 ארמית / Arāmît, ܐܪܡܝܐ / Ārāmāyâ' | |
|---|---|
| Faláu en |  Azerbaixán Irán Iraq Israel Xeorxa El Líbanu Rusia Siria Palestina Turquía |
| Rexón | Oriente Mediu, Asia Central, Europa, América del Norte y Australia |
| Falantes | 445 000 |
| Familia | Afroasiática Semítica |
| Estatus oficial | |
| Oficial en | Nengún país |
| Reguláu por | Nun ta reguláu |
| Códigos | |
| ISO 639-1 | nengún |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
L'araméu[1] (del hebréu hebréu: אֲרַמִּי aramí, «de la tierra d'Aram (Siria)») ye una caña de les llingües semítiques con una historia de siquier 3000 años, polo que podría falase puramente de llingües aramees.
L'araméu antiguu foi'l idioma orixinal de grandes seiciones de dellos llibros de la Biblia, como'l Llibru de Daniel y el Llibru de Esdras, según l'idioma principal del Talmud, el Bahir y el Zohar. Anque hai pruebes de que se falara na Xudea del sieglu I,[2] ye inda güei la principal llingua de delles pequeñes comunidaes non arabófonas d'Oriente Mediu.
El grupu araméu pertenez a la familia de les llingües semítiques, que de la mesma formen parte de la macrofamilia afroasiática, como'l árabe, y al grupu de llingües semítiques noroccidentales qu'inclúi a les llingües cananees. L'hebréu ye una llingua semítica.
Aspeutos históricos, sociales y culturales
Distribución xeográfica
Mientres el sieglu XII e. C., los arameos ―primitivos falantes d'esti idioma― empezaron a establecese nun territoriu que correspuende a los actuales Siria, Iraq y l'este de Turquía. Dende ellí espandiéronse a un territoriu más ampliu, que diba dende la mariña oriental del Mediterraneu hasta la vera oriental del Tigris. La llingua común más falada anguaño n'Oriente Mediu ye'l árabe, pero l'araméu entá tien importancia como llingua llitúrxica y lliteraria ente los xudíos, mandeos y ente dellos cristianos. Adicionalmente, la turbulencia vivida mientres los últimos dos sieglos nesta rexón, esvalixó a falantes d'araméu per tol mundu.
Variedaes del araméu
En cierto, l'araméu nun ye un únicu idioma homoxéneu, sinón un grupu d'idiomes bien estremaos anque rellacionaos. Les variedaes modernes son fragmentaciones resultantes de la llarga historia del araméu (reflexada na so amplia lliteratura y nel so usu per parte de comunidaes distintes, que formen comunidaes separaes de distintes relixones). La diversidá de les llingües aramees ye tal qu'esisten variedaes inintelixibles ente sigo, en cuantes qu'otres tienen ciertu grau d'inteligibilidad mutua. Dalgunes inclusive son conocíes por un nome distintu, como'l siríacu, un dialeutu del araméu faláu por comunidaes cristianes del este.
Los dialeutos arameos clasifíquense tanto histórica como xeográficamente. Por periodos históricos estremar ente les llingües aramees modernes, conocíes tamién como neoaraméu, les que s'atopen acutaes al usu lliterariu y aquelles que tán estinguíes. Con ciertes esceiciones, esta lóxica estremar ente les categoríes antiguu, mediu y modernu. Tocantes a los dialeutos modernos, la distinción ye xeográfica, polo que los dialeutos modernos clasificar n'araméu oriental y araméu occidental, que la so llende puede delinearse aproximao a entrambos llaos del ríu Éufrates, o llixeramente al oeste del mesmu. Un esquema tradicional del araméu contemporaneu ye'l siguiente:
- Neoaraméu oriental
- Neoaraméu noriental
- Turoyo
- Neoaraméu occidental
Sistema d'escritura
El primer sistema utilizáu pa escribir l'araméu taba basáu nel alfabetu feniciu. Darréu, l'araméu desenvolvió'l so estilu distintivu d'escritura, que foi adoptáu polos israelites y otros habitantes de Canaán pa les sos propies llingües, polo qu'anguaño ye meyor conocíu como alfabetu hebréu. Este ye'l sistema d'escritura emplegáu nel araméu bíblicu.
Esisten tamién otros sistemes d'escritura pal araméu, unu desenvueltu poles comunidaes cristianes, una forma cursiva conocida como alfabetu siríacu, y otru, un cambéu del alfabetu araméu conocida como alfabetu mandeo.
Amás d'estos sistemes d'escritura, dellos derivaos del alfabetu araméu usáronse al traviés de la historia por grupos particulares, como l'alfabetu nabateo en Petra y l'alfabetu palmireño en Palmira. En tiempos modernos, el turoyo foi escritu n'ocasiones con un alfabetu llatín afechu.
Historia
 |
De siguío una historia comprehensiva del araméu. Esta estrémase en trés grandes periodos:
- Araméu antiguu (1100 e. C.-200 d. C.), qu'inclúi:
- L'araméu bíblicu de la Biblia hebrea.
- L'araméu de Xesucristu.
- Araméu mediu (200-1200), qu'inclúi:
- Araméu modernu (1200 hasta l'actualidá), qu'inclúi:
- Delles formes vernácules modernes.
Esta clasificación ta basada na usada por Klaus Beyer *.
Araméu antiguu
Esti periodu inclúi l'araméu faláu polos arameos dende'l so orixe hasta que se consolida como llingua franca de la rexón. L'araméu antiguu entiende más de trece siglos d'historia de la llingua. Esti ampliu espaciu de tiempu foi escoyíu de manera que cubre tolos dialeutos que s'atopen anguaño estinguíos. El puntu más importante na historia del araméu antiguu dase alredor de 500 e. C., cuando se tresforma n'araméu imperial. Los distintos dialeutos del araméu de la rexón tomen relevancia cuando'l griegu reemplaza al araméu como la llingua del poder na rexón.
Araméu antiguu tempranu
Entiende l'araméu dende'l so orixe. Foi'l idioma faláu nes ciudaes estáu de Damascu, Hamath y Árpád. Esiste gran cantidá d'inscripciones que evidencian l'usu más tempranu del llinguaxe, que data del sieglu X e. C. Estes inscripciones son principalmente documentos diplomáticos ente les ciudaes estáu aramees. La escritura del araméu nesti periodu paez tar basada nel alfabetu feniciu, y esiste unicidá nel llinguaxe escritu. El dominiu del Imperiu Asiriu por Tiglatpileser III na rexón de Aram a mediaos del sieglu VIII e. C. traxo al establecimientu del araméu como llingua franca del Creciente Fértil.
Araméu antiguu tardíu
Cuando l'araméu espandir mientres el sieglu VIII e. C., perdió la so homoxeneidá, y distintos dialeutos empezaron a remanecer en Mesopotamia, Babilonia, el Llevante y Exiptu, siendo los más estendíos los influyíos pol acadiu en Babilonia. D'esta forma describir nel Segundu llibru de Reyes,[3] nel que funcionarios d'Ezequíes, rei de Xudea, pretenden axustar colos embaxadores asirios n'araméu, de tal manera que'l pueblu nun entienda. Alredor de 600 e. C. Adón, un rei cananéu, escribe al faraón exipciu n'araméu.
El caldéu utilizóse como llingua común de la dinastía caldea de Babilonia, y usóse pa describir el araméu bíblicu, que depués foi escritu nun estilu más tardíu. Esti dialeutu nun tien de confundir se col Neo-Araméu Caldéu.
Araméu imperial
Alredor del añu 500 e. C., Darío I estableció l'araméu como llingua oficial na metá occidental del Imperiu persa aqueménida. El dialeutu llocal del araméu oriental yá yera utilizáu naquel tiempu polos burócrates de Babilonia, polo que l'edictu de Darío asitió al araméu sobre una base sólida. El nuevu araméu imperial foi grandemente estandarizado, la so ortografía basábase más nos sos raigaños históricos que na pronunciación de cualquier dialeutu faláu, en cuantes que la influencia del persa dio-y una nueva claridá, flexibilidá y robustez. L'araméu imperial ye tamién conocíu como araméu oficial o araméu bíblicu. Mientres sieglos dempués de la cayida del Imperiu aqueménida en 331 e. C. ante Alexandru Magnu, l'araméu imperial, como fuera establecíu por Darío, permaneció como llinguaxe dominante de la rexón.
El términu araméu aqueménida emplegar pa describir l'araméu imperial que s'utilizaba mientres l'Imperiu aqueménida. Esti periodu del araméu considérase xeneralmente dende la proclamación de Darío I alredor del 500 e. C. hasta aproximao un sieglu dempués de la cayida del imperiu en 331 e. C. Munchos de los documentos qu'atestigüen esta forma d'araméu provienen d'Exiptu, particularmente d'Elefantina, y el meyor conocíu de toos ye Pallabres de Ahiqar, un llibru d'aforismos instructivos bien similares al llibru de Proverbios (de la Biblia hebrea). La uniformidá del araméu aqueménida ye tal que la mayoría de les vegaes ye difícil determinar n'ónde foi escritu un fragmentu particular del llinguaxe. Solo un exame cuidadosu del testu revela dalguna pallabra forana emprestada d'una llingua llocal.
En 2008 publicóse un grupu de trenta documentos arameos, datables nel sieglu IV e. C., que fueron topaos en Bactriana. La importancia del afayu deber a la escasez de material n'araméu aqueménida fora d'Exiptu y de la Biblia.[4]
Araméu postaqueménida
La unidá de la llingua y lliteratura aramees nun foi destruyida darréu pola conquista d'Alexandru Magno. L'araméu sobrevivió de forma bien similar al que decretó Darío I nel sieglu V e. C., hasta entamos del sieglu II d. C. Los seléucidas impunxeron el idioma griegu como oficial na alministración de Siria y Mesopotamia dende l'empiezu del so dominiu, polo qu'esti sustituyó al araméu como idioma común de la rexón yá a partir del sieglu III. Sicasí, l'araméu siguió floriando en Xudea, al traviés del desiertu de Siria, y estendióse a Arabia y Partia como una declaración d'independencia antiheelenística.
Dientro d'esta categoría atopa'l araméu asmoneo, oficial en Xudea ente 142 y 37 e. C., que tuvo influencia nel araméu de los testos de Qumrán y foi'l principal llinguaxe de testos teolóxicos non bíblicos de la comunidá esenia. El Tárgum, traducción de la Biblia hebrea al araméu, foi realizáu nesti araméu. El asmoneo tamién apaez en cites nel Mishná y el Tosefta. La so escritura ye distinta del araméu aqueménida, una y bones la ortografía fai una énfasis na pronunciación más qu'en formes etimolóxiques.
El tárgum de Babilonia ye l'últimu dialeutu postaqueménida atopáu nel Tárgum Ónquelos y el Targum Jonatan, los tárgum oficiales. El tárgum asmoneo orixinal llegó a Babilonia ente los sieglos II y III y foi modificáu d'alcuerdu al dialeutu babilónicu contemporaneu pa crear el llinguaxe estándar de los targum. Esta combinación formó la base de la lliteratura xudía de Babilonia nos sieglos siguientes.
El targum de Galilea ye similar al de Babilonia nel fechu de que se formó de la combinación del asmoneo lliterariu col dialeutu de Galilea, alredor del sieglu II. Sicasí, nun se-y axudica autoridá, y l'evidencia documental amuesa que'l testu foi correxíu en tantu y en cuanto precisóse ameyoralo. A partir del sieglu XI, cuando'l targum de Babilonia volvióse normativu, la versión de Galilea viose influyida notablemente por él.
El araméu babiloniu documental ye un dialeutu utilizáu dende'l sieglu III. Ye'l dialeutu de los documentos privaos de Babilonia, y a partir del sieglu XII, de tolos documentos privaos xudíos n'araméu. Basar nel asmoneo con bien pocos cambeos, de xuru porque munchos de los documentos nesti dialeutu yeren documentos llegales, polo que'l llinguaxe tenía de ser común a los xudíos polo xeneral, y el asmoneo yera entós daquella el vieyu estándar.
El araméu nabateo yera'l llinguaxe del reinu árabe de Petra, qu'ente 200 e. C. y 106 d. C. tomaba la ribera oriental del Xordán, la península de Sinaí y el norte d'Arabia. Los nabateos preferíen l'araméu al árabe probablemente poles sos actividaes comerciales en caravanes. El dialeutu taba basáu nel aqueménida con daqué d'influencia del árabe, modificando la l por n y utilizando ciertos estranxerismos. Esisten inscripciones nabateas de principios del reinu, pero la mayoría daten de los primeros cuatro sieglos de la nuesa era. El llinguaxe escribir con calteres cursivos precursores del alfabetu árabe modernu. L'usu de estranxerismos amontar hasta que nel sieglu IV el nabateo fundir col árabe.
El araméu palmireano ye'l dialeutu faláu na ciudá de Palmira, nel desiertu de Siria, dende 44 e. C. hasta 274 e. C. Escribir con calteres arrondaos, que más tarde dieron pasu al alfabetu siríacu. De forma similar al nabateo, tuvo influencies del árabe, anque en menor midida.
El araméu arsácida foi'l llinguaxe oficial del Imperiu Parto ente 247 e. C. y 224 e. C. Foi'l que siguió la tradición del araméu aqueménida oficializáu por Darío, anque col correr del tiempu sufrió les influencies del araméu faláu, el xeorxanu y el persa. Depués de la conquista de los partos pol Imperiu sasánida, el arsácida exerció considerable inflúi sobre'l nuevu idioma oficial.
Araméu antiguu oriental tardíu
Tolos dialeutos mentaos nel subtítulu anterior yeren descendientes del Araméu Imperial. Ello sicasí, los diversos dialeutos rexonales del araméu antiguu tardíu convivieron con aquellos, munches vegaes como llingües falaes. La evidencia d'estos dialeutos conozse namái al traviés de la so influencia en pallabres y nomes sobre un dialeutu más estándar. Sicasí, estos dialeutos falaos convertir en llinguaxes escritos nel sieglu II e. C. y reflexen una corriente de dialeutos del araméu que nun yeren dependientes del Imperial y amuesen una clara división ente les rexones de Mesopotamia, Babilonia nel oriente, y Xudea y Siria nel occidente.
Nel oriente, los dialeutos palmireano y arsácida entemecer colos llinguaxes rexonales, creando un amiestu ente'l dialeutu imperial y el rexonal. Darréu, el arsácida convertir en mandeo, el llinguaxe ritual del mandeísmo.
Nel reinu de Osroene, centráu en Edesa y fundáu en 132 e. C., el dialeutu rexonal convertir nel idioma oficial, el Siriu antiguu.
El araméu mesopotámicu oriental florió nel llau este del Tigris, con evidencia en Hatra, Assur y Tur Abdin. Taciano, l'autor del "Diatesaron", yera orixinariu d'Asiria y posiblemente escribió'l so trabayu en Mesopotamio Oriental y non en siriu antiguu o griegu. En Babilonia, el dialeutu rexonal utilizáu pola comunidá xudía yera'l babiloniu antiguu xudíu, que viose cada vez más influyíu pol araméu bíblicu y el targúmico babiloniu.
Araméu antiguu occidental tardíu
Los dialeutos rexonales occidentales del araméu siguieron un cursu similar a los del oriente, anque son bastante distintos del araméu imperial y de los dialeutos orientales. L'araméu llegó a coesistir colos dialeutos cananeos, moviendo eventualmente el feniciu nel sieglu I e. C. y al hebréu nel sieglu IV d. C.
La forma meyor atestiguada d'araméu antiguu occidental tardíu ye la utilizada pola comunidá xudía. Esta forma conozse como palestín xudíu antiguu, siendo la so forma más antigua'l xordanu oriental antiguu, que probablemente provieno de la rexón de Cesarea de Filipo. Este ye'l dialeutu en que s'atopa escritu'l más antiguu manuscritu d'Enoc (170 e. C.). La siguiente fase distintiva del idioma conozse como xudaicu antiguu escontra'l sieglu II. Esti llinguaxe puede atopase en delles inscripciones y cartes personales, cites calteníes del Talmud y recibos de Qumrán. La primer edición de «La Guerra de los Xudíos» de Flavio Josefo escribir en xudaicu antiguu.
El xordanu oriental antiguu siguió emplegándose escontra'l sieglu I por comunidaes paganes qu'habitaben al este del ríu Xordán, y conozse tamién esti dialeutu como palestín paganu antiguu. Escribir con una lletra cursiva similar a la del siriu antiguu. Esiste la posibilidá de que surdiera un dialeutu palestín cristianu antiguu a partir del paganu, que puede tar rellacionáu con un enclín al araméu occidental atopada nos evanxelios sirios antiguos (vease Peshita).
Dialeutos falaos nel tiempu de Xesús
Nes vecindaes d'Israel ―amás de los dialeutos hebreos de Khumrán y de la Mishná (estensamente atestaos nos manuscritos del Mar Muertu)―, nel tiempu de Xesús falábense siete dialeutos del araméu occidental. Yeren probablemente distintos anque mutuamente intelixibles.
El xudeo antiguu yera'l dialeutu dominante de Xerusalén y Xudea. Na rexón d'Ein Gedi falábase'l dialeutu xudeo suroriental. Samaria tenía'l so propiu dialeutu distintivu, el araméu samaritanu nel que les consonantes he, jet y ayin pronunciábense toes como álef.
El araméu galiléu, el dialeutu de la rexón natal de Xesús, ye conocíu namái per mediu d'unos cuantos topónimos, les influencies del galiléu targúmico, dalguna lliteratura rabínica y unes cuantes cartes privaes. Probablemente caracterizábase por que los diptongos nunca se simplificaben a vocales sencielles.
Al este del Xordán falaben dellos dialeutos de xordanu oriental. Na rexón de Damascu y los montes d'Antilíbano falábase'l araméu damascenu, deducíu a partir del araméu occidental modernu. Finalmente, al norte en Alepo, falábase'l dialeutu occidental araméu orontés.
Amás del hebréu y l'araméu, el griegu usar nos centros urbanos, anque los papeles exactos d'estos llinguaxes falaos son inda motivu d'alderique. Suxúrese que l'hebréu yera un llinguaxe local, l'araméu un llinguaxe internacional del Oriente Mediu, y el griegu'l llinguaxe alministrativu del Imperiu romanu. Los trés llinguaxes influyéronse mutuamente, cuantimás l'hebréu y l'araméu, dándose la incorporación de pallabres hebrees nel araméu xudíu (sobremanera pallabres relixoses). Inversamente, vocablos arameos ingresaron al hebréu.
Otramiente, la versión griega del Nuevu Testamentu caltién de cutiu semitismos non griegos, incluyendo treslliteraciones de pallabres semítiques:
- Dalgunes d'orixe hebréu: la orde de Xesús Ephphatha, εφφαθα, una forma del imperativu hippataj, הִפָּתַח, «¡Sía abiertu!»[5]
- Otres d'orixe araméu: la pallabra Talitha, Ταλιθα, que puede representar el sustantivu Ţalyĕthā, טַלְיְתָא, «adolescente»[6]
- Y otres que pueden ser tanto hebrees como aramees, como Rabbounei Ραββουνει que puede ser Ribboni, רִבּוֹנִי, «el mio maestru» en dambos idiomes[7]
La evidencia suxure un ambiente llingüístico complexu, y ye necesariu ser cuidadosu cuando s'analicen datos.
En 2004, la producción de la película The Passion of the Christ fixo usu profuso de diálogos n'araméu, especialmente reconstruyíu por William Fulco. A pesar de los esfuercios, falantes d'araméu calificaron al idioma utilizáu como forzáu y pocu familiar. Amás l'araméu usáu na película ye araméu siríacu del sieglu VII y VIII y non araméu palestín como l'emplegáu en Xudea nel sieglu I.
Araméu mediu
Considerar al sieglu III como la llende cronolóxica ente l'araméu antiguu y l'araméu mediu, yá que mientres esti sieglu la naturaleza de dellos llinguaxes y dialeutos arameos empieza a camudar. Los descendientes del araméu imperial dexen d'esistir como llingües vives, y los llinguaxes rexonales del este y oeste empezaron a producir nueves lliteratures. A diferencia de munchos de los dialeutos del araméu antiguu, conozse abondo avera del vocabulariu y la gramática del araméu mediu.
Araméu oriental mediu
Solamente dos de les llingües aramees orientales siguieron esistiendo nesti periodu. Escontra'l norte de la rexón, el siríacu antiguu tresformar en siríacu mediu; ente que al sur, el xudíu babiloniu antiguu produció'l xudíu babiloniu mediu. Simultáneamente, el dialeutu post-aqueménida arsácida tresformar nel precursor de la nueva llingua mandea.
Siríacu mediu
El siríacu mediu ye'l llinguaxe clásicu, llitúrxicu y lliterariu de la Ilesia católica siria actual. El so apoxéu asocedió ente los sieglos IV y VI, empezando cola traducción de la Biblia a esti idioma, la Peshita y la prosa y poesía d'Efrén de Siria. A diferencia del so predecesor, el siríacu mediu ye una llingua netamente cristiana, anque col tiempu tresformar na llingua d'aquellos que s'oponíen al dominiu del lideralgu bizantín de la ilesia n'Oriente. L'actividá misionera condució a la espansión del siríacu al traviés de Persia, India y China.
Araméu xudíu babiloniu mediu
L'araméu xudíu babiloniu mediu utilizar por escritores xudíos en Babilonia ente los sieglos IV y XI. Ye identificáu más comúnmente como la llingua del Talmud babiloniu, completáu nel sieglu VII y la lliteratura postalmúdica, que son los productos lliterarios más importantes del xudaísmu babiloniu. Les fontes epigráficas más importantes d'esti dialeutu son los cientos de tazones máxicos arameos inscritos con calteres xudíos.
Mandeo
El mandeo ye un dialeutu hermano del araméu xudíu babiloniu, anque ye tanto llingüística como culturalmente distintu. El mandeo clásicu ye la llingua en que se compunxo la lliteratura relixosa mandea. Carauterizar por una ortografía altamente fonética.
Araméu occidental mediu
Los dialeutos del araméu occidental antiguu siguieron col palestín xudíu mediu, araméu samaritanu y palestín cristianu. D'estos trés, solo'l palestín xudíu mediu siguió como llinguaxe escritu.
El xudíu mediu, descendiente del xudíu antiguu, dexó de ser el dialeutu dominante y yera utilizáu namái nel sur de Xudea. De forma similar, el xordanu oriental mediu siguió como un dialeutu menor deriváu del xordanu oriental antiguu.
Araméu palestín xudíu mediu
En 135, dempués de la revuelta de Chigre Cojva, munchos líderes xudíos espulsaos de Xerusalén treslladar a Galilea. El dialeutu galiléu remaneció entós de la escuridá, y tresformóse nel estándar de los xudíos n'occidente. Esti dialeutu yera faláu non solamente en Galilea sinón tamién nes árees circundantes. Nesta llingua compúnxose'l Talmud de Xerusalén, completáu alredor del sieglu V, y los Midrásh, una serie de comentarios y enseñances bíbliques. L'estándar modernu de la puntuación de les vocales nel hebréu bíblicu (sistema tiberiano del sieglu X) atópase bien probablemente basáu na pronunciación del dialeutu galiléu del palestín xudíu mediu.
Araméu samaritanu
El dialeutu araméu de la comunidá samaritana atópase atestiguáu per primer vegada por una tradición documental que puede datase hasta'l sieglu IV. La so pronunciación moderna basar na forma utilizada nel sieglu X.
Araméu cristianu palestín
La llingua de los cristianos occidentales falantes d'araméu s'evidencia dende'l sieglu VI, pero probablemente esistía dende'l sieglu IV. El llinguaxe en sí mesmu provién del palestín cristianu antiguu, pero les sos convenciones d'escritura atopábense basaes nel siriu mediu inicial y atopábase fuertemente influyíu pol griegu (El nome de Xesús, n'araméu Yeshu, atópase escritu como Yesûs en palestín cristianu).
Araméu modernu (neoaraméu)
Anguaño dalguna de les llingües aramees ye falada por más de cuatrocientes mil persones, ente ellos xudíos, cristianos, musulmanes y mandeos qu'habiten n'árees remotes, calteniendo les sos tradiciones per mediu d'imprentes y últimamente per medios electrónicos. Les llingües aramees modernes atópense agora más separaes ente sí qu'en cualesquier otru momentu na historia, por cuenta de la inestabilidá política de los últimos doscientos años n'Oriente Mediu qu'afectó a los falantes d'araméu modernu, produciendo una diáspora mundial. Nel añu de 1915, los cristianos falantes d'araméu qu'habitaben nel este de Turquía fueron oxetu de persecuciones que marcaron el final del Imperiu otomanu. En 1948, l'acabante fundar Estáu d'Israel atraxo a la mayoría de los xudíos falantes d'araméu. Sicasí, esta migración causó que pequeños grupos de xudíos falantes de neoaraméu perdiérense lliteralmente dientro d'un mar de falantes d'hebréu modernu, lo que podría faer inminente la estinción de munchos dialeutos d'araméu xudíu.
Araméu oriental modernu
L'araméu oriental modernu esisti como una gran variedá de dialeutos y llingües. Esiste una diferencia significativa ente l'araméu faláu por xudíos, cristianos y mandeos. Dos de les variedaes más importantes son el neoaraméu asiriu y el mandeo.
Les llingües cristianes son munches vegaes llamaes Siríacu Modernu, Siríacu Oriental Modernu o Neoaraméu Oriental (llamaes tamién Sureth o Suret) y atópense fondamente influyíes pola llingua llitúrxica y lliteraria siriu mediu. Sicasí, estos dialeutos tamién tienen raigaños en numberosos dialeutos locales principalmente orales, y nun son descendientes direutos del siriu mediu. Los dialeutos d'esti grupu nun son mutuamente intelixibles.
El siríacu occidental modernu, tamién llamáu neoaraméu central ta xeneralmente representáu pol turoyo, la llingua de Tur Abdin. Una llingua emparentada, el mlahso escastóse apocayá.
Les llingües aramees xudíes modernes son anguaño falaes principalmente n'Israel, y la mayoría considerar en peligru d'estinción. Los dialeutos xudíos provenientes de les comunidaes qu'habitaron ente'l llagu Urmia y Mosul nun son intelixibles. En dellos llugares como Urmia, los cristianos y los xudíos falen dialeutos inintelixibles d'araméu oriental modernu nel mesmu llugar. N'otros como Mosul, los dialeutos de dambes relixones son similares y dexen conversación.
Dellos mandeos qu'habiten na provincia de Khuzestán n'Irán falen mandeo modernu, que ye bien distintu de cualesquier otru dialeutu araméu.
Araméu occidental modernu
Bien pocu queda del araméu occidental. Entá se fala nel pueblu cristianu de Maalula en Siria, y nos pueblos musulmanes de Bakh'a y Jubb'adin, según por delles persones qu'emigraron d'estos pueblos a Damascu y otres ciudaes de Siria. Tolos falantes d'estos dialeutos falen tamién árabe, que ye l'idioma principal nestos pueblos. Cuerre seriu peligru por non haber polítiques de normalización y espardimientu.
Comparanza léxica
Los numberales en distintes variantes aramees modernes son:[8]
| GLOSA | Nororiental | Turoyo | Occidental | PROTO- ARAMÉU | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Araméu asiriu | Barzani | Araméu de Bohtan | Caldéu | Hertevin | Hulaulá | Lishán Didán | Lishana Deni | Lishanid Noshan | Mandéu | Senaya | ||||
| '1' | xa | xa | xa | xaːʔ | hˁa | xa | xa | xaʔ | xa | hədɔ | xa | ħa ħðo | ɑħħɑð | *ħad |
| '2' | trɛ | tre | tra | treʔ | terte | tre | tre | treʔ | tre | tren | treː | tre | iθᵊr | *tren |
| '3' | tˤlaːθa | tˤlˤaː | tˁlota | tˁlaːθa | tˁllata | təlhˁa | taha | tˁlˁaːhai | tˁlaˈhˁa | klɔːθɔ | tˤlaːsˤa | tloθo | yθlɑθ | *tlāθa |
| '4' | arˤpa | ʔaːrba | arba | ʔarba | ʔarba | ʔarba | arba | ʔarba | ʔarba | ɑɹbɔ | ʔarba | arˤbˤo | ɑrpɑˤ | *ʔarbāˤ |
| '5' | xamʃa | xamʃa | xamʃa | xamʃa | hˁamʃa | xamʃa | xamʃa | xamʃa | xamʃa | hɑmʃɔ | xamʃa | ħamʃo | ħɑmmeʃ | *ħamʃa |
| '6' | əʃta | ʔəʃta | əʃta | ʔəʃta | ʔyʃta | ʔəʃta | əʃta | ʔəʃta | ʔiʃta | ʃɛttʰɔ | ʔyʃta | əʃto | seθː | *ʔəʃta~ *ʃetta |
| '7' | ʃawwa | ʃoːwa | ʃawa | ʃoʔa | ʃoʔa | ʃoa | oʃwa | ʃøʔa | ʃoʔa | ʃʊwwɔ | ʃowa | ʃawˤo | yʃbɑˤ | *ʃabˤa |
| '8' | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tmanya | tʰəmɔːnɔ | tmenya | tmənyo | θmoːn | *tmanya |
| '9' | əʧːa | ʔəʧːa | əʧːa | təʃʔa | ʔyʧʔa | ʔəʧˁa | əʧːa | ʔəʧˁa | ʔiʧˁa | ɛʧʧɔ | teʃʕa | təʃˤo | yŧʃɑˤ | *teʃʕa <br~/>*ʔətʃˤa* |
| '10' | əʃra | ʔəʃˤrˤa | əsˁra | ʔəsrˁa | ʔyeˁa | ʔəsraa | əsra | ʔəsˁrˁa | ʔisra | æsrɔ | ʕyeˤra | ˤasrˤo | yˤsɑr | *ʕəsra |
Descripción llingüística
Fonoloxía
La reconstrucción de la fonoloxía de los distintos estadios del araméu ye complicada por cuenta de la escasez de datos respeuto dellos aspeutos, y que'l sistema d'escritura ye namái consonánticu. Magar de xemes en cuando tiénense trescripciones de términos arameos n'akkadio, griegu o demóticu onde sigo se señalen les vocales, esa evidencia ye fragmentaria y malo d'interpretar. L'inventariu consonánticu pal araméu arcaicu reconstruyóse como:[9]
| Llabial | Coronal | Dorsal | Gutural | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Inter- dental |
Alveo- dental |
Palatal | Velar | Uvular | Faringal | Glotal | |||
| Oclusiva | sorda | p | t | k | ʔ | ||||
| sonora | b | d | g | ||||||
| enfática | t ʼ < ṭ > | k ʼ < q > | |||||||
| Fricativa | sorda | θ < š > | s | š | ħ < ḥ > | h | |||
| sonora | ð < z > | z | ʕ | ||||||
| enfática | θ ʼ < ṣ > | s ʼ < ṣ > | |||||||
| Llateral | sorda | ɬ < š > | |||||||
| sonora | l | ||||||||
| enfática | ɬ ʼ < q > | ||||||||
| Sonorante | w | j < y > | ʀ < r > | ||||||
| Nasal | m | n | |||||||
Na tabla anterior namái s'indica un signu cuando'l fonema y la so trescripción usen la mesma lletra, y namái cuando difieren danse la trescripción avezada. Nótese que cada unu de los grafemes < z, ṣ, q > usar pa trescribir dos fonemes distintos, ente que < š > trescribe tres fonemes distintos, esto debe a que n'estadios más tardíos d'araméu les distinciones fonémicas orixinales perdiéronse. En cuanto al inventariu vocálicu más antiguu sería /i, ī, a, ā, o, ū/, idénticu al del protosemíticu. Esti sistema esperimentó cambeos notables n'estadios posteriores:
- araméu imperial, nesti estadiu dieron los cambéu /ɬ/ > /s/, /ɬʼ/ > /ʕ/ y /θ, ð, θʼ/ > /t, d, tʼ/. Estos cambeos amenorgaron notablemente'l númberu de consonantes dentales. Esos cambeos reflexar na escritura: asina'l fonema escritu primeramente < z > pasó a escribise < d > y daqué asemeyáu asocedió colos fonemes que camudaron.
- araméu mediu, /a/ > /i/ en sílabes zarraes, les /i, o/ tóniques pasaron a ser /y(ː), o(ː)/, en tolos dialeutos /ai/ > /yː/ > /ei/ y /au/ > /oː/ > /ou/ (anque estos cambeos dar en momentos distintos en cada dialeutu, anque toos acabaren esperimentándolos). Amás na primera sílaba pretónica piérdense les vocales curties (anque si produz un grupu consonánticu complicáu la posición de la vocal queda marcada por [ə]). Amás nesta dómina la cantidá vocálica dexa de ser fonémicamente distintiva. En dellos dialeutos, non toos, danse amás cambeos como /ā/ > /ɔ/, /o/ átona > /ɔ/ en dellos contestos fonéticos, /i, a/ átones > /ɛ/ en dellos contestos fonéticos. Asina nos dialeutos qu'esperimentaron toos estos cambeos el sistema vocálicu pasó a ser heptavocálico /i, y, ɛ, a, ɔ, o, o/ (ente que n'unu onde los últimos cambeos nun asocedieron quedaría como pentavocálico /i, y, a, o, o/.
- araméu tardíu, nesti estadiu esistíen diversos sistemes vocálicos, o a lo menos sistemes de diacríticos pa denotar los vocales, estos sistemes dependíen de los distintos dialeutos estremándose l'araméu tiberiano, l'araméu babiloniu, l'araméu nestoriano y l'araméu jacobita.
Ver tamién
- Llingües afroasiátiques
- Llingües semítiques
- Aram
- Idioma siríacu
- Neoaraméu asiriu
Sistemes d'escritura
Referencies
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: araméu
- ↑ Camilo Ezagui Menashe. «L'araméu y l'hebréu». Consultáu'l 19 d'abril de 2014.
- ↑ «2 Reis 18:26 (Reina-Valera 1960).» Bible Gateway. Consultáu'l 14 de payares de 2015.
- ↑ Publicación de testos de Bactriana.
- ↑ «Marcos 7:34 (Reina-Valera 1960).» Bible Gateway. Consultáu'l 15 de payares de 2015.
- ↑ [http://legacy.biblegateway.com/passage/?search=Marcos5%3A41;&version=RVR1960; «Marcos 5:41 (Reina-Valera 1960).» Bible Gateway. Consultáu'l 15 de payares de 2015.
- ↑ «Juan 20:16 (Reina-Valera 1960).» Bible Gateway. Consultáu'l 15 de payares de 2015.
- ↑ Aramaic Numerals (E. Chan)
- ↑ S. Creason, 2004, p. 396.
Bibliografía
- Beyer, Klaus (1986). The Aramaic language: its distribution and subdivisions. Göttingen: Vandenhoeck und Ruprecht. ISBN 3-525-53573-2.
- Casey, Maurice (1998). Aramaic sources of Mark's Gospel. Cambridge University Press. ISBN 0-521-633141-1.
- Creason, Stuart (2004). «13. Aramaic», R. D. Woodard: The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge University Press, páx. 391-426. ISBN ISBN 0-521-56256-2.
- Heinrichs, Wolfhart (ed.) (1990). Studies in Neo-Aramaic. Atlanta, Georgia: Scholars Press. ISBN 1-55540-430-8.
- Nöldeke, Theodor. (2001). Compendious Syriac Grammar. Winona Lake: Eisenbrauns. ISBN 1-57506-050-7.
- Rosenthal, Franz (1995). A Grammar of Biblical Aramaic (6ª edición rev.). Otto Harrassowitz, Wiesbaden. ISBN 3-447-03590-0.
- Sokoloff, Michael. (2002). A Dictionary of Jewish Babylonian Aramaic. Chigre-Ilan UP; Johns Hopkins UP. ISBN 965-226-260-9.
- Sokoloff, Michael. (2002). A Dictionary of Jewish Palestinian Aramaic (2ª edición). Chigre-Ilan UP; Johns Hopkins UP. ISBN 965-226-101-7.
- Stevenson, William B. (1962). Grammar of Palestinian Jewish Aramaic (2ª edición). Clarendon Press. ISBN 0-19-815419-4.
- Frank, Yitzchak (2003). Grammar for Gemara & Targum Onkelos (expanded edition). Feldheim Publishers / Ariel Institute. ISBN 1-58330-606-4.
Enllaces esternos
Consulta la edición de Wikipedia en llingües aramees.- Información y cursu completu y gratuitu del Idioma Araméu
- Araméu en Proel.
- El mundu del Araméu por Pablo Carrión ARG. Sitiu p'aprender avera del Araméu Antiguo y moderno. Llingüística y Cultura.
- Lishana.org. Academia online p'aprender llingües aramees.
- Gramática del Siríacu Clásicu de Takamitsu Muraoka (n'español)
