Apolu
Personaxe d'Alceste
Información
Sexu	masculín
Nacimientu	Delos (es) [1],
Ocupación	matadragones (es)
Conexones	Dioses Olímpicos
Cónxuxe	Urania (es) y Anfisa (mitología) (es)
Padres	Zeus Leto (es)
Fíos	Oncius (en) , Asclepiu, Troilo (es) , Aristeo (es) , Ion (es) , Cicno, hijo de Apolo (es) , Mopso (es) , Orfeo (es) , Lino (es) , Linus (en) , Acrefeo (es) , Egipán (es) , Amphithemis (en) , Amphissus (en) , Himeneo (es) , Garamas (en) , Naxos (en) , Cidón (es) , Eleuter (es) , Téstor (es) , Oaxes (en) , Idmón (es) , Yalemo (es) , Filamón (es) , Coronus (en) , Parthenus (en) , Lycorus (en) , Agreus (en) , Yamo (es) , Anfiarao (es) , Icadius (en) , Licomedes (es) , Laodocus (en) , Polypoetes (en) , Tenes (en) , Linus (en) , Anio (es) , Syrus (en) , Lápites (es) , Zeuxipo (es) , Querón (es) , Delfos (es) , Ptoo (es) , Trofonio (es) , Telmissus (en) , Apis (en) , Cariclo (es) , Epidauro (es) , Erymanthus (en) , Eurídice (es) , Melaneus (en) , Femónoe (es) , Megareo de Onquesto (es) , Ismenus (en) , Cicon (en) , Philander (en) , Phylacides (en) , Doro (es) , Aeneus (en) , Galeotes (en) , Arabios (en) , Cíniras (es) , Miletos, Autuchos (en) , Branchus (en) , Castalius (en) , Centaurus (en) , Cephisso (en) , Apollonis (en) , Borysthenis (en) , Chius (en) , Chryses (en) , Coribantes (es) , Cynnes (en) , Cícico (es) , Eriopis (en) , Euripides (en) , Curetes (es) y Pythaeus (en)
Familiares	Artemisa
Residencia	Olimpo (es) y Monte Olimpu
[editar datos en Wikidata]

Apolo (en griegu: Ἀπόλλων, transl. Apóllōn, o Ἀπέλλων, transl. Apellōn) foi una de les divinidaes principales de la mitoloxía greco-romana, unu de los dioses olímpicos. Yera fíu de Zeus y Leto, y hermanu mellizu d'Artemisa, tenía munchos atributos y funciones, y posiblemente dempués de Zeus foi'l dios más influyente y veneráu de tolos de l'Antigüedá clásica.

Yera descritu como'l dios de la divina distancia, qu'amenaciaba o protexía dende lo alto de los cielos, siendo identificáu cola lluz de la verdá, tal ye como lo representaba col sol. Yera tarrecíu polos otros dioses y solamente el so padre y la so madre podíen contenelo. Yera'l dios de la muerte súbita, de les plagues y enfermedaes, pero tamién el dios del sanamientu y de la proteición contra les fuercies malines. Amás, yera'l dios de la guapura, de la perfeición, de la harmonía, del equilibriu y de la razón, l'aniciador de los mozos nel mundu de los adultos, taba conectáu a la naturaleza, a les yerbes y a los fataos, y yera proteutor de los pastores, marineros y arquerus.

Los oríxenes del so mitu son escuros, pero nel tiempu de Homero yá yera de gran importancia, siendo unu de los más citaos na Ilíada.

Faía a los homes conscientes de los sos pecaos y yera l'axente del so purificación; presidía les lleis de la relixón y les constituciones de les ciudaes.

Yera símbolu d'inspiración profética y artístico, siendo'l patronu del más famosu oráculu de l'Antigüedá, el oráculu de Delfos, y líder de les muses. Como xefe de les Muses (Apolo Musageta) y direutor del so coru actuaba como dios patrón de la música y la poesía. El so llira convertir nun atributu común de Apolo. Los himnos cantaos nel so honor recibíen el nome de peanes (Peán yera'l so nietu, fíu d'Asclepio).

Anque tuvo munchos amores, tamién foi infeliz nesi terrén, pero tuvo dellos fíos. Foi representáu innumberables vegaes dende l'Antigüedá, xeneralmente como un home nuevu, desnudu y ensin barba, na plenitú de la so puxanza, dacuando con un mantu, un arcu y un carcaj de fleches, o una llira, creada pa él por Hermes, y con dalgunos de los sos animales simbólicos como la culiebra, el cuervu o'l grifu.^[2]

Apolo, Muséu del Vaticanu.

Apolo foi identificáu sincréticamente con un gran númberu de divinidaes mayores y menores nos sos distintos llugares de cultu, y sobrevivió secretamente a lo llargo del florecimientu del cristianismu. Sicasí, na Edá Media Apolo foi identificáu polos cristianos munches vegaes col Demoniu, acomuñáu col poder profano, como ye sabíu'l cultu a otros dioses na dómina cristiana yera sinónimu de cumplir una condena na foguera.

El so mitu emplegóse mientres sieglos por filósofos, artistes y otros intelectuales pa la interpretación ya ilustración d'una variedá d'aspeutos de la vida humana, de la sociedá y de fenómenos de la naturaleza, y la so imaxe sigue presente d'una gran variedá de formes nos nuesos díes.^{[2][3][4][5][6]} Inclusive'l so cultu, dempués d'un olvidu de sieglos, foi resucitáu apocayá por corrientes del neohelenismu, en Grecia y otres rexones.^[7]

Na dómina helenística, especialmente mientres el sieglu III e.C., pasó como Apollo Helios a ser identificáu polos griegos con Helios, dios del sol, y de forma asemeyada la so hermana oldear con Selene, diosa de la lluna.^{[Nota 1]}

Etimoloxía

Foi llamáu polos griegos «Apollon» o «Apellon», polos romanos «Apollo» y polos etruscos «Apulu» o «Aplu». L'orixe del nome de Apolo ye inciertu. Los autores antiguos recoyeron dellos exemplos d'etimoloxía popular. Asina, Platón rellaciona'l nome nel so Crátilo con ἀπόλυσις, 'redimir', con ἀπόλουσις, 'purificación', con ἁπλοῦν, 'simple',^[8] en particular en referencia a la forma tesalia del nome, Ἄπλουν, y finalmente con Ἀει-βάλλων, 'el que siempres dispara'. Hesiquio rellaciona'l nome «Apolo» col dóricu απελλα apella, que significa 'asamblea', polo que Apolo sería'l dios de la vida política, y tamién da la esplicación σηκος, 'fatáu', y nesi casu Apolo sería'l dios de los fataos y menaes.

Apolo, Muséu de Berlín

Para Plotino, el so nome significa la negación de la pluralidá: "non munchos", y amestó que pa los pitagóricos significaba l'Unu. Plutarcu siguiendo esta llinia afirmaba que los pitagóricos acomuñaben nomes divinos a los númberos, y que la mónada yera identificada con Apolo.^[9] Burkert suxurió que deriva de "santa convocación", que Nagy considera creíble, basáu no que tamién declaró Hesiquio d'Alexandría, pero esta etimoloxía foi refugada por Frisk, Chantraine y Dietrich, que consideren que l'orixe del nome a cencielles desconocíu. Bernal presenta la hipótesis de que deriva de Horus, dios del cielu exipciu, al traviés d'adaptaciones fonétiques entemedios en Fenicia. Heródoto dicía que Apolo y Horus yeren el mesmu dios.^[10][11]

Tamién ye posible^[12] que apellai derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con Apaliuna, un dios anatolio que'l so nome posiblemente signifique 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι apollymi, 'destruyir'.^[13]

Amás, suxurióse^[14][15] que Apolo vien de la divinidá hurrita y hitita Aplu, que yera llargamente invocada mientres los años de plaga. Aplu, suxúrese, procede del acadiu Aplu Enlil, que significa 'el fíu d'Enlil', un títulu que s'aplicaba al dios Nergal, que taba rellacionáu con Shamash, el dios babilónicu del sol.

Oríxenes del cultu a Apolo

Apolo, en Sans Souci

Paez que tanto'l Apolo griegu como'l etruscu llegaron al mar Exéu mientres la Edá del Fierro (ente c. 1100 y 800 e.C.) dende Anatolia. Homero presentar nel bandu troyanu, contra'l aqueo, na Guerra de Troya. Nel Bronce Antiguo (de 1700 a 1200 e.C.) el Aplu hitita y hurrita,^{[Nota 2]} como'l Apolo homéricu, yera un dios de les plagues y paecíase al dios mure Apolo Esmínteo. Hai equí una situación apotropaica, na qu'un dios que orixinalmente traía la plaga yera invocáu p'acabar con ella, entemeciéndose col tiempu por fusión col dios sanador micénicu Peán (PA-JA-WO en llinial B), que na Ilíada de Homero yera una deidá independiente, el sanador de les firíes d'Ares y Hades,^[17] N'otros autores la pallabra pasó a ser un pixín epítetu de Apolo nesta faceta de dios del sanamientu.

Homero ilustró tanto a Peán dios como al cantar col aspeutu d'agradecimientu apotropaico o trunfu,^[18] y Hesíodo tamién dixebró dambes coses.^[19] Na poesía posterior Peán ye invocáu independientemente como dios del sanamientu. Ye igualmente difícil dixebrar a Peán nel sentíu de 'sanador' de Peán nel sentíu de 'cantar'.

Tales cantares yeren orixinalmente dirixíes a Apolo y darréu a otros dioses (como Dioniso, Helios y Asclepio) rellacionaos con él. Sobre'l sieglu IV e.C. el peán convertir nuna simple fórmula de adulación, que'l so oxetu yera implorar proteición contra la enfermedá y la desgracia o bien dar les gracies en llogrando dicha proteición. D'esta forma Apolo aportó a reconocíu como dios de la música. El so papel como asesín de Pitón llevó a la so asociación cola batalla y la victoria, d'onde procede'l costume romana de que los exércitos cantaren un peán cuando colaben y antes d'entrar en batalla, cuando una flota abandonaba'l puertu y tamién en llogrando una victoria.

Los venceyos de Apolo colos oráculos paecen tamién tar rellacionaos col deséu de saber el desenllaz d'una enfermedá. Ye'l dios de la música y la llira. El sanamientu pertenez al so reinu: yera'l padre d'Asclepio, el dios de la medicina. Les Muses yeren parte del so séquitu, de forma que la música, la hestoria, la poesía y la danza pertenecíen-y.

Llugares de cultu

Inusual ente les deidaes olímpiques, Apolo tuvo dos llugares de cultu con influyencia xeneralizada: Delos y Delfos. Los cultos del Apolo Cintio y del Apolo Pitio yeren tan distintos que podíen tener santuarios na mesma llocalidá.^[12] que apellai derive d'una forma antigua de Apolo que pueda ser oldeada con Apaliuna, un dios anatolio que'l so nome posiblemente significa 'padre lleón' o 'padre lluz'. Los griegos acomuñaron más tarde el nome de Apolo col verbu απολλυμι apollymi, 'destruyir'.^[13] Nomes teofóricos tales como «Apolodoro» o «Apolonio» y ciudaes llamaes Apolonia apaecen per tol mundu griegu. El cultu a Apolo yá taba totalmente asitiáu cuando empezaron les fontes escrites, sobre 650 e.C.

Santuarios oraculares

Maqueta del Santuariu de Delfos, nel Muséu Arqueolóxicu de Delfos, Grecia

Apolo tenía'l so oráculu más popular en Delfos, que la so construcción yera una auténtica acrópolis protexida por muralla, con fontes, un teatru y grandes recámares individuales estremaes per ciudaes de procedencia, onde los consultantes dexaben les sos ufriendes (mayormente llabraos n'oru, bronce, y piedres precioses). Esti templu recibía miles de consultantes de toes partes de Grecia y del mundu Mediterraneu, siendo Alexandru Magnu unu de los visitantes más pernomaos. Equí la pitonisa agoró-y que «conquistaría'l mundu». Esti oráculu tenía la peculiaridá de nun fallar coles predicciones.

Tamién otros notables templos en Escamplaes y Bránquidas. El so altar oracular en Abas (Fócida), d'onde procede l'epítetu toponímicu Abeo (Ἀβαῖος: Abaios), foi tan importante como pa ser consultáu por Creso.^[20]

Ente los sos santuarios oraculares taben:

Acrópolis de Delfos anguaño.

• En Dídima, un oráculu na mariña d'Anatolia, al suroeste de Sardes (Lidia), nel que los sacerdotes del llinaxe de los bránquidas recibíen la so inspiración bebiendo d'un manantial curatible allugáu nel templu.
• En Hierápolis Bambyce (Asia Menor), según el tratáu De Dea Syria, el santuariu de la diosa siria contenía una imaxe de Apolo con túnica y barba. Les adivinación facer a partir de los movimientos bonales d'esta imaxe.^[21]
• En Delos había un oráculu de Apolo Delio mientres el branu. El hieron ('santuariu') de Apolo axacente al Llagu Sagráu foi'l llugar onde se cree que nació'l dios.
• En Corinto, l'oráculu venía de la ciudá de Tenea, de prisioneros supuestamente prindaos na Guerra de Troya.
• En Basa, cerca de Figalia (Peloponeso), alzóse un templu de Apolo obra del arquiteutu Ictino.
• N'Abas (Fócida).
• Nel templu de Apolo en Delfos, la Pitia enllenar del pneuma (πνευµα) de Apolo, que se dicía que venía d'un manantial dientro del ádyton.
  

  Templu de Apolo nes faldes del monte Parnasu, cerca de Delfos (Grecia).
• En Patara (Licia) había un oráculu de Apolo pel iviernu, del que se dicía que foi'l llugar al que'l dios foi dende Delos. Como en Delfos l'oráculu de Patara yera una muyer.
• En Escamplaes, na mariña oeste d'Asia Menor, al igual qu'en Delfos una fonte sagrada daba un pneuma del que bebíen los sacerdotes.
• En Segesta (Sicilia).

Tamién daben oráculos dalgunos fíos de Apolo:

• En Oropo, al norte d'Atenes, taba l'oráculu d'Anfiarao y tamién una fonte sagrada.
• En Lebadea, unos 30 km al este de Delfos, Trofonio mató al so hermanu y fuxó a la cueva onde más tarde sería consultáu como oráculu.

Festivales

Los principales festivales celebraos n'honor de Apolo yeren les Boedromias, Carneas, Carpias, Dafneforias, Delias, Jacintias, Metageitnias, Pianepsias, Pitias y Targelias.

Atributos y símbolos

Los atributos más comunes de Apolo yeren l'arcu y la flecha. Ente los sos atributos tamién s'incluyíen la cítara (una versión avanzada de la llira), el plectro y la espada. Otru emblema común yera'l trébedes sacrificial, representativu de los sos poderes proféticos. El lloréu usar en sacrificios espiatorios y tamién pa ellaborar la corona de la victoria nos Xuegos Píticos, que se celebraben nel so honor cada cuatro años en Delfos. La palmera tamién-y taba consagrada porque naciera so una d'elles en Delos. Ente los animales que-y taben consagraos, incluyíense los llobos, los delfines y los corzos, el cisne cantor y les billorios (simbolizando la música), ferres, la corneja gris, cuervos y culiebres (n'alusión a les sos funciones como dios de la profecía), los mures y los grifos, míticos híbridus d'águila y lleón d'orixe oriental.

Apolo Citaredo ('Apolo con cítara'), Museos Capitolinos (Roma).

Como dios de la colonización, Apolo aconseyaba sobre les colonies, especialmente mientres la dómina de mayor apoxéu, de 750 a 550 e.C. Según la tradición griega, ayudó a los colonos cretenses o arcadios a fundar la ciudá de Troya. Sicasí, esta hestoria podría reflexar una influyencia cultural que tuviera la direición contraria: testos cuneiformes hitites menten un dios d'Asia Menor llamáu Appaliunas o Apalunas en rellación cola ciudá de Wilusa mentada n'inscripciones hitites, qu'anguaño se suel considerar idéntica a la griega Ilión pola mayoría d'investigadores. Nesta interpretación, el títulu Lykegenes puede lleese a cencielles como 'nacíu en Licia', lo que efeutivamente corta'l supuestu venceyu del dios colos llobos (posiblemente una etimoloxía popular).

Nel contestu lliterariu Apolo representa l'harmonía, l'orde y la razón, carauterístiques qu'oldeaben coles de Dioniso, dios del vinu, que representaba l'éxtasis y el desorde. El contraste ente los papeles d'estos dioses queda reflexáu nos axetivos apolíneo y dionisíaco. Sicasí, los griegos pensaben nos dos cualidaes como complementaries: los dos dioses son hermanos, y cuando Apolo nel iviernu colar a la Hiperbórea dexaba l'oráculu de Delfos a Dioniso. Esti contraste paez ser amosáu nos llaos del xarrón Borghese.

Apolo ye rellacionáu de cutiu col xustu mediu, siendo este l'ideal griegu de moderación y una virtú opuesta a la gula.

Apolo nel arte

Apolo (el «Adonis» de Centocelle), copia romana del orixinal griegu (Muséu Ashmolean).

Apolo con un halo radiante nun mosaicu de suelu romanu, El Djem, Túnez, finales del sieglu II.

Nel arte Apolo ye representáu como un home nuevu, imberbe y guapu, de cutiu con una cítara (como Apolo Citaredo) o un arcu na mano, o reclinado sobre un árbol (los tipos Apolo Liciu y Apolo Sauróctono). L'Apolo de Belvedere ye una escultura en mármol que foi redescubierta a finales del sieglu XV y que dende'l Renacimientu hasta'l XIX hai epitomado los ideales de l'antigüedá clásica pa los europeos. Trátase d'una copia helenística o romana d'un orixinal en bronce del escultor griegu Leocares fecha ente 350 y 325 e.C.

La estatua a tamañu natural llamada «Adonis», topada en 1780 nel xacimientu d'una villa suburbana cerca de la Via Labicana nel suburbiu romanu de Centocelle, anguaño nel Muséu Ashmolean (Oxford), ye identificáu como un Apolo polos investigadores modernos. Probablemente nunca tuvo destinada al cultu, siendo un pastiche de dellos modelos del sieglu IV e.C. y siguientes destináu a complacer a un entendíu romanu del sieglu II y a exhibila na so villa.

Nel mosaicu de suelu romanu de finales del sieglu II d'El Djem (la romana Tisdro) puede identificáse-y como Apolo Helios pol so halo radiante, anque entós inclusive la divina desnudez d'un dios despintar so la so túnica, señal de crecientes convenciones de modestia nel Imperiu tardíu. Otru mosaicu de Apolo con halo, de Hadrumento, ta nel muséu de Sousse.^[24] Les convenciones d'esta representación —cabeza delladiada, llabios llevemente abiertos, grandes güeyos, corte de pelo en rizos cayendo sobre'l pescuezu— desenvolver nel sieglu III e.C. pa representar a Alexandru Magnu.^[25] Dalgún tiempu dempués de la realización d'esti mosaicu, les primeres representaciones de Cristu seríen imberbes y con halos.

Na ciudá cretense de Dreros, foi topada una estauína de Apolo^{[26][27][28][29]} realizada nel estilu orientalizante ceo de finales del sieglu VIII e.C.^[29] (o bien escontra 650 e.C.),^[26] usando la téunica del sphyrelaton, esto ye, esmartellando llámines de bronce sobre un nucleu de madera que-yos daba forma.^[26][27][28] Tien 80 cm y tien unos pectorales bien marcaos.^[29] Anguaño atópase nel Muséu Arqueolóxicu de Heraclión.^[28]

Otres representaciones antigües reseñables son:

• Apolo de Piombino (muséu del Louvre)
• Gran Apolo doráu de Lillebonne (muséu del Louvre)

Apolo nel arte de Lluis XIV

Apolo Liciu, copia romana antigua d'un orixinal griegu del sieglu IV e.C. (Muséu del Louvre)

• Galería de Apolo nel Louvre, obra del pintor y decorador Charles Le Brun. Siguió decorándola Delacroix y foi terminada nel Segundu Imperiu.
• Salón del tronu o salón de Apolo nel castiellu de Versalles. Taba destináu a la receición d'embaxadores y dábense tamién espectáculos de danza y música.
• Xardinos de Versalles. Equí atópense bastantes representaciones del dios solar:
  • Estanque de Apolo, asitiáu cerca de la Gran Canal. Nel mediu atopa una monumental estatua de Apolo, obra de Jean-Baptiste Tuby. El dios surde de l'agua conduciendo un carru tiráu por dos caballos.
  • Nel bosquecillo de los baños de Apolo, obra del sieglu XVIII, vese representáu'l dios solar, n'actitú de cansanciu y arrodiáu de ninfes.

Mitoloxía

Les primeres referencies lliteraries a Apolo atópase en Homero, na mesma fundación de la lliteratura griega. Apolo ye citáu na Odisea y ye unu de los dioses protagonistes de la Ilíada. Como rescampla, a pesar de la incertidume sobre l'orixe del mitu y de l'ausencia de documentación anterior, nel sieglu VIII e.C. yá taba consolidáu. Na dómina de la formación de los himnos homéricos el dios yá apaecía tan cargáu d'atributos que'l poeta consideraba difícil escoyer por ónde empezar el so aponderamientu.^[30]

¿Cómo te tengo de cantar, celebráu como yes por toa clase d'himnos?

Himnu homéricu III, a Apolo, 19.^[30]

Mientres la Guerra de Troya

Apolo del Tíber

Ofendiendo a Zeus, foi unviáu a construyir xunto con Poseidón les muralles de Troya pal rei Laomedonte pero, según delles fontes, esti negar a pagar a los dioses el salariu axustáu (trenta Dracmes troyanes). En respuesta, Apolo unvió una peste y Poseidón un maremotu con un golpe del so tridente.

Apolo disparó fleches infestaes cola peste nel campamentu griegu mientres la Guerra de Troya en respuesta al insultu d'Agamenón a Crises, unu de los sos sacerdotes que la so fía Criseida fuera secuestrada. Apolo esixó la so lliberación, y los aqueos terminaron per vencer, provocando indireutamente la roxura d'Aquiles, que ye la tema de la Ilíada.

Cuando Diomedes mancó a Eneas Apolo rescató-y. Primero Afrodita, la so proteutora madre, intentó rescatar a Eneas pero Diomedes mancar tamién. Entós Eneas foi envolubráu per una nube creada por Apolo, quien lu llevó a Pérgamo, un llugar sagráu de Troya.

Apolo ayudó a Paris a matar a Aquiles emponiendo la flecha d'arcu hasta'l talón d'este. Una interpretación d'esti motivu ye que foi en vengación pol sacrilexu d'Aquiles al matar a Troilo, fíu de Apolo con Hécuba, nel mesmu altar del templu a él dedicáu.

Consortes y descendencia

Amantes masculinos	Amantes femenines y fíos			Fíos de madre desconocida
Cipariso Xacintu	Acanta Arsínoe ↓ Asclepio[Nota 3] Eriopis Casandra Calíope ↓ Llinu Orfeo Ialemo Cirene ↓ Aristeo Coronis ↓ Asclepio	Dafne Dríope ↓ Anfiso Etusa ↓ Eleuter Hécuba ↓ Troilo Políxena Leucótoe Mantu ↓ Mopso	Psámate ↓ Llinu Quíone ↓ Filamón Reu ↓ Anio Sinope ↓ Siriu Terpsícore ↓ Llinu Urania ↓ Llinu Calipso	Cicno Cíniras Femónoe

Trés de los nueve muses inspiradores (fíes de Zeus), tuvieron romances con Apolo. Elles son: Calíope (musa de la poesía), Terpsícore (danza), y Urania (astronomía). Otres aventures atribuyíes a Apolo son un desarrollu tardíu na mitoloxía griega.^[32] Los sos vívidas carauterístiques anecdótiques fixeron a delles d'elles favorites de los pintores dende la Renacencia, polo que destaquen más prominentemente na imaxinación moderna.

Amantes femenines

Dafne escorrida por Apolo y Apolo escorriendo a Dafne (Muséu del Louvre).

• Pa esplicar la rellación de Apolo con Dafne, l'árbol de lloréu que les sos fueyes usaben la so sacerdoteses en Delfos, foi recoyida por Libanio, un profesor y rétor del sieglu IV,^[33] que Apolo escorrió a una ninfa que lo refalgara: Dafne, fía de Peneo. Nel rellatu d'Ovidio pal públicu romanu, Apolo Febo burllar de Cupidu por xugar con una arma propia d'homes, lo que fai qu'esti-y manque con una flecha dorada; simultáneamente, sicasí, disparára-y una flecha de plomu a Dafne, faciendo qu'esta sintiera repulsión escontra Apolo. Tres una fogosa persecución, Dafne rezó a la Madre Tierra —o alternativamente al so padre, un dios ríu— pidiendo ayuda, y esta tresformó-y nun árbol de lloréu, consagráu a Apolo.
• 

  Ronda de Apolo y les nueve muses inspiradores
  Apolo tuvo una aventura con una princesa mortal llamada Leucótoe, fía d'Órcamo y hermana de Clitia. Leucótoe amó a Apolo, quien s'amarutara como la so madre pa llograr aportar a los sos aposentos. Clitia, celosa de la so hermana porque quería a Apolo pa sigo, cuntó a Órcamo la verdá, traicionando les ficies y l'enfotu de la so hermana. Enfurecido, Órcamo ordenó que Leucótoe fuera soterrada viva. Apolo negar a perdonar a Clitia por traicionar a la so amada, y ésta, aflixida, amostalgóse y amodo morrió. Apolo tresformar nuna planta d'inciensu, o bien nun heliotropo o xirasol, que sigue al sol acaldía.
• Marpesa foi secuestrada por Ides pero tamién foi amada por Apolo. Zeus fíxo-y escoyer ente dambos, y Marpesa escoyó a Ides razonando que Apolo, siendo inmortal, terminaría cansándose d'ella cuando avieyara.
• Castalia yera una ninfa a quien Apolo amaba. Castalia fuxó d'él y se zambulló na fonte qu'había en Delfos al pie del monte Parnasu, que dende entós se llama fonte de Castalia. L'agua d'esta fonte yera sagrada: usar pa llimpiar los templos de Delfos y tamién inspiraba a los poetes.
• Apolo tuvo con Cirene un fíu llamáu Aristeo, que se convirtió nel dios patrón del ganáu, los árboles frutales, la caza, l'agricultura y l'apicultura. Tamién foi un héroe de la cultura qu'enseñó a la humanidá les téuniques de la ganadería llechera y l'usu de redes y trampes na caza, según el cultivu de les olivares.
• Con Hécuba, la esposa del rei Príamo de Troya, Apolo tuvo un fíu llamáu Troilo. Un oráculu profetizó que Troya nun sería ganada siempres que Troilo llegara a cumplir los venti años de vida. Cayó nuna emboscada y foi asesináu por Aquiles.
• Apolo tamién se namoró de Casandra, fía de Hécuba y Príamo, y hermanasca de Troilo. Apolo prometió a Casandra el don de la profecía pa llograr seducila, pero ella refugólu dempués. Enfurecido, Apolo concedió-y el don de conocer les traxedies futures xunto cola maldición de que naide-y creyera enxamás.
• Coronis, fía de Flegias, rei de los lapitas, foi otra de les amantes de Apolo. Embarazada d'Asclepio, Coronis namorar d'Isquis, fíu d'Élato. Un cuervu informó a Apolo d'esta aventura. De primeres nun lo creyó y volvió negros a tolos cuervos (qu'antes yeren blancos) como castigu por sopelexar mentires. Cuando afayó la verdá unvió a la so hermana, Artemisa, a matar a Coronis (n'otres versiones, el mesmu Apolo matara a Coronis). Como resultáu tamién fixo sagraos a los cuervos y dio-yos la xera d'anunciar muertes importantes. Apolo rescató al ñácaru de la pira funeraria de Coronis y dar al centauru Quirón por que lo criara. Flegias se enfureció tres la muerte de la so fía y amburó el templu de Apolo en Delfos, polo que Apolo matólu.
• Na obra d'Eurípides Ion, Apolo niciaba a Ion con Creúsa, esposa de Xutu. Creúsa abandonó a Ion nel monte, pero Apolo pidió a Hermes que salvara al neñu y llevar al oráculu de Delfos, onde foi criáu por una sacerdotesa.
• Otru de los sos romances foi con Acanta, l'espíritu del árbol d'acanto. Tres la so muerte, foi tresformada por Apolo nuna yerba amigo del sol.

Amantes masculinos

Apolo, Xacintu y Cipariso. Alexander Andrejewitsch Iwanow. 1834.

Apolo, eternu kuros imberbe, foi'l dios griegu que tuvo les rellaciones homosexuales más prominentes. Esto podía esperase del que yera dios de la palestra, el llugar onde los mozos axuntar pa prauticar atletismu, siempres desnudos. Dalgunos de los mozos amigos de Apolo sufrieron tráxiques muertes resultantes d'accidentes.

• Xacintu foi unu de los sos amantes masculinos. Xacintu yera un príncipe espartanu formosu y atléticu. Mientres dambos practicaben el llanzamientu de discu, un discu llanzáu por Apolo foi esviáu de la so trayeutoria pol celosu Céfiro y cutió a Xacintu na cabeza, matándo-y al intre. Cuando'l mozu morrió, dizse que Apolo sintió tanto enfadu y dolor que convirtió a Céfiro en vientu por que nunca volviera tocar nin falar a naide. Del sangre de Xacintu, Apolo creó la flor llamada como él en tributu a la so muerte, y les sos llárimes enllordiaron los pétalos de la flor con marques en forma de άί άί, que significa '¡ai, ai!', como símbolu del eternu llamentu. El Festival de Xacintu (Jacintias) yera una celebración tradicional en Esparta.
• Otru amante masculín foi Cipariso, un descendiente de Heracles. Apolo regaló-y un formosu venáu adomáu como compañeru, pero Cipariso matar por fuercia con un pilum cuando esti xacía dormíu ente la maleza. Cipariso pidió entós a Apolo que fixera que les sos llárimes rodaren eternamente. Apolo aportó al pidimientu tresformándo-y nun ciprés, del que se diz que ye un árbol representativu de la murnia porque la so cazumbre forma gotitas qu'asemeyen llárimes nel tueru.

Epítetos y títulos de cultu griegu

Estatua d'Apolo Sauróctono ('matador de llagartos').

Apolo, como otres deidaes griegues, tenía ciertu númberu d'epítetos que-y yeren aplicaos pa reflexar la diversidá de papeles, obligaciones y aspeutos adscritos a él. Sicasí, anque tenía un gran númberu d'apellativos na mitoloxía griega, solo unos pocos apaecen na lliteratura llatina.

Ente los sos epítetos cúntense:

• Como dios de la lluz y del sol:
  • Egletes ('radiante');^[35]
  • Febo ('brillosu'), el más común na lliteratura llatina;
  • Llicéu (Λυκειος, 'lluminosu'),^[36] pa Apolo nel contestu de dios del sol o de la lluz.

• Como dios de la medicina y el sanamientu:
  • Acestor (Ακέστωρ, 'sanador');^[37]
  • Acesio (Ακεσιος, 'sanador'), sol que yera adoráu en Elis, onde tenía un templu nel ágora;^[38]
  • Agieo (Ἀγυιεύς), como proteutor de carreteres y llares;
  • Alexicaco (Άλεξίκακος, 'el qu'estrema la desgracia');
  • Apotropeo ('el qu'estrema'l mal');
  • Averruncus ('qu'estrema los males'), epítetu llatín;
  • Iatros (Ιατρος, 'médicu');
  • Medicus ('médicu'), epítetu llatín; en Roma había un templu dedicáu a Apollo Medicus, probablemente xunto al de Belona.
    

    Plintu de la estatua de Apolo Iatros ('médicu').

• Como dios de les plagues y defensor contra aguarones y llagostes:
  • Culicarius ('qu'estrema los mosquitos'), epítetu llatín;
  • Esminteo (Σμινθειος, 'cazador de mures');
  • Parnopio (Παρνοπιος, 'saltapraos').

• Como dios del tiru con arcu:
  • Aphetoros ('dios del arcu');
  • Argurotoxos (Άργυρότοξος, 'del arcu de plata');
  • Articenens ('que lleva l'arcu'), epítetu romanu;
  • Hekaergos (Έκάεργος, 'que se desfacer lloñe'), referíu a les sos fleches;
  • Hekebolos (Έκηϐόλος, 'que dispara lloñe').

• Como dios pastoral de la ganadería:
  • Liciu (Λυκιος, 'matador de llobos') o Lykegenes ('nacíu d'una lloba');
  • Nomios ('vagamundu').

• Como dios de los colonos:
  • Arcageta (Αρχηγετης, 'direutor de la fundación'), por ser fundador de les muralles de Megara;
  • Clario (Κλαριος, del dóricu κλαρος klaros, 'asignación de tierra'), pola so supervisión sobre les ciudaes y les colonies.

• Como dios de los oráculos:
  • Cintio, proveniente de la so nacencia nel Monte Cintu de Delos;
  • Cirreo, por Cirria, llocalidá cercana de Delfos;
  • Clario (Κλαριος) pol santuariu que tenía en Escamplaes, Xonia (oráculu de Colofón);
  • Delfinio (Δελφινιος, 'del úteru'), qu'acomuña a Apolo con Delphoi (Delfos); una etioloxía nos himnos homéricos acomuña esti epítetu colos delfines;
  • Liciu (Λυκιος, 'de Licia') o Lykegenes ('nacíu en Licia'), onde dalgunos postulen l'orixe del so cultu;
  • Pitio (Πυθιος, 'pítico'), de Πυθο Pytho, nome homéricu de Delfos;
  • Timbreo (Θυμβριος) pol templu que tenía en Timbra.

• Como dios de la profecía:
  • Coelispex ('que repara'l cielu'), epítetu romanu;
  • Loxias (Λοξίας, 'oblicuu'), polos oráculos tan ambiguos.

• Como xefe de muses y ninfes:
  • Musageta (Μουσαγέτης, 'xefe de les muses');
  • Ninfageta ('xefe de les ninfes');
  • Lesquenorio, del llatín leschis, porque presidía les asamblees poéticu y musical y les xuntes de les muses.^[39]

• En rellación a ciudaes y rexones:
  • Abeo, epítetu deriváu de la ciudá focídea de Abas, onde'l dios tenía un suntuosu templu.^[40]
  • Acrefio, epítetu col que se-y adoraba na ciudá beocia d'Acrefia, supuestamente fundada pol so fíu Acrefeo;
  • Actiaco, epítetu que se-y daben nel Actium, unu de los sos principales llugares de cultu.^[41]

• En rellación a personaxes:
  • Ismeno (Ἰσμηνιός, Ismēnios, lliteralmente, "de Ismeno") por Ismeno, fíu d'Anfión y Níobe, a quien mató con una flecha.

Apolo romanu

Los romanos adoptaron el cultu a Apolo de los griegos. Como dios genuinamente griegu, Apolo nun tenía equivalente direutu na mitoloxía romana, anque los poetes posteriores aludieron frecuentemente a él como Febo.

Había una tradición na que l'oráculu délfico yera consultáu tan ceo como nel periodu de los reis romanos mientres el reináu de Tarquinio el Sobeyosu.^[42] Por cuenta de una peste en 430 e.C., establecer en Roma'l primer templu nos campos Flaminios, reemplazando un antiguu llugar de cultu conocíu ellí como'l Apollinare.^[43] Mientres la segunda guerra púnica en 212 e.C. los Ludi Apollinares ('Xuegos Apolíneos') fueron instituyíos nel so honor, siguiendo les instrucciones d'una profecía atribuyida a un tal Marcio.^[44] Na dómina d'Augusto, que se consideraba a sigo mesmu so la especial proteición de Apolo, el so cultu desenvolvióse y convirtióse n'unu de los principales dioses de Roma.^[45] Tres la batalla de Actium, que se llibró cerca d'un santuariu de Apolo, Augusto amplió'l so antiguu templu, dedicó una porción del botín a él y instituyó xuegos quinquenales nel so honor.^[46] Tamién mandó alzar un nuevu templu dedicáu a Apolo nel monte Palatín.^[47] Los sacrificios y oraciones nel Palatín dedicaos a Apolo y Diana constituyíen la culminación de los xuegos seculares, celebraos en 17 e.C. pa conmemorar l'entamu d'una nueva era.^[48]

Repercusión na cultura contemporánea

Apolo apaez de cutiu nel arte y la lliteratura contemporáneos. Percy Bysshe Shelley compunxo un Himnu de Apolo (1820), y la so instrucción de les Muses foi la tema de Apolo Musageta (1927–1928) d'Stravinski.

Avera del Gran Colisionador de Hadrones (n'inglés, Large Hadron Collider, LHC), del so allugamientu ente Suiza y Francia, esiste una lleenda o teoría de combalechadura na cual destácase la rellacionada col so allugamientu en Saint-Genis-Pouilly, una comuña francesa na rexón de Ródano-Alpes. Munchos apunten a que'l llugar escoyíu nun ye casual, por cuenta de que 'Pouilly' vien del llatín 'Appolliacum' y créese que na dómina romana esistía nesi llugar un templu n'honor a Apolo con una puerta d'entrada al inframundu.^[62]

Ver tamién

• Dioses olímpicos
• Oráculu de Delfos
• Neohelenismu
• Apolo y Dafne
• Categoría:Apolo (ópera)

Notes

Referencies

Fuentes

• Pseudo-Apolodoro: Biblioteca mitolóxica, I, 3, 3.
  • I, 3, 1 - 6: testu francés, con índiz electrónicu.
    • I, 3, 3: testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus; ed. de 1921 de James Frazer na Loeb Classical Library. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
      • I, 3, 3: testu griegu en Wikisource.

• Filóstrato el Viejo: Imáxenes o Cuadros, I, 23 (Xacintu).
  • Testu billingüe griegu - francés.

• Filóstrato el Mozu: Imáxenes o Cuadros, 14 (Xacintu).
  • Testu inglés nel sitio Theoi; trad. de 1931 de Arthur Fairbanks publicada na Loeb Classical Library.

• Homero: Ilíada, II, 595 – 600.
  • II, 591 y ss.: testu español en Wikisource.
    • II, 590 y ss.: testu griegu en Wikisource.

• Luciano: Diálogos de los dioses (Θεών Διάλογοι).
  • 14: Hermes y Helios (Ἑρμοῦ καὶ Ἡλίου).
    • Testu italianu en Wikisource; trad. de 1862 de Luigi Settembrini (1913 - 1876).
      • Testu griegu en Wikisource.

• Ovidio: Les metamorfosis, X, 162 – 219 (Xacintu).
  • X, 162 – 219: testu español en Wikisource.
    • X: testu llatín en Wikisource.

• Paléfato: Hestories increíbles o Sobre fenómenos increíbles (Περὶ ἀπίστων), 46.

• Pausanias: Descripción de Grecia, III, 1, 3; III, 19, 4.
  • III: testu español.
    • III, 1, 1 - III, 10, 5: testu francés.
    • III, 1: testu francés.
      • III, 1, 3: testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus; trad. de 1918 de W.H.S. Jones et al. publicada na Loeb Classical Library. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
        • III, 1: testu griegu.
        • III, 1, 3: testu griegu en Wikisource.
    • III, 18, 6 - III, 21, 9: testu francés.
    • III, 19: testu francés.
      • III, 19, 4: testu inglés nel Proyeutu Perseus; trad. de Jones coles carauterístiques indicaes antes.
        • III, 19: testu griegu.
        • III, 19, 4: testu griegu en Wikisource.

• Primer Mitógrafo Vaticanu, 197: (Tamiris y les Muses).

• Sófocles: Edipo Rei.

Bibliografía

• Bieber, Margaret (1964). Alexander the Great in Greek and Roman art. Chicago: Argonaut.
• Burkert, W. (1985). Greek religion. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 0-674-36280-2.
• Graves, R. (1955). Los mitos griegos. Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-9814-8.
• Grimal, P. (1981). Diccionariu de mitoloxía griega y romana. Barcelona: Ediciones Paidós Ibérica. ISBN 84-7509-053-2.
• Kerényi, K. (1953). Apollon: Studien über Antiken Religion und Humanität. Düsseldorf: Diederichs.

  — (1951). The gods of the Greeks. Londres, Nueva York: Thames & Hudson.

• «Apollo», A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Boston: Little, Brown & Co., 1867, i.230, OCLC 68763679 
• Yalouris, Nikolaos (1980). The Search for Alexander: an exhibition. Boston: New York Graphic Society. ISBN 0-8212-1108-0.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Apolu.
• «Apollon» en Theoi Project (n'inglés).
• «Apollo» en Greek Mythology Link (n'inglés)

• Apolo y Xacintu; en Les metamorfosis, d'Ovidio: Llibru X, 162 - 219. Testu español en Wikisource.
  • X: testu llatín en Wikisource.

• Apolo y Xacintu, nel sitio Iconos, de la Cátedra d'Iconografía y Iconoloxía del Departamentu de Historia del Arte de la Facultá de Ciencies Humanes de la Universidá de Roma "La Sapienza"; n'italianu.
  • Iconografía y referencies, nel mesmu sitiu.

• Apolo y la Sibila de Cumas: iconografía y referencies.

• Himnu homéricu (III) a Apolo (Εις Απόλλωνα).
  • Texto español en Scribd; páx. 37.
    • Testu inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus. Na parte cimera derecha atopen los rótulos activos "focus" (pa camudar al testu griegu) y "aponderái" (pal testu billingüe).
    • Testu billingüe griegu - inglés n'Internet Archive; facsímil electrónicu de la ed. de 1914 de Hugh Gerard Evelyn-White d'obres de Hesíodo y de Homero na Loeb Classical Library.
      • Himnu a Apolo Delio.
      • Himnu a Apolo Pitio.
        • Testu griegu del Himnu a Apolo Delio (Εἲς Ἀπόλλωνα [Δήλιον]); en Wikisource.
        • Testu griegu del Himnu a Apolo Pitio (Εἲς Ἀπόλλωνα [Πύθιον]); en Wikisource.
  • Comentariu n'inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus.

• Himnu homéricu (XXI) a Apolo.
  • Texto español en Scribd; páx. 74.
    • Testu inglés nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes antes.
    • Testu billingüe griegu - inglés: facsímil de la ed. de 1914 de H.G. Evelyn-White.
      • Testu griegu en Wikisource.
  • Comentariu n'inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus.

• Himnu homéricu (XXV) a les Muses y a Apolo (Εις Μούσας και Απόλλωνα).
  • Texto español en Scribd; páx. 78.
    • Testu inglés nel Proyeutu Perseus, coles carauterístiques indicaes antes.
    • Testu billingüe griegu - inglés: facsímil de la ed. de 1914 de H.G. Evelyn-White.
      • Testu griegu en Wikisource.
  • Comentariu n'inglés, con índiz electrónicu, nel Proyeutu Perseus.

• La estructura del "Himnu Homéricu a Apolo": testu en PDF nel sitio de la Universidá Complutense de Madrid.

• Iconografía de Apolo y les muses nel arte antiguo y les sos pervivencies nel arte occidental; archivu en PDF.

• Higino: Fábules (Fabulae).
  • 161: Los fíos de Apolo (Apollinis filii).
    • Testu inglés en Theoi.
      • Testu llatín nel sitio de la Bibliotheca Augustana (Augsburgu).
      • Ed. de 1872 n'Internet Archive: testu llatín en facsímil electrónicu.
  • 165: Marsias (Marsyas).
    • Testu inglés en Theoi.
      • Testu llatín nel sitiu de la Bibliotheca Augustana.
      • Ed. de 1872 n'Internet Archive: testu llatín en facsímil electrónicu.

• Calímaco: Himnu a Apolo.
  • Testu billingüe griegu-español en PDF; páx. 21 de la reproducción electrónica.
    • Testu griegu nel Proyeutu Perseus; ed. d'Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff. Emplegando'l rótulu activu "aponderái", que se topa na parte cimera derecha, llógrase ayuda n'inglés col vocabulariu griegu del testu.
    • Testu griegu nel Proyeutu Perseus; ed. d'A.W. Mair.

• Himnos órficos, 33: A Apolo.
  • Testu inglés en Theoi; trad. de 1792 de Thomas Taylor (1758 – 1835).
  • Testu inglés: otra edición, nel sitio Sacred Texts.

• Eratóstenes: Catasterismos (Καταστερισμοί).
  • 29: Saeta (Τόζόν, Βέλος; Sagitta): la flecha que disparó Apolo a los Cíclopes en vengación por que'l so fíu Asclepio fuera abrasáu por Zeus con unu de los rayos fabricaos por ellos.
    • Testu llatín en Google Books; facsímil electrónicu.
      • Testu griegu n'Internet Archive; facsímil electrónicu.

• Higino: Astronomía poética (Astronomica).
  • 15: Saeta.
    • Testu inglés nel sitio Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant.

• Sobre'l santuariu de Apolo Delfinio (Mileto), nel Proyeutu Perseus; n'inglés.

• Apolo nel Proyeutu Perseus.