu 1612, la Comunidad de Aldeas de Daroca decidió fundar un conventu de monxes por qu'ingresaren nél les fíes de la Comunidá. Báguena foi'l pueblu preferíu onde llevantalo. Báguena ufiertó'l terrén, y l'ermita de San Valentín pa la ilesia conventual. Y la Orde de les Clarises Franciscanes la escoyida. Na segunda metá del sieglu XVII había nél hasta 130 hermanes profeses. A lo llargo de la so esistencia, sesenta y ocho dir de Báguena.

L'añu 2003 cerrar por falta de vocaciones y l'avanzada edá de los diez hermanes qu'a esa fecha yeren. Treslladar al conventu de Santa Catalina que la Orde tien en Zaragoza.

San Blas

Cumpliendo'l mandatu del Sumu Pontífiz de qu'en cada un llugar vote un Patrón, el que más fuera de la so devoción, el pueblu, nel añu 1643, axuntáu en Conceyu Xeneral y coles formalidaes que tal actu riquía, pregón fechu pol alguacil en voz alta y a son de campana tañida polos llugares avezaos convocando a Conceyu Xeneral, por votación unánime de los asistentes instituyeron, a perpetuidad, a San Blas como Patrón de Báguena.

La Cofradería que lleva'l so nome, foi la primera n'instituyise en tiempu inmemorial. Disponía de trujal y cubes, onde los cofrades ellaboraben y guardaben el vinu.

La so fiesta yera, y ser, festexada con toa solemnidá, y la Cofradería la encargada d'entamala.

Empieza la viéspora pela nueche con una gran foguera ante la puerta del Prior. A otru día, al segundu toque de campanes llamando a misa mayor, el cura, revistíu, acompañantes y la música llegar a casa del Prior p'acompañalo a la ilesia. Al terminar la misa, col mesmu ceremonial acompáñase-y hasta la so casa, onde ufierta un ágape a los cofrades y amigos.

Na ilesia esiste'l so bustu y una peana, tallaos pol escultor zaragozanu, Juan de Rigarte, nel añu 1573, por encargu de la cofradería, y un preciu de setecientos sueldos.

San Ramón Nonato.

La so festividá, el 31 d'agostu, yera la fiesta de los mozos. Güei convirtióse, por diversu razones y circunstancies, na fiesta mayor del pueblu. En tiempos entá recién, a la media nueche del día de la Virxe, na plaza de les monxes, puyábase, a la baxa, la fiesta. Na última puya quedaba afitada la cantidá con que cada unu de los mozos tenía de sufragala. Y la cuadriella licitadora d'amigos yera la encargada d'entamar la fiesta, quedando ellos como los mayordomos. Güei, tolos vecinos del pueblu contribúin nel so costu, según circunstancies d'edá y estáu civil. Los actos entamaos son múltiples y variaos, como se recueye nel programa de la fiesta.

Santu Cristu de los Milagros.

Aportó a la segunda del pueblu n'actos festivos y relixosos. La so organización cuerre a cargu del Prior, llaveru y mayordomos, nomaos na festividá anterior. Toos, miembros de la so cofradería, y apuértase a esos cargos por rigorosu orde d'inscripción.

La devoción a la Santa Imaxe deber a los numberosos milagros que se-y atribúin. El primeru, el que rellaten les cróniques del conventu. La so llegada al mesmu foi dende Roma, regalu d'un flaire a una familiar so, profesa nel mesmu. Un día, una monxa que taba ayenada, tirar a les letrinas. Murnios pola so desapaición, buscar por toles dependencies del conventu ensin topalo. Hasta que vieron que de les letrinas salía una gran lluz. Baxó'l donáu y topó la Santa Imaxe. Llevar a Daroca por que un plateru restaurar. Ésti al coyer vio que sudaba sangre, y ensin atrevese a tocalo volver al conventu.

Nel añu 1877, fundóse la cofradería del so nome colos fines d'enanchar los llazos espirituales ente los cofrades, y el de sostener el so cultu y engrandecerlo.

Arguilay

Arguilay

Na marxe derecha del valle del Jiloca nel que s'asitia Báguena, atópense les ramblas de Anento y Arguilay, nesta postrera atopa'l paraxa del mesmu nome que ye unu de les paraxes más guapes del pueblu y nél atopa'l manantial qu'apurre agua potable al pueblu.