Historia Antigua

Arjonilla ta enclavada nuna zona arqueolóxica de primer nivel, trubiecu de la civilización íbera. Prueba d'ellos son los múltiples asentamientos íberos y nucleos funerarios, como'l cercanu Cuetu Venate.

Historia Medieval

Les villes d'Arjona y Arjonilla, na etapa medieval, tuvieron bien amestaes a la Orde de Calatrava na zona, desque Femando III, en 1228, da a la Orde les fortaleza de Martos con tolos sos términos, incluyíes les villes de Porcuna y Vívoras, si como 20 yugadas d'heredá na villa de Arjona.

Sicasí, la conquista de Arjona nun se produz hasta l'añu 1244, añu nel quel la villa atopábase rodadeada dafechu per territoriu cristianu tres tomar de Porcuna en 1240. En principiu la Arjona foi realenga, hasta qu'en 1254 Alfonsu X otorgar al Conseyu de Xaén xunto con Porcuna.

En 1282 Sancho IV revoca esta concesión fecha pol so padre y Arjona pasa de nuevu a convertise en realengu, anque la llocalidá de Arjonilla foi apurrida al archidiácono d'Úbeda, Gonzalo Pérez, formando un señoríu que duró tan solo hasta 1331, añu nel que la llocalidá foi vendida por el mesmu arcedianu a la villa de Arjona por 8.000 maravedinos y 200 cahíces de sal.

En 1371 y 1390 la independencia del conseyu de Arjona ye ratificada polos monarques castellanos Enrique II y Enrique III. A pesar d'esto, a principios del sieglu XV, el mesmu Enrique III, bien Xuan II, apurrió la villa de Arjona al condestable de Castiella Ruy López Dávalos polos sos méritos. La figura del condestable va cayer en desgracia y antes de la so muerte en 1423 Xuan II va partir les sos posesiones otorgando Arjona xunto'l títulu de Duque a Fadrique Enríquez de Castiella. Este foi'l primer ducáu concedíu en Castiella. La concesión incluyía les villes de Jimena, Recena, Ibros, La Figuera y otres.

Fadrique xugó ente los intereses del monarca castellanu Xuan II y de los Infantes d'Aragón hasta qu'en 1429 xugó la baza definitiva de los infantes intentando prindar a Enrique herederu al tronu de Castiella. La so tentativa fracasó y en 1430 foi prindáu y muertu por Xuan II. Les posesiones de la villa de Arjona y el llugar de Arjonilla pasaron a Fadrique de Luna. Ésti yera fíu de Martín el Mozu aspirante a la corona d'Aragón, polo que fuxó a Castiella escorríu pol rei Alfonsu V el Magnánimo en 1430. Nun va tardar enforma en cayer en desgracia y en 1434 foi prindáu por Xuan II y les sos posesiones de Arjona y Arjonilla pasaron al nuevu condestable de Castiella, Álvaro de Luna.

Nun tardó la villa de Arjona en camudar de manes y nesi mesmu añu foi permutada pola villa de Maqueda y el castiellu y l'aldega de San Montesa, que taben en manes de Luis González de Guzmán, maestre de la Orde de Calatrava. Pero'l rei Xuan II de Castiella obligó a la Orde de Calatrava reconstruyir y defender el castiellu por Real Orde en 1434.

Historia Moderna

Finalmente, en 1553 Carlos I concedió'l títulu de villa y l'independencia xurisdiccional a Arjonilla, llegándose a un llargu pleitu pol esllinde territorial con Arjona.

Mientres el sieglu XVIII la villa participó na Guerra de Socesión cola aportación de 40 homes a favor del bandu de Felipe V. Tamién tuvo protagonismu la zona na Guerra de la Independencia, yá nel sieglu XIX, al producise una escaramuza en Amarguillos contra los franceses. L'actividá industrial empieza'l Arjonilla a principios del sieglu XX, favorecida pola instalación del ferrocarril.

Bibliografía

• de Larra, Mariano José (1838). doncel+don+Enrique+el+doliente «El Doncel don Enrique'l Doliente» (text/html), 2ª (en castellanu). Consultáu'l 12 de payares de 2008.