Asturies de Santiyana ye un territoriu históricu qu'acupa la tierra comprendida ente los ríos Cabra y Miera, conocida tamién como merindá y documentada dende'l sieglu XI. Compriende anguaño la metá occidental del territoriu de la Comunidá Autónoma de Cantabria (sacantes Llébana que se constituyía notra comarca) incluyendo'l valle del ríu Saja y el del ríu Nansa. Les sos llendes diben dende'l ríu Deva hasta la del ríu Miera (na Bahía de Sanander), que da pasu a la merindá de Tresmiera. Pel sur llegaba hasta los puertos de monte coles vertientes d'augües pal norte. Tolos valles d'esta comarca son perpendiculares a la costa. La fala d'esti territoriu ye'l montañés conocíu tamién como cántabru, pertenecientes al dominiu llingüísticu asturllionés.
El merinu yera'l representante del rei y nesta merindá o provincia y vivía en Santiyana del Mar ye la capital d'esti territoriu. Pal gobiernu d'esti territoriu contruyóse una torre gótica apartada del centru urbanu orixinal, creando asina un nuevu centru de la villa, de calter civil. A fines del sieglu XIV el gobernador pasa de ser un merinu a la figura d'un correxidor estableciéndose nesti ámbitu dos correximientos: ún pa les Asturies de Santiyana, Campoo y Llébana (1396) y otru pa les Cuatro Villes y Tresmiera.
Historia y documentación
La villa de Santiyana tien el so orixe nel Reinu d'Asturies, dientro de la política de repoblación impulsada por Alfonsu III el Grande, que fundó'l monesteriu de Santa Iyana nel añu 870 nún llugar nomáu Planes. Atribúyese-y a unos frades del sieglu IX el que llevaren les reliquies de Santa Iyana pa esti llugar, llevantando una ermida. Supuestamente a la xoven Iyana martirizada en Bitinia (Asia Menor) demientres les escorribandes del emperador Dioclecianu a finales del sieglu III, y los sos restos trayíos nel sieglu IX a esti llugar por monxes pelegrinos, cumpliendo una política palatina de trayer restos venerables pa da-y mayor importancia política al reinu. Yá nesi momentu construyóse una ermida baxo l'advocación de la santa onde custodiar y venerar les reliquies, y llueu un cenobiu que prosperó baxo la proteición de la nobleza llocal. De magar l'añu 980 el monesteriu taba consolidáu dafechu.
La denomación de Reinu d'Asturies (Asturorum Regnum) aprució dende que la capital y la Corte s'alluguen en Cangues. Ello ye que yá dende los sielgos IX-X promulgose nos escritos feudales y eclesiásticos el nome d'Asturies de Santiyana o de Sancta Iuliana quedando tol territoriu comprendíu ente los ríos Cabra y Miera (onde entamaba la Merindá de Tresmiera) baxo esta denomación.
Foi'l rei Fernandu I en 1045 el que-y dio'l puxu definitivu al monesteriu por otorgamientu d'importantes privilexos, ún d'ellos consistió en poner baxo soberanía del so abade la villa y les sos posesiones, estableciendo'l so domeñu territorial y xurisdiccional la rexón conocida yá como Asturies de Santiyana. Nos oríxenes constituyó un monesteriu benedictín, pero nel sieglu XI adquirió'l rangu de colexata rexida por una comunidá de canónigos de San Agustín. El primitivu templu pre-románicu sustituyóse n’época románica pol que, con diversos añadidures y reformes, caltiénse hasta güei, que ye del sieglu XII. De magar 1175 configúrase una organización con abade y cabildru. Gracies al apoyu de la nobleza, pescanció convertise nuna de les abadíes más importantes del norte peninsular, la que mayor territoriu poseyía. El Cartulariu o Llibru de la Regla de la Colexata contién copies de 94 escritures de los años 870 al 1202, distribuyíes en 64 fueyes en pergamín. Pero la propiedá de tola tierra de los nueve valles asturianos dende la ría del Deva fasta'l Miera yera mayoritariamente d'esti monesteriu fasta'l sieglu XII cuando entama un fortalecimientu de la nobleza que col apoyu de los reis formará grandes señoríos llaicos como les cases de la Vega, llueu marqueses de Santiyana, y los condaos de Buelna y Castañeda que va entamar a cuestionar y suplantar los derechos y privilexos del monesteriu.
Nel sieglu XII, toa Asturies de Santiyana, comprendida ente'l ríu Cabra y el ríu Miera, qu'al empar marcaba la llende oriental de les Asturies de Santiyana, dependía de la Diócesis d'Uviéu. En 1184, esta última pierde les Asturies de Santiyana, que pasen al Obispáu de Burgos, menos Peñamellera, Cartes, Ribededeva, Bielva, Casamaría, Rábago y San Pedro de las Bah.eras.
De magar entós, Asturies de Santiyana y Tresmiera dependerán del Obispáu de Burgos, sacante Llébana que lo fairá de Llión; les xurisdicciones de Cervera de Pisuerga y Aguilar de Campoo, Polaciones y dalguna llocalidá llebaniega dependerán de Palencia, y d'Uviéu los territorios ya nomaos más Tresvisu. Maguer toos estos territorios siguen poseyendo un denomador común como puede adicase na documentación llebaniega:
“Las Montañas, que son los confines de quatro obispados, León, Burgos, Obiedo y Palencia”.
Nel 1209 Alfonsu VIII concedió-y fueru conceyil a la villa de Santiyana, individualizándose del poder monacal y pasando a ser la capital de l'Asturies de Santiyana. El monesteriu de Santiyana decayó énte la presión de les cases señoriales apoyaes éstes por una monarquía cada vez más feble, pero comezó'l desenrollu urbán de la villa, organizáu alrodiu la Plaza Mayor o del Mercáu y la Torre del Merinu, del sieglu XIV, sé del gobiernu alministrativu.
Escontra'l sieglu XV consolídense los fonduxes y les families engrosaben el so poder y los sos domeños, bien por presura, o por donación o concesión de los reis como pagu de los servicios que prestaben a la monarquía. D'esti xeitu diben agrandándose les posesiones y el poder de los nobles en detrimentu del restu.
El maltar continúa aduciendo per too esti tiempu y nel añu 1495 los campesinos del Valle de Carriéu, piden la so emancipación y presenten demanda, Pleitu de los Nueve Valles d'Asturies de Santiyana, énte'l Conseyu del rei Xuan II escontra'l Duque del Infantáu, fíu del Marqués de Santiyana.
La sentencia ye dictada cuatro años más tarde y resulta favoratible pa los campesinos, denomándose esti fechu como Pleitu Vieyu dando orixe, al empar, a otru de mayor envergadura presentado polos valles d'Alfoz de Lloréu, Cabezón de Sal, Cabuérniga, Camargu, Cayón, Penagus, Piélagus, Regocín y Villaescusa, denomáu : El Pleitu de los Nueve Vallis pel cualu llograron la emancipación por sentencia favorable en 1568.
La Xunta Xeneral de la Provincia de los Nueve Valles, dio orixe a la Provincia de los Nueve Valles que xunto cola Llébana camudó'l so nome pola de "Provincia de Cantabria" el 28 de xunetu 1778, anque nún entamu nun taben incorporaos tolos conceyos éstos foron xuniéndose d'a poco.
Santiyana tevo partíu xudicial propiu hasta 1840, en que parte pasó pal partíu de Torlavega y pal de San Vicente. Contién abondos palacios barrocos como les casones de Cossío o Quevedo y la casa de la familia de los Quirós: nel so escudu había una lleenda grandilocuente qu'afirmaba: "Depués de Dios, la casa de Quirós”. La fiesta de la patrona celébrase'l 28 de xunu.
Ver tamién
- Merindá d'Asturies de Santiyana
- Asturies d'Uviéu
- Edá Media en Cantabria
- Cantabria
- Comarques historiques d'Asturies
Referencies
Enllaces esternos
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Asturies de Santiyana.
