 Ablitas | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Comunidá foral |  Navarra | ||
| Tipu d'entidá | villa | ||
| Alcalde d'Ablitas | Carmelo Arriazu | ||
| Nome oficial | Ablitas (es)[1] | ||
| Nome llocal | Orbieta (eu)[2] | ||
| Códigu postal |
31523 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 41°58′25″N 1°38′19″W / 41.973611111111°N 1.6386111111111°O | ||
  Ablitas Ablitas (España)  | |||
| Superficie | 77.48 km² | ||
| Altitú | 387 m | ||
| Llenda con |
| ||
| Demografía | |||
| Población |
2610 hab. (2023) - 1252 homes (2019) - 1229 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe |
0.39% de Navarra 0.01% de España | ||
| Densidá | 33,69 hab/km² | ||
| Más información | |||
| Prefixu telefónicu |
948 | ||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
| ablitas.com | |||
 | |||
Ablitas ye una villa y un conceyu español de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na merindad de Tudela, na Ribera de Navarra y 104 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población ye de 2610 habitantes (2023)[3][4]. Ostenta los títulos de "bona y lleal villa". Llogra'l títulu de la XE de ser "villa exemplar y guapa" dende'l 2014.
Xeografía física
Situación
La llocalidá de Ablitas asítiase al sur de la Comunidá Foral de Navarra, dientro de la Ribera de Navarra y a una altitú de 387 msnm. El so términu municipal tien una superficie de 77,48 km² y llenda al norte col conceyu de Tudela, Al Nordeste colos de Fontellas, Ribaforada y Cortes, al sur colos de Mallén, Borja y Tarazona toos ellos na Provincia de Zaragoza y la comunidá autónoma d'Aragón y al oeste con Barillas y Cascante.
Relieve ya hidroloxía
Dende'l puntu de vista xeomorfolóxicu puede estremase en dos partes. Nel Noroeste apoderen los ábanos cuaternarios de Les terraces del Queiles y de los glacis d'erosión; equí tán la balsa de Valpertuna y la llaguna de Lor. Nel restu, el terrén ye topográficamente más accidentáu, sobremanera na banda miocénica de yelsos con nódulos de xiles y un pocu menos nos afloramientos llimo-magrizos con intercalaciones d'estratos caliares del mesmu periodu xeolóxicu, que s'enllarga pel este, dende El Moyón (433 msnm) hasta Monterrey (375 msnm).
Clima
El clima ye de tipu mediterraneu continental: fuertes oscilaciones térmiques, temperatura medio añal d'unos 14"C, agües escases (350-400 mm, nunos 60 díes) ya irregulares, aridez (unos 750 mm d'evapotranspiración potencial), sobremanera pel branu.
Destruyíu de manera cuasi total, el paisaxe vexetal orixinariu, nun queden otros montes que los pinares de repoblación.
Historia
La pallabra Ablitas puede tener dos oríxenes. El primeru, pue ser un amiestu ente la pallabra llatina "alba" (blanca) y la griega "lithos" (piedra) juntandose y por aciu evolución llegando a formar la pallabra Ablitas. La segunda posibilidá, tien el so orixe nel eusquera yá que se tien referencies qu'esti pueblu o llugar más d'antiguo, yera llamáu por xente Obitas o Oblitas, esti últimu términu entá siendo utilizáu por escritores vascos va unos años. Esa pallabra ta formada polos raigaños vasques "obi" (fuexu), "iri" o "ili" nun eusquera más clásicu (d'agua), "ta" de "eta" ("y") "aitz" (piedra alta) significando daqué según fuexos d'agua y piedres altes, encaxando cola descripción de Ablitas, asitiada na fastera del Montecillo, formáu por grandes piedres y arrodiáu per unes llagunes superficiales.
Ta documentáu como nucleu habitáu darréu dempués de reconquistar de Tudela (1119), a que'l so fueru y xurisdicción foi adscritu por Alfonsu I el Batallador. El mesmu monarca punxo la mezquita so la dependencia de Santa María de Tudela (1121), pero nel llugar subsistió una nutrida comunidá musulmana.
Tamién debió de permanecer una minoría d'orixe xudíu. Tres una penetración aragonesa (1137), a la que respondió llueu García Ramírez el Restaurador con una contraofensiva nesti nuevu sector de la frontera del reinu pamplonés, la villa y el castiellu tuvieron encamentaos mientres venti años a Gonzalo de Azagra, «tenente» tamién en Tudela.
Quedó depués direutamente venceyada al patrimoniu de la corona. En tiempos posteriores caltuvo la so importancia de plaza fronteriza. Sufrió l'asaltu de grupos aragoneses incontrolaos (1350-1352).
Carlos III el Noble dio (31 de xineru de 1405) el señoríu hereditariu de la villa y el so términu al mariscal Martín Enríquez de Lacarra. El réxime señorial foi confirmáu por Xuan II (1439), qu'atribuyó tamién a los sos titulares la xurisdicción baxo y mediano (1450). La población, a la que'l mesmu soberanu rebaxó na so cuarta parte la so contribución en conceutu de cuarteles (1454), quedó asina venceyada secularmente al llinaxe de Los Lacarra; estos diben asumir inclusive la xurisdicción criminal en primer instancia (1638), pocos años primero que'l señoríu fuera instituyíu en condáu (1652) con derechos de nomamientu d'alcalde y dos rexidores.
El conceyu llocal, qu'enforma tiempu tres tratara de participar na marcha del reinu y fuera castigáu (1300) por integrase a Les xuntes formaes frente al soberanu francés Felipe'l Formosu, ta documentáu a lo menos dende mediaos del sieglu XV.
Nun se conocen los destinos de la floreciente aljama de moros, a la que trataren d'incorporase (1304) los sos correlixonarios de Ribaforada y que nel sieglu XIV arrexuntaba más de la metá de los llares de la villa.
El términu, tenía canteres d'alabastru que s'esplotaron pa llabrar capiteles del castiellu de Tudela (1391-1394) ya imáxenes de los reis destinaes al palaciu de Olite (1413).
Con cargu a Les pechas de la villa fundara Enrique I(1271) nel monesteriu femenín de Santa María de la Caridá de Tulebras una capellanía perpetua, confirmada par Carlos III (1388); la citada donación del señoríu a los Lacarra quitó d'esti beneficiu a les monxes, que llograron finalmente que la princesa Leonor anovara la dotación (1477) con cargu a los derechos qu'inda corresponderíen a la corona en conceutu de cuarteles ya imposición.
Al acabar el XVIII gobernar dos rexidores y un alcalde que designaba'l conde (entós la condesa de Montijo).
A empiezos del sieglu XIX, recoyer nel llugar trigu, cebada, uva, cáñamu, y aceite; había camperes pa ganáu lanar y canteres d'alabastru y yelsu. Mediada la centuria, la so tierra de cultivu envalorar en 7.000 robos, daqué menos que la que se debla cultivar a empiezos de sieglu.
Mientres la Guerra Civil empezó a utilizase la base aérea, utilizada anguaño pol Exércitu del Aire.[5]
Centru hospitalariu
Ablitas tuvo un hospital, fundáu nel añu 1300 por alcuerdu del conceyu. El sostenimientu de los enfermos y gastos de caltenimientu del edificiu corríen a cargu del Hospitalariu, que consiguía los fondos gracies a Les llimosnes de los vecinos.
En 1767 el Real Conseyu de Navarra ordenó que la coleuta fuera realizada par dos rexidores los díes festivos. En 1896 foi declaráu municipal y en 1910 encargar en custodia a Les Relixoses de la Consolación
Demografía
A 1 de xineru de 2010 la población del conceyu xubía a 2.629 habitantes, 1.336 homes y 1.293 muyeres.[6]
| Gráfica d'evolución demográfica d'Ablitas ente 1900 y 2017 |
 |
|
Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los cens vos de población del INE.[7] Población según el padrón municipal de 2017 del INE. |
Economía
La propiedá comunal ocupa 3.400 hai (45,1% de la superficie zarrada), de Les que 2.234 son de cultivu en secanu, 990 de camperes y 14 de viñeos.
El regadío ye fundamentalmente estensivu y ocupa el 43% (2 hai son comunales) de los terrenes de cultivu; nota distintiva ye l'altu porcentaxe (42,5%) que nél ocupen los cultivos maderizos, vide y oliva sobremanera. La primera atropa más de 600 hai (pocu menos que va unos años), el segundu unes 400 (445 en 1961) y la combinación de dambos tomaba 45 hai en 1982; fueren 80 en 1970 y nada menos que 118 en 1891.
Sumando la vide de secanu y regadío había n'anguaño, poco primero de la filoxera, 296 hai de viñéu puru y 118 de viña-olivar, lo que quier dicir que ye bien cimeru'l viñéu güei qu'entós.
Nos secanos, cultivaos en sistema d'añu y vegada, apodera llargamente la cebera, la cebada más que'l trigu. A lo llargo del sieglu XX aumentó considerablemente la superficie calificada de tierra de llabor de secanu: 1.316 hai en l891, 1.706 en 1906, 2.131 en 1935, 2.490 en 1950 y 3.200 en 1961; poco más o menos igual qu'hai na década de 1990.
En paralelu al retrocesu de la vide y el olivo, nos últimos años rexistróse un aumentu proporcional de la superficie dedicada al almendro y al espárragu, que nel periodu 1981-84 facer nun 28,5% y nun 37,6% respeutivamente.
El 5 de marzu de 1952 fundóse la Bodega Cooperativa Nuesa Señora del Rosario. que tien como seición un Trujal Cooperativu.
En 1935 había en Ablitas 21 cabeces de ganáu caballar de llabor, 193 de mular y 295 d'asnal. La mecanización de l'agricultura foi responsable de la so cuasi total desapaición.
Apocayá llevóse a cabu la Concentración Parcelaria de Ablitas, declarada d'utilidá pública por Decretu Foral 197/2002, de 9 de setiembre. Por Resolución 1724/2007, de 9 de payares del Direutor Xeneral de Desarrollu Rural, foi aprobáu l'Alcuerdu de Concentración Parcelaria de dicha zona: La modernización del regadío tradicional de 1.616 hectárees, con un presupuestu de 14,7 millones d'euros, de los que'l Gobiernu de Navarra sufragó 13,9 millones, y los 795.000 euros restantes fueron apurríos pola Comunidá de Regantes de Ablitas, y la concentración parcelaria nel área de secanu de 4.200 hectárees, con un presupuestu de 5,4 millones sufragaos pol Gobiernu de Navarra. Ígualmente tresformáronse en regadío 265 has de comunal. Los nuevos llotes de regadío comunales tienen una estensión averada de 5 has.
Alministración
| Partíu políticu | 2015[8] | 2011[9] | 2007[10] | 2003[11] | 1999[12] | 1995[13] | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Socialistes Independientes de Ablitas (SIA) | 64,69% | 8 | 41,33% | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Unión del Pueblu Navarro (UPN) | 32,03% | 3 | 40,85% | 5 | 50,00% | 6 | 52,38% | 6 | 39,45% | 4 | 38,49% | 5 |
| Partíu Popular (PP) | 1,26% | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partíu Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE) | - | - | 6,66% | 0 | 32,96% | 4 | 24,09% | 3 | 42,46% | 5 | 35,83% | 4 |
| Izquierda-Ezkerra (I-Em) | - | - | 6,01% | 0 | 14,08% | 1 | 21,17% | 2 | 16,45% | 2 | 11,41% | 1 |
| Derecha Navarra y Española (DNE) | - | - | 1,66% | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Grupu pola Harmonía y la Convivencia (GAC) | - | - | - | - | 0,00% | 0 | - | - | - | - | - | - |
| Agrupación Independiente Torcas de Barilla | - | - | - | - | 0,00% | 0 | - | - | - | - | - | - |
| Converxencia de Demócrates Navarros (CDN) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 12,28% | 1 |
Esos son los últimos alcaldes de Ablitas:
| Mandatu | Nome del alcalde | Partíu políticu |
|---|---|---|
| 1979 - 1981 | José Arriazu | UCD |
| 1981 - 1983 | Alberto Allegría | UCD |
| 1983 - 1987 | Leocadio Escribano | PSN-PSOE |
| 1987 - 1991 | Ángel Vidal | CDS |
| 1991 - 1995 | Miguel Serrano | PSN-PSOE |
| 1995 - 1999 | Luis María Sada | UPN |
| 1999 - 2003 | Inma Pinilla | PSN-PSOE |
| 2003 - 2007 | Luis María Sada | UPN |
| 2007 - 2011 | Luis María Sada | UPN |
| 2011 - 2015 | Cecilio Antón | SIA |
| 2015 - | Cecilio Antón | SIA |
Anguaño, SIA tien la mayoría con 8 conceyales y l'alcaldía. UPN tien 3 conceyales.
Esisten 11 comisiones formaes por un miembru de cada unu de los partíos del conceyu.
Monumentos
Monumentos relixosos
- Ilesia de Santa María Madalena
Monumentos civiles
- Castiellu de Ablitas De l'antigua fortaleza construyida ente los sieglu XIII y XIV (según la tipoloxía de construcción de la torre del homenaxe) solo queden dellos restos. Destaca, derruida, la torre del homenaxe en que'l so interior hai un curiosu recintu abovedáu d'unos 7 metros de diámetru soportáu por un gran columna central, esta cortil sirvió de barcal de la fortaleza, construcción d'estilu góticu. Sobre'l barcal debieron d'esistir otres dos plantes, estes yá d'habitación, dando como resultáu una torre d'unos 17 o 20 metros d'altor.
- Escavaes na roca esisten, bien calteníes, una serie de galeríes soterrañes. Los primeros testimonios escritos sobre'l castiellu daten de 1119, pocu dempués de la conquista a los musulmanes de la villa, nun documentu d'Alfonsu I el Batallador, anque popularmente caltúvose que'l castiellu foi construyíu polos musulmanes nel sieglu X.[14] Foi declaráu Bien d'Interés Cultural na categoría de Monumentu el 25 de xunu de 1985.[15]
Cultura
Folclor navarru-aragonés según espresiones a la de falar descendientes del antiguu romance navarru-aragonés y del que güei queda la fabla aragonesa n'Uesca.
Gastronomía
Fiestes
Les fiestes patronales celebrar dende'l primer sábadu de setiembre al segundu, n'honor de la Nacencia de la Virxe Virxe del Rosario. Nel añu 2014 fueron realizaes del 6 al 13 de setiembre por una votación realizada polos habitantes. En 2016, decidióse realizales del 3 al 10 de setiembre por que más xente pueda esfrutar una y bones nun coincide col empiezu del cursu escolar etc.
En plenu branu son les fiestes de la patrona, Santa María Madalena (22 de xunetu), conocida pol tradicional llanzamientu de peres dende'l balcón del antiguu conceyu.
Persones célebres nacíes nesta llocalidá
Pedro Arellano Sada, nacíu en Ablitas en 1897, llicenciáu en maxisteriu y historia, foi autor de diversos ensayos, estudios y obres de poesía. Exerció en Ceuta, Castejón, Cabanillas ya ingresu nel cargu de subdireutor de la biblioteca de Cataluña. Julen Arellano Sandúa, ablitero del añu 1997 foi xugador de les categoríes inferiores del Barça. Foi delles vegaes llamáu pa la Seleición Española. Según periódicos deportivos estranxeros ye unu de los meyores xugadores sub 21 del mundu. Anguaño'l so club ye'l Athletic Club de Bilbao. Xuega nel so filial el Bilbao Athletic. Na temporada 2015/2016 debutó col mesmu na Segunda División española.
Lleendes
Cúntase qu'esiste un pasadizo soterrañu que comunica'l Castiellu con una balsa asitiada a dellos quilómetros per onde según la lleenda los caballos baxaben a beber en tiempos pasaos.
Ver tamién
- Navarra
- Llista de conceyos de Navarra
- Bienes d'Interés Cultural de Navarra
Enllaces esternos
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Ablitas 
.
- M.I.Conceyu de la bona y lleal villa de Ablitas
- http://www.clubciclistaablitas.es - Club Ciclista de Ablitas.
- Gaiteros De Ablitas
Referencies
- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Afirmao en: Euskaltzaindia.
- ↑ Afirmao en: Padrón municipal d'España de 2023. Autor: Institutu Nacional d'Estadística. Data d'espublización: 13 avientu 2023.
- ↑ oficina de rexistru
- ↑ Aeródromu de Ablitas (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).. Gran Enciclopedia Navarra. Consultáu'l 25 d'avientu de 2015.
- ↑ INE: Población por conceyos y sexu.
- ↑ Institutu Nacionalde Estadistica d'España (ed.): . Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842. Consultáu'l 19 de xunu de 2011.
- ↑ ara.cat (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 2015». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 2011». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 2007». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 2003». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 1999». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Ministeriu del Interior (ed.): «Resultaos eleiciones municipales Ablitas 1995». Consultáu'l 21 d'agostu de 2015.
- ↑ Refuguen que los restos del castiellu de Ablitas sían d'orixe musulmán Diario de Navarra DIEGO CARASUSÁN . ABLITAS Martes, 27 de xineru de 2009
- ↑ Ministeriu de Cultura. Patrimoniu Históricu.
