Prehistoria y dómina romana

Desconozse l'añu exactu de fundación d'Armuña de Almanzora, que probablemente sería en tiempos prehistóricos. Resulta qu'hai bastantes afayos prehistóricos nel Valle del Almanzora, pero'l so estudiu ye tan incompletu que nun apurren práuticamente nada a la historia d'Armuña.

Conócense delles cueves y oquedades naturales nel pueblu, la mayoría esmarranaes o llena de carbes y cascotes del techu y de les parés de la cueva y les poques qu'hai nun estáu aceptable son de dómina moderna. En dalguna cueva o oquedad pudo habitar l'home prehistóricu, pero dica agora nun se sabe porque nun hai pruebes arqueolóxiques abondes.

A partir del sieglu VI e.C. Armuña de Almanzora asítiase na Muela del Ayu (la mayor parte d'Armuña y el restu de Tíjola), onde nos llegaron los restos d'un pobláu prerromanu, quiciabes ibéricu, escoria metálica y restos de cerámica romana.

Na parte trasera de les fábriques de conserves d'Armuña atopóse una tabla romana de mármol que mentaba a la balsa de Cela, a la república tagilitana (Tíjola) y a una muyer llamada Voconia Avita. L'epígrafe ye'l siguiente:

VOCONIA Q F AVITA THERMAS REI PVBLICAE SVAE TAGILITANAE SSSP F EASDEMQ CIRCENSIBVS EDITIS Y EPVLO DATU DEDICAVIT AT QVOT OPVS TVENDVM VSVMQ PERPETVVM HERMARVM PRAEBENDVM RP TAGILITANAE X II D DEDIT

La so trescripción^[2]ye esta:

VOCONIA Q(uinti) F(ilia) AVITA THERMAS REI PVBLICAE SVAE TAGILITANAE S(olo) S(uo) S(ua) P(ecunia) F(ecit) EASDEMQ(ue) CIRCENSIBVS EDITIS Y EPVLO DATU DEDICAVIT AT QVOT OPVS TVENDVM VSVMQ(ue) PERPETVVM HERMARVM PRAEBENDVM R(ei) P(ublicae) TAGILITANAE X (denarios) II (duo milia) D (quingentos) DEDIT

Y la so traducción del llatín ye la siguiente:

Voconia avita, fía de Quintu, construyó a les sos espenses y nel so propiu terrén unes termes pa la so comunidá tagilitana. Inauguró estes mesmes n'ufiertando una llacuada pública y celebrar representaciones circenses. Y donó a la comunidá de Tagili dos mil quinientos denarios pal caltenimientu d'esta obra y el caltenimientu perpetuu de les termes.

Sería aproximao nel sieglu X d. C. cuando Armuña mover del nucleu de la Muela del Ayu al so actual allugamientu.

Dómina musulmana

Na dómina musulmana, treslladóse l'allugamientu d'Armuña dende La Muela hasta'l so actual asentamientu. Ellí construyóse un castiellu d'itinerariu, con torrexones, muralles, patiu d'armes y de too.^[3] Desgraciadamente, güei namái se caltién de la construcción defensiva un barcal romanu que foi reutilizáu en tiempos árabes y un muriu bastante tardíu (posiblemente construyíu en dómina cristiana) recubiertu de cementu y lloses nel interior del campusantu municipal.

Edá Moderna

Armuña de Almanzora ye afarada por Don Juan d'Austria en 1570. Unos nobles cordobeses regalaron una custodia al pueblu en 1624.

Sieglos XIX-XX

En 1894 empiecen les circulaciones ferroviaries pol conceyu al inaugurase'l tramu Purchena-Serón de la llinia de Lorca a Baza. Construyéronse 3 pontes (2 metálicos y unu de piedra) y 3 pasos elevaos nel tramu de vía qu'escurre pol términu municipal armuñero.

Mientres la Guerra Civil la ilesia parroquial del conceyu sufre importantes daños nel so interior y escálase el cortixu de San José (cortixu del Pioyu).

En 1981 el templu parroquial d'Armuña someter a una importante reforma, camudando totalmente la fachada y l'interior.

El 1 de xineru de 1985, RENFE suprime los servicios ferroviarios de la llinia de Lorca a Baza nel so tramu d'Almendricos a Baza. Tanto los trenes de viaxeros como los de mercancíes dexen de circular por Armuña, siendo la vía pastio del abandonu.

A principios de la década de los años 90 ameyórase la carretera C-323.