Arte de les Cíclades. Arte Minoicu. Arte micénicu

Los órdenes arquiteutónicos y la arquiteutura griega del periodu arcaicu

El templu ye'l llar d'un dios, o meyor: la casa de la estatua d'un dios, pero non un llugar d'aconceyamientu.

Dóricu, xónicu y corintiu son los trés órdenes griegos, entendiendo por orde'l d'un edificiu que tenga estos trés elementos fundamentales: pedestal, columna y entablamentu. Tola arquiteutura griega pertenez, poro, a la categoría d'arquiteutura arquitrabao, que nun fai usu del arcu y la bóveda.

El dóricu tien como base un pedestal de trés escalones, dos estereobatos (escalones inferior y mediu) y un estilobatu (escalón cimeru). La columna nun tien basa, asina que'l fuste sal dende lestilobatu. Venti (o dieciséis) estríes o fendedures llonxitudinales xunies n'arista vivo nel cuerpu del fuste realcen la verticalidá de la columna. El diámetru del fuste mengua dende lestilobatu al capitel, pero esta disminución nun ye en realidá regular: la columna aumenta de volume nel centru nel nomáu éntasis. El capitel fórmase con una moldura (collarín), un nucleu principal en forma de platu (equinu) y un prisma cuadrangular (ábacu) que va rematar la columna. Nel ábacu descansen los trés elementos horizontales del entablamentu: l'arquitrabe, el frisu y la cornisa.

El xónicu naz n'Asia como una construcción de formes orientales, sobre manera nos capiteles. La columna xónica tien un elementu que l'orde dóricu nun usara xamás: la basa. El capitel tien equinu con oves, una voluta —una almuhadina colos estremos enroscaos n'espiral— y un ábacu decoráu con fueyes y dardos. Al contrariu que nel arquitrabe dóricu, que ye llisu, l'arquitrabe xónicu divídise en trés fasciae o bandes horizontales.

L'ordenes dóricu y xónicu apaecen al entamu de la cultura griega, mientres que l'orde corintiu va ser un deriváu tardíu del orde xónicu, del que se va estremar nel capitel con fueyes d'acantu. L'elementu principal del templu fórmalu una sala rectangular (cella o naos) que guarda la estatua del dios al que'l templu ta dedicáu. Delantre la puerta d'esti recintu hai por regla xeneral un pórticu (pronaos) con parés llaterales con dos pilastres (antae), una a cada llau de la entrada. Cuando ente elles esisten columnes falamos de columnes in antis o de templu in antis. Nel estremu opuestu a la cella llevántase un falsu pórticu (opistodomos), incomunicáu col templu, o bien una cámara sin accesu al esterior (ádyton) pero con accesu dende la cella. Los templos monumentales tienen amás pórticos de columnes; unes veces arrodiénlu pelos costaos (templu perípteru), otres reduzse a la fachada principal (próstilu) y a la del opistodomos (templu anfi próstilu). Dependiendo del númberu de columnes del so frontispiciu, el templu pue ser dístilu (dos columnes), tetrástilu (cuatro), hexástilu (seis), octástilu (ocho), etc.

Escultura

• El kouros y la kore

Cleobis y Bitón. Kouros. Circa 600 e. C.

Dos tipos xenéricos ocupen dende'l primer momentu l'atención del escultor: l'atleta desnudu (kouros) y la muyer vestida (kore). El primeru apaez siempres de pie, irguíu, adelantando la pierna izquierda. El calter de la cara axústase a les midies coles que la figura se representa: güeyos que sobresalen y malpenes fundios nes cuenques, oreyes de forma irreal pero decorativa; el pelo represéntase como una masa de llinies xeométriques superficiales cayendo sobre'l llombu; corónase la frente con un flequillu de bucles. Dacuando la boca represéntase como una llinia reuta, pero munches vegaes dóblase haza arriba nuna sorrisa, la “sorrisa arcaica”, que ye'l más espresivu de los rasgos.

Los kouroi del sieglu VII e. C., y tamién otros del añu 600 —Cleobis y Biton, pero tamién el Kouros de Sounion— tán cerca del canon exipciu pola postura que presenten, l'actitú de los brazos y los puños zarraos. Pasáu'l primer cuartu de sieglu el kouros va perdiendo esi primitivu caráyter cúbicu. Les exemplares de la década 570-560 (Apolo de Tenea, el Moscóforo) anuncien yá que pa movese en trés dimensiones l'escultor prefier trabayar en redondu y sustituyir los planos elementales por superficies convexes.

Escultura

Dende l'añu 480 e. C. l'arte griegu ye naturalista; les formas naturales pueden vese yá idealizaes, simplificaes, estilizaes, pero enxamás descompuestes al mou primitivu. Los escultores tomen de la realidá la forma humana, el vistíu, el movimientu, les armes, los animales, tolos ingredientes necesarios pa facer grandes conxuntos monumentales —anque la exa va ser siempre l'home—; y sobre esta base real construyen arquetipos ideales. Por principiu estéticu, el cuerpu humanu desnudu concíbese como un edificiu y les sos distintes partes tienen que mostrase siempre con claridá.

Ente les escultures de la primer xeneración clásica esisten tovía kouroi —exemplu: el Bronce de Piombino— que apoyen dambos pies con igual firmeza nel suelu como facíen los prototipos arcaicos. Pero hai otra actitú más típica, que reflexa meyor l'ideal que los artistes persiguen, y ye la d'aquellos dioses y atletes que doblen la pierna adelantada pola rodiella y descargen cuasi tol pesu n'otra pierna, quedando asina una pierna de sostén y la otra pierna llibre. Esta novedá, qu'asoma yá nel llamáu Efebu de Kritios, va facese cada vez más frecuente nel arte posterior. Pero amás d'estes estatues en reposu van llevantase otres en movimientu. Exemplu d'esto son el Discóbolo y el Poseidón d'Artemision.

Arquiteutura

Arquiteutura

Acrópolis d'Atenes

• Partenón

Partenón. Planta. Acrópolis d'Atenes

Entama a construyise nel añu 447 e.C. n'Atenes según proyeutos de los arquiteutos Ictino y Calícrates, y siguiendo'l conseyu y paecer de Fidias, encargáu de llevar la direición de toles obres de l'Acrópolis. Emplégase cuasi como únicu material el mármole, inclusive pa les teyes. Pese a los daños sufríos a lo llargo del tiempu llega hasta nós en relativu bon estáu de conservación. Ye un templu dóricu octástilu (8x17 columnes) de 69,50 metros de llonxitú y 31 d'anchor; la cella divídese en dos partes desiguales con una muria tresversal que tresforma'l recintu nun doble templu de seis columnes delantre de caúna de les sos puertes. Na más grande de les estancies podía atopase la estatua crisoelefantina de la Parthénos de Fidias ente una columnata dórica con arquitrabe; sobre ésti descansaba otra culumnata, dórica tamién, que sostenía les vigues del techu, que quiciabes fuera de madera y del que nun queden restos. El recintu del tesoru, más pequeñu que l'anterior ya incomunicáu con ésti, tenía'l techu apoyáu en cuatro columnes xóniques.

La arquiteutura del Partenón obedez a un canon más xeométricu qu'aritméticu. La impresión d'elasticidá que producen les sos llinies ye resultáu de la curvatura de los elementos en teoría rectillíneos. Asina, l'estilobatu dobla les sos aristes dexando los ángulos estremos a un nivel más baxu que'l del centru; toles columnes presenten la disminución y el éntasis; les columnes de les esquines son más voluminoses que les intermedies; les columnes del peristilu inclínense un poco contra los murios de la cella y toles superficies verticales sufren tamién una pequeña cayida contra l'interior, mientres l'entablamentu fai lo mesmo pero en sentíu contrariu. Toes estes desviaciones queríen correxir ilusiones óptiques pa nun facer del estilobatu rectu un miembru pasivu y non activu.

• Templu d'Atenea Niké

Acuérdase la so construcción nel añu 449 e. C. pa conmemorar el tratáu de paz colos perses. Calícrates, ún de los arquiteutos del Partenón, ye l'encargáu de facer los planos. Pero pese a estos preparativos decídese primero reconstruyir los monumentos esistentes enantes de facer nada nuevo, asina que'l templu d'Atenea Nike queda en proyeuto 22 años más. Calícrates aprovecha esos planos nún santuariu que se construyía n'Atenes, a la vera del Ilissós. Por fin, ente 427 y 424 e.C. llega'l turnu del templu d'Atenea Nike, que va paecese al d'Ilissós. Asitiáu nun angulu de l'Acrópolis que s'adelanta a los Propileos, domina'l camín que xube dende la ciudá. Pero la estrechez del espaciu disponible obliga a encoyer l'edificiu ideáu por Calícrates: reduzse la cella, dando llugar asina a un templu xónicu en miniatura (8,27 metros de llonxitú, 5,44 metros d'anchor, siendo de 4 metros d'altura les columnes de los pórticos), tetrástilu, anfipróstilu, con columnes de fuste monolíticu, dos pilastres ente les antae y nenguna parede intermedia, zarrándose asina l'edificu, como anguaño, con una rexa de bronce. Lleva'l nome de Nike Apteros, o Victoria ensin ales, pola estatua d'Atenea que nella se guardaba. Esti templu conservóse intautu hasta finales del sieglu XVII, cuando los turcos lu desmontaron p'aprovechar los materiales nuna obra de fortificación.

Propileos de l'Acrópolis d'Atenes. Planta

• Propileos

Ente los años 437 y 432 e. C. l'únicu accesu de l'Acrópolis, na so parte occidental, constrúyese un doble pórticu de mármole pentélicu, los Propileos (Própylon o propileo -en griegu antiguu, en plural, προπύλαια, col prefixu προ “pro” y πύλιον pylaion — Προπυλαιον = delantre de la puerta), baxo la direición del arquiteutu Mnesiklés, ya anque la obra nun se llega a terminar dafechu -pola oposición de los sacerdotes que vixilen el recintu d'Artemis Brauronia, y que no ceden el terrenu-, la parte que se construye ye bastante pa que nel sieglu II d. C. Pausanias lu describa bien. Los dos frentes, el que da al esterior de l'Acrópolis y el que ta dientro del recintu, teníen forma de fachada dórica hexástila, col intercolumniu central más anchu que los restantes pa dar pasu a la calzada que xube pela lladera. El pórticu esterior presentaba a los llaos d'esta dos plataformes, caúna con trés columnes xóniques, orientaes en sentíu perpendicular a la fachada, qu'amás sosteníen un ricu techu de mármole decoráu con estrelles sobre fondu azul. La muria tenía cinco puertes: una central, ancha, pa la calzada, y dos pequeñes sobre caúna de les plataformes llaterales. El segundu pórticu tenía seis columnes, llevantándose a un nivel superior. Amás d'estos pórticos Mnesiklés proyeuta unes ales que, como yá queda dicho, nun van poder realizase dafechu: el pórticu esterior tenía que dir flanqueáu por dos edificios asemeyaos en planta a templos in antis; d'estos namás llega a facese'l denomináu pinacoteca polos cuadros qu'ellí va contemplar el propiu Pausanias.

• Erecteion

Nel 420 e.C., nueve años depués de la muerte de Pericles, empieza a ser construyíu l'Erecteion, que se llevanta ente 421 ya 406 e.C. Ye d'orde xónicu adornáu. Llevántase sobre diferentes niveles y tien trés pórticos. La zona occidental, a un nivel más baxu, conduz al santuariu de Poseidón-Erecteo, ellí onde'l dios golpeara la roca col tridente. La parte oriental, a más altura, dedícase a Atenea políada, ciudadana. La planta ye la de un templu hexástilu cola cella dividida en delles partes pa guardar oxetos de cultu. Mirando pal Partenón, al sur, vemos la galería o tribuna de les Cariátides, seis muyeres que soporten l'entablamentu, y que quiciabes sosteníen una pátera de llibaciones como saludu a les procesiones n'honor a Atenea.

Escultura

• Fidias

Pola inscripción qu'él mesmu graba nel pedestal de Zeus d'Olimpia sabemos que yera ateniense y fíu de Charmides; sabemos tamién qu'aprendió nel taller d'Hegias o nel d'Hageladas y qu'empezó a trabayar al poco de la espulsión de los perses. Muerre circa'l 430 e.C. Conocemos como obres propies les trés Atenees (Prómachos, Lemnia y Parthénos), l'Apolu Parnopios, el Zeus d'Olimpia, lAmazona d'Éfeso y lAfrodita Urania, amás de coordinar ya escurque participar na decoración escultórica del Partenón.

• Policleto

La escuela d'Argos nel Peloponesu tien como meyor representante, ente 460 ya 420 e. C, al broncista Policleto (Polykleitos), que se va distinguir por tener enclín pola teoría al empar qu'interés didaúticu. Escribe un llibru que va tener gran importancia na historia de les idees estétiques: el Kanon (Χανων:norma, regla). Los fragmentos que d'él se conserven espliquen qué proporciones tien de tener el cuerpu humanu partiendo del conceutu básicu de symmetría o rellación d'harmonía ente les partes, unes coles otres y caúna col conxuntu. El Doríforo contién toes estes aportaciones de Policleto a la escultura. Obra fecha ente los años 450 y 440 e.C., precede a otra, el Diadumeno, na que se representa a un atleta -o al dios Apolu- nel momentu d'atar la cinta de los campeones, siendo esta obra de circa 440-430 e. C.

• Otros

Otros escultores d'esta dómina son Alkamenes, Agorákritos de Paros, Kallímachos, Krésilas o Paionios de Mende. Krésilas ye'l responsable de la estatua que de Pericles llevanten na Acrópolis los amigos d'esti estadista nos postreros años del so gobiernu (430 e. C.). Pericles llevaba la llanza y el cascu corintiu como atributos del estratega. El traciu Paionios de Mende esculpe una Nike de mármole énte'l templu de Zeus, n'Olimpia, sobre un pedestal triangular de nueve metros de altura.

Praxíteles naz n'Atenes nel añu 400 e. C. Trabaya'l bronce y el mármole ente los años 380 y 330 e. C. Atribuyénse-y dos orixinales –lHermes d'Olimpia y la basa de Mantinea—, amás d'una serie de creaciones que namás conocemos por copies romanes y ente les que merecen especial consideración les siguientes: el Sátiru escanciador (la meyor copia podemos vela en Roma, nel Muséu de les Termes), lAfrodita d'Arlés (Louvre); lAfrodita Knidia (Vaticanu); lApolu Sauróktonos (Louvre, Vaticano, Villa Albani); el Sátiru en reposu (Muséu Capitolino) y lArtemis de Gabii (Louvre). Pero quiciabes la obra maestra de Praxiteles y la estatua femenina que los antiguos consideraben como la meyor yera lAfrodita Knidia, estatua de cultu d'esta diosa nel templu de la islla de Knidos. Fecha de mármole, representa a Afrodita desnuda mientres toma un bañu.

Skopas, escultor ya arquiteutu, naz na islla de Paros en 380 e. C. Ye'l creador d'una escultura de tipu patéticu que va ser el meyor complementu a la estatuaria de Praxíteles, encarnación de la charis ática. Skopas trabaya nel Mausoléu d'Halicarnasu. Nel templu d'Atenea Alea, en Tegea, trabaya como arquiteutu y crea una forma singular de capitel corintiu.

De Bryaxis, que tamién trabaya n'Halicarnasu, ye la estatua d'Hades nel templu de Patara, en Licia, una figura colosal fecha de metales preciosos sobre un nucleu de madera, que foi treslladada a Exiptu circa 285 e.C. por Ptolomeo Sóter y que pasó a ser Serapis, la gran deidá d'Alexandría.

Copia del Hércules Farnesiu de Lisipo. Museo archeologico nazionale di Napoli

Lisipo,que vive nel sieglu IV, si bien ye herederu de les formes clásiques abrénos yá a les búsquedes artístiques propies del helenismu. Asina ye, col pintor Apeles, el retratista oficial d'Alexandru, trabaya na so corte y viaxa con elli hasta Exiptu. Obres suyes son el Retratu de Sócrates con rasgos de Silenu, el retratu d'Alexandru como gobernante-héroe, lApixiómeno –o atleta que se llimpia'l polvu col strigilis- y tamién lHércules Farnesiu, que podemos arrodiar pa poder ver lo qu'escuende na mano: la mazana del xardín de les Hespérides, ya obra cola que la escultura entra yá dafechu nel Helenismu.

Arquiteutura y urbanismu

L'Helenismu va ser un tiempu de grandes construcciones urbanístiques. La ciudá ye exemplu de propaganda ya ostentación. El pórticu columnáu va espardese peles ciudaes dando llugar a ambientes públicos más diversos. Desarróllase la stoa, corredor con soportales y tiendes que pue arrodiar al ágora. Y van fundase nueves ciudaes. Exemplu d'esto va ser Alexandría nel añu 331 e. C. Deinócrates, arquiteutu macedoniu, planifica Alexandría nel delta del Nilu como una rede axial, hipodámica, de cais perpendiculares y un área de palacios: la zona Este, a la vera la mar, con xardinos, el muséu y la biblioteca, llugar d'erudición y ciencia que va protexer la monarquía. Un dique, l'Heptastadios (ἑπταστάδιoς), xúnela cola islla de Faro.

• Mausoléu d'Halicarnaso

Mausoléu, Halicarnaso. Reconstrucción

Artemisa, muyer de Mausolo, sátrapa d'Halicarnasu que muerre nel añu 351 e. C., llevanta n'honor d'él un monumentu, el Mausoléu, que van describir Plinio y Vitrubio como un altu podiu cuadrangular sobre'l que s'eleva un templu arrodiáu de columnes xonies que se remata con una pirámide de 24 escalones, completándose asina la síntesis la forma del llugar –torre- cola griega –templu columnáu- y la exipcia –pirámide-. Esti conxuntu taba finalmente coronáu con una gran cuádriga, obra de Pitis, que guiaba Mausolo. Pa la decoración d'esti templu son convocaos los meyores artistes griegos: Briaxis, Skopas, Timotéu o Leócares, que van adornar el mausoléu con escultures: frisos de batalles, nobles de la familia real o del entornu del sátrapa o lleones como símbolu oriental de grandeza.

• Teatru d'Epidauro

Teatru d'Epidauro

El primer teatru griegu que llega hasta nós con mui poques modificaciones ye'l construyíu n'Epidauro circa el 300 e. C. pol arquiteuto Polícleto'l Mozu (según Pausanias na so Descripción de Grecia), autor tamién del tholos d'aquella llocalidá. Los asientos de los espectadores, al conxuntu de toos daben los griegos el nome de koilon -y que los romanos van llamar cávea-, taben construyíos nuna rampla dalgo más que semicircular, escavaos na pendiente d'una llomba, en dos zones, la esterior con más inclinación que la interior. Dende l'orchesta circular que forma'l nucleu del teatru parten 13 escaleres que dividen como radios la zona inferior en 12 sectores; esta división duplícase en teoría na zona alta con 23 escaleres. Les víes d'accesu yeren los dos corredores (párodoi) que separaben los estremos de la cávea de la escena o skené.

• Templu d'Apolu en Dídima

• Pérgamo

Escultura

Nesti tiempu los centros de producción escultórica son, amás d'Atenes, Mesenia, Mileto, Priene, Xipre, Magnesia y Samotracia, si bien merecen atención especial otros como Rodes, Pérgamo y la Magna Grecia, ensin escaecer Tanagra, importante na producción de terracota.

La islla de Rodes independízase de Persia en tiempos d'Alexandru y, amás de consiguir defender la so llibertá de los Diádocos, forma un pequeñu imperiu na costa d'Asia Menor. Ye nesti tiempu de bayura cuando entama en Rodes la so escuela d'escultura, na qu'al principiu vemos la influyencia de Lisipo. Ye en Rodas tamién onde nel sieglu II e. C. naz una forma escultórica que se va esparder enforma, la Pudicitia. Finalmente, ya nel últimu periodu helenísticu, van facese en Rodes importantes grupos monumentales, de los qu'hai que destacar el Castigu de Dirce, obra d'Apollonios ya Tauriskos de Tralleis (añu 100 e. C.).