فولتير

مدرسة ليسيه لويس-لو-جراند اللى اتعلم فيها ڤولتير.

الأديبه نينون دى لينكلو راعية الأدبا.

اتولد فرنسوا مارى أرويه فى " شاتنيى مالابرى Châtenay-Malabry " جنب باريس أو فى باريس نفسها سنة 1694. شهادة الميلاد بتاعته بتقول انه اتولد فى 21 نوفمبر ، لكن ڤولتير و صحاب ليه و مؤرخين قالو انه اتولد فى 20 فبراير لكن اتسجل فى دوسيهات المواليد بعدها بكذا شهر. اسمه المستعار ڤولتير اللى دخل التاريخ بيه كان اسم حتة ارض صغيره كانت ملك امه مارى مارجريت داومار Marie Marguerite d'Aumart اللى كانت من عيله بتنتمى لصغار النبلا فى مقاطعة بواتو Poitou. أبوه فرنسوا أرويه François Arouet كان راجل ميسور بيشتغل امين صندوق فى ديوان المحاسابات. ڤولتير اتولد ضعفان و عشان كده اتأخر تعميده فى كنيسة سانت اندريه ديزار Saint-André-des-Arts لغاية 22 نوفمبر 1694 ( فى حالة انه اتولد فى فبراير ). بأصله البرجوازى، ڤولتير اتولد محروم من الامتيازات اللى اياميها كان بيتمتع بيها النبلا من الطبقات العاليه فى المجتمع الفرنساوى. أبوه و امه فكروا ان احسن حاجه انه لما يكبر يشتغل فى المحاسبات القانونيه فدخلوه " ليسيه لويس الاكبر Lycée Louis-le-Grand " ( كوليج دى كليرمون Collège de Clermont ) اللى اتعلم فيها عدد من نوابغ فرنسا و منهم موليير ، و كانت تبع اليسوعيين ( الچيزويت Jesuit ). فى المدرسه قابل ڤولتير اساتذه كبار و صاحب زملا متفوقين و درس الادب الكلاسيكى اللاتينى و اليونانى و التاريخ و الفلسفه و البلاغه ، و كان بيدهش المدرسين بتوعه بسبب قدراته الكتابيه و بديهته الحاضره. اتخرج ڤولتير من الليسيه سنة 1713 و طلب منه ابوه و امه انه يروح يتمرن عند محاسب قانونى لكن ڤولتير ماعجبهوش الموضوع لإنه كان بيحب كتابة الشعر و المقالات و كان نفسه يبقى زى الادبا الفرنساويه الكبار زى راسين و كورناى و بوالو. فى الغضون دى قدمه الأب " فرنسوا دى شاتونوف François de Châteauneuf " للأديبه و راعية الأدباء " نينون دى لينكلو Ninon de Lenclos " اللى اعجبت بيه و اديته فلوس يشترى بيها كتب ، و دخله الأب دى شاتونوف فى المجتمع الادبى اللى كان ملفوف حوالين الأمير " فيليب دى فاندوم Philippe de Vendôme ". ابوه و امه قلقوا عليه و حاولوا يطلعوه من الوسط اللى كان بيعتبروه خطر فودوه هولندا عشان يشتغل سكرتير للسفير الفرنساوى هناك، و هناك قابل " مدام دونوييه Madam Dunoyer " اللى كانت عندها بنت اسمها كاترين اوليمب دونوييه Catherine Olympe Dunoyer وقع ڤولتير فى غرامها. عيلة دونوييه دى كانت عيله بروتيستانت هربت على هولندا من اضطهاد المسيحيين الكاتوليك و اتسبب الموضوع فى مشكله فرجعوه أهله على فرنسا ، و فى فرنسا كمل نشاطه الشعرى و بقى معروف عنه انه عاشق للحريه و إن لسانه زى الكرباج.

سجن الباستيل اتسجن فيه ڤولتير.

اياميها ، فى سنة 1717 ، ڤولتير كتب قصيده اسمها " ريجينت Régent " سخر فيها من " فيليب دوق اورليان Philippe d'Orléans " اللى كان بيتلقب " ريجينت " ، فإنتشرت من غير ما حد يعرف مين اللى كتبها ، و كتب فى اخر ابياتها " كل المصايب دى انا شفتها مع انى لسه ما كملتش عشرين سنه ". ڤولتير كان عنده وقتها تلاته و عشرين سنه لكن تمويهه ، اذا كان هو اللى كتبها فعلاً ، مادخلش على السلطات فإتقبض عليه و اتسجن من غير محاكمه فى " الباستيل " و فضل مسجون فيه لغاية سنة 1718 بعد ماقضى فيه حداشر شهر. و هو معتقل كتب مسودة الملحمه اللى سماها " المعاهدة " و بعدين غير اسمهال" لاهنرياد La Henriade " و كتب تراجيدية " أوديب Œdipe " اللى اشتهرت و من وقت خروجه من السجن بقى بيستخدم اسم " ڤولتير ". لما طلع ڤولتير من السجن حاول ولى العرش انه يرضيه و يطيب بخاطره بعد اللى جراله فإداله فلوس لكن ڤولتير مقبلهاش و قاله : لا يا سيدى، انا بأشكر سموكم لإنكم امنتم اكلى بس أرجوكم ما تهتموش بسكنى تانى ". ڤولتير كمل نشاطه الادبى بعد ما طلع من السجن و فى سنة 1718 عرض تراجيجيا " اوديب " فى المسرح و نجحت نجاح كبيرو انتشرت كلماته :

” كهنتكم مش اللى الجهله فاكرينه فتصديقنا ليهم هو أساس علمهم “ ملحمة " لاهنرياد " قال ڤولتير انه كتبها لهنرى الرابع و كانت عن حصار باريس سنة 1589 لكن فى الحقيقه الملحمه ناقشت التعصب الدينى و الصراعات الاجتماعيه و السياسه الفرنساويه.

طبعة من لاهنريادا.

انتشر كلام ڤولتير و ذاع صيته و بقت مقتطفات من قصيدة " المعاهدة " بتتقرى فى الصالونات ، و اتفتحت له ابواب بيوت و قصور الأوساط المثقفه فزار " روان Rouen " و نزل فى قصر " شاتو دو فو château de Vaux " بتاع عيلة " فيلار Villars " و هناك وقع فى غرام الماريشاله " مدام دى بيرنيريه Madame de Bernières " مرات صاحب القصر لكن مالقاش تجاوب منها فسافر مع " مدام روبلموند Madame de Rupelmonde " على هولندا و بروكسيل و هناك قابل " جان باتيست روسو Jean-Baptiste Rousseau " لكن اختلفوا مع بعض للأبد ، و عرض مسرحية " ماريامن Mariamne " و نجحت نجاح كبير و ابتدت الفلوس تجرى فى ايديه. لكن فى سنة 1724 اتصاب بالجدرى و هو مقيم فى قصر " ميزون château de Maison " عند واحد من النبلا و عيى جداً و كان حايموت فيها فساب القصر ، لكن بعد ما مشى قامت حريقه كبيره فى الجناح اللى كان نازل فيه فى القصر و اتدمر باللى فيه. فى سنة 1726 حصلت بينه و بين " الشفالييه دو روهان Chevalier de Rohan " خناقه كبيره و قرر دو روهان انه ينتقم منه فإستدرجه لكمين و طلع عليه خدامينه فضربوه جامد بالعصيان و حس ڤولتير بإهانه كبيره فطلب من الشفالييه انه يبارزه لكن النبيل رفض انه يبارز مجرد شاعر من سنةة الشعب ، و حاول ڤولتير انه يطالب بالعداله لكن ماحدش سأل فيه و مالقاش من السلطات غير التحقير و المذله ، فإتوعد انه مش حايسب حقه وانه حاينتقم فقبضوا عليه و رموه تانى فى سجن الباستيل ، و بعد كام اسبوع قالوا له انهم ممكن يطلعوه من السجن بشرط انه يمشى ، مش من باريس بس لكن من فرنسا بحالها ، فوافق و طلعوه و هاجر على انجلترا فى اغسطس 1726.

نسخه من" رسائل من انجلترا ".

بعد المشاكل اللى حصلتله و سجنه فى الباستيل اختار ڤولتير انجلترا كمنفى ليه فراح عليها فى اغسطس 1726. من انجلترا كتب جواب لصاحبه " نيكولا كلاود تيريو Nicolas-Claude Thieriot " قاله فيه عن انجلترا : " انا عارف انها بلد بتحترم فيها الفنون و بتتكافىء ، و إن فيها فروق بين الطبقات ، لكن من غير ما تكون فيه فروق بين الناس بإستمدح الفوارق اللى بيفرضها فضل كل واحد منهم. البلد دى الناس بتفكر فيها بحريه و بنبل من غير ما يردعهم خوف دنىء. لو انا اتبعت هوايا حأستقر فيها من غير ماتكون عندى رغبه فى حاجه غير انى اتعلم ازاى أفكر ". مشكلة ڤولتير كانت احواله الماليه لكن رغم كده قدر يتغلب على المشكله دى و عاش فى لندن لحد سنة 1739. اقامته الجبريه فى انجلترا كان ليها اثر كبير على حياته و على ترسيخ افكاره و ده بيظهر فى جواباته لتيريو و مدام بونيير. قدر ڤولتير يتأقلم على العيشه فى انجلترا و يستعيد توازنه بسرعه و حسن الانجليزى بتاعه و بقى كمان بيكتب بيه ، و بيدرس بيه افكار نيوتن Newton فى الطبيعه و الفلسفه و نظريات بيكون Bacon و لوك Locke و مسرحيات شيكسبير Shakespeare و ميلتون Milton و درادن Dryden و غيرهم ، و بقى بيختلط بالأوساط الثقافيه الحره اللى بتؤمن بالفكر المفتوح المنطلق. فوق كده اتمعن ڤولتير فى النظام السياسى اللى بيدير انجلترا و فى نظمها التجاريه و البنكيه و ازاى انجلترا بتتمتع بحريه كبيره و حلم باليوم اللى يقدر فيه يشن حرب على الافكار الغلط الموجوده فى فرنسا عشان تبقى على الأقل زى انجلترا. قصيدة " المعاهده " كانت فيه نسخه منها سريه و مشوهه اتطبعت سنة 1732 ، ڤولتير و هو فى انجلترا نشر " لاهنرياد " سنة 1728 و كتب ليها مقدمه بالانجليزى عن الشعر الملحمى. ابتدا ڤولتير يجمع مواضيع و يكتب مسودات تراجيديات بالاسلوب الشكيسبيرى لكن على الذوق الفرنساوى و " تاريخ شارل الاتناشر Histoire de Charles XII " و وثايق " رسائل فلسفيه أو رسائل من انجلترا Lettres philosophiques ou Lettres anglaises " اللى مدح فيها مزايا انجلترا لما تتقارن بفرنسا. لكن اهم اعماله ما ظهرتش الا بعد ما رجع فرنسا و استخبى فى " شاتو دى سيرى Château de Cirey " لغاية ما اتسمح له بالعيشه فى فرنسا. ڤولتير رجع فرنسا سنة 1729 ، و فى 1733 اتمثلت له تراجيديا " بروتس Brutus " ، و فى 1732 " اريفيل Ériphyle " و " زايير Zaïre" اللى استقبلهم الرأى العام استقبال كبير ، و فى 1733 " المعبد الذوق Le Temple du goût " اللى خلقته له معجبين و عدوين ، و فى 1734 كتابه " تاريخ شارل الاتناشر " اللى عمل ضجه كبيره.

ايميلى دو شاتيليه .

سراية دى سيرى.

ڤولتير ادرك اهمية الفلوس بالنسبه للى ما اتولدش من طبقة النبلا فإتجه لجمع الفلوس عن طريق المضاربات التجاريه و نجح وقدر يلم ثروه معتبره لكن نجاحه فى كل الميادين خلق له حساد و مهاترات ادبيه و نزاعات كانت بتخليه يفقد اعصابه. لكن لما حس انه بقى قادر على انه يقول رأيه بكل صراحه و بعلو صوته شجع نشر " الرسائل الفلسفيه أو الرسائل الانجليزية " بطريقه سريه و اتنشرت له " ملاحظات على تأملات باسكال de Pascal notamment ". اتجهت الشكوك لڤولتير انه هو اللى حرض على الاحتجاج على معاملة الكنيسه لجثمان " ادرين لوكوفرور Adrienne Lecouvreur " اللى حرمتها الكنيسه إكمنها كانت ممثلة و انتشرت الوشايات و الدسايس ضده و اتحول كتابه " الرسائل الفلسفية " للمحاكمه قدام محكمة باريس و اتحكم عليه بالحرق و اتقبض على " جور " صاحب المكتبه اللى كانت بتبيعه و اترمى فى سجن الباستيل و خرجت اصوات تطالب بالقبض على ڤولتير. عيلة " دى شاتيليه Du Chatelier " الارستقراطيه كانت بتملك فى " سيرى Cirey "على حدود مقاطعة " لورين " سرايه معروف بـ " سراية سيرى Château de Cirey ". ڤولتير كان على علاقه بالماركيزه " ايميلى دو شاتيليه Émilie du Châtelet " اللى كانت معجبه بيه فقرر فى 1734 انه يروح يعيش معاها فى السرايا عشان يحتمى بيها و بعيلتها من السلطات. ايميلى دى شاتيليه كانت من صغرها بتثقف نفسها و اتعلمت اللغه اللاتينى و كانت مياله للرياضيات و الميتافيزقيا ( ما وراء الطبيعه ) ، وصفها ڤولتير بإنها كانت " حصيفة الرأى و ست ذوق و شغوفه بالتعلم " و وصفها فى جواب لدردنال انها بالنسبه له اكتر من " أب و أخ و ابن ". ايميلى راحت عاشت فى السرايا اللى كانت قديمه و متهدمه و لما وصل ڤولتير ساهم بمبالغ لترميمها و توضيبها فبقى فيها جناين جميله و اتوضبت المكتبه الواسعه و معمل الطبيعيات و صاله اللوحات الفنيه و الأود اللى كانت مخصصه للعلما و الادبا و الاصحاب اللى بيعدوا على السرايا من وقت للتانى. عاش ڤولتير مع الماركيزه و جوزها فى أمان أو شبه أمان من غير ما حاجه تزعجه او تقلق راحته ، لكن فى سنة 1739 شن عدد من صحابه القدام هجوم عليه بخصوص مؤلفاته " رسالةلأورانى Épitre à Uranie " و " محب المجتمع " و كان من ضمنهم الأب ديفونين ". ڤولتير كان بيعمل كمان ابحاث طبيعيه فى معمل القصر لكن ما اتخلاش عن ميوله الادبيه فكتب " مبادىء فلسفة نيوتين Éléments de la philosophie de Newton " ، و " الزير Alzire " ، و " ميروب La Mérope " ، و كوميديا " الطفل المفقود L'Enfant prodigue " ، و كتب " عذراء اوريان La Pucelle d'Orléans " فى تسع اناشيد ساخره بس لمجرد المتعه مش عشان النشر لكن سمح للصحاب بإستنساخها فنشروها و اتسببت له فى مضايقات.

فردريك التانى ملك بروسيا.

مدام دى بومبادور .

عاش ڤولتير فى قصر سيرى مع خليلته الماركيزه ايميلى دو شاتيليه ست سنين تقريباً متواصلين ، لكن فى الفتره دى عمل شوية سفريات كان منها سفره لهولندا سنة 1739. فىسنة 1740 مسيو و مدام شاتليه سافروا بروكسيل بسبب استدعائهم للمحكمه بخصوص قضايا مهمه و سافر معاهم ڤولتير و من بروكسيل سافر على " كليف Kleve " فى المانيا عشان يزور " فردريك التانى ملك بروسيا Friedrich II de Prusse " اللى كان بيراسله من سنة 1737. بعد ما زار ڤولتير المانيا مارجعش على سيرى لكن راح على باريس اللى لقاها بتعج بالكتاب المتحاسدين و المتصارعين و بالمنافقين من محترفين السياسه و برجال البلاط اللى ما بيتكسفوش من عمل اى حاجه. المره دى وضع ڤولتير كان اتغير و بقى عنده حاجات بتحميه من السلطات و لو ان الملك نفسه ماكانش يحبه. فى 1741 عرض تراجيديا " التعصب أو محمد النبى Le fanatisme, ou Mahomet le Prophete". التراجيديا دى كان كتبها سنة 1736 و اتعرضت اول مره فى " ليل Lille " فى 25 ابريل 1741 ، و هى تراجيديا من خمس فصول بتناقش التعصب الدينى. ڤولتير ذكر ان المسرحيه مش تاريخيه لكن بتناقش بس التعصب الدينى و بيقول المؤرخ الفرنساوى " بيير ميلزا Pierre Milza " ان من الجايز ان ڤولتير كان بيقصد مهاجمة التعصب المسيحى الكاتوليكى لكن اتجنب المواجهه عشان الكنيسه ما تعاقبهوش. سواء صح أو غلط ، ڤولتير على اى حال كان بينادى بالتسامح و بيحارب التعصب الدينى فى أى دين. السلطات كانت على علم بعلاقة ڤولتير بفردريك التانى و حاولت الجهات العليا انها تستفيد من الموضوع فبعتوه سنة 1743 على برلين فى مأموريه دبلوماسيه ما نجحش فيها. ڤولتير كمان كان تحت حماية " مدام دى بومبادور Madame de Pompadour " اللى كانت من اقوى الشخصيات فى فرنسا اياميها و كان ڤولتير بيزورها من وقت للتانى فى سرايتها فى " ايتيول Étiolles " ، و كمان كانت ليه علاقات بـ " لويزا دو بوربون ، دوقه مين Louise de Bourbon, Duchesse du Maine " و كان بيزورها هى كمان فى سرايتها فى " سو Sceaux " ، و كانت ليه علاقات بـ " الماركيز دارجنسون Marquis d'Argenson " و الملك " ستانيسلاس ليزينسكى دوق اللورين Stanislas Leszczyński, duc de Lorraine " . ڤولتير كان فى حماية النبلا الكبار دول و بيهم كمان عليت مقاديره فإتعين فى وظيفة " مؤرخ فرنسا " و رشح نفسه للانضمام للاكاديميه الفرنساويه L'Académie française لكن طلبه اترفض اول مره لكن انتخب سنة 1746 رغم معارضة اللى سماهم " طغمة الكهنوت " فبقى من نبلا الحاشيه الملكيه و كتب قصيده مجد فيها النظام الملكى بعد " معركة فونتوا Bataille de Fontenoy ". كل حاجه كانت ماشيه تمام مع ڤولتير لكن لسانه اللاذع و انتقاداته المره و سرعة غضبه و عداءه المنهجى للمسيحيه زود عدد عدوينه اللى اتكتلوا ضده. ڤولتير اتغاظ من المعارضه اللى اتجهت لتراجيديته " سميراميس Sémiramis " و هاج عليه و هاجمه الشاعر التراجيدى " كريبون Crébillon " و وصلت الحرب ضد ڤولتير لدرجة انه اتزعم ان كتاب ليه مش هو اللى كتبه.

قصر لونيفيل .

ڤولتير على ترابيزة الملك فردريك التانى.

ڤولتير رجع على " سيرى " و بعدين راح على " لوينيفيل Lunéville " الموجود فيها بلاط الملك ستانيسلاس و بعدين راح على " كومرسى " اللى كانت بتمثل فيها مدام دو شاتيليه ادوار فى مسرحيات هزليه و فى اواخر 1746 استقر فى لونيفيل. لكن فى الغضون دى كانت مدام دو شاتيليه وقعت فى غرام الشاعر الشاب " سان لامبير Saint-Lambert " و حبلت منه و خلفت عيل و ماتت فى 10 سبتمبر 1749 بعد الولاده. وفاة مدام دو شانتيليه كان صدمه كبيره على ڤولتير و سان لامبير و جوزها. اسودت الدنيا فى عين ڤولتير اللى كان بيحب مدام دى شانتيليه جداً فرجع على باريس و سكن مع " مارى لويز ميجنو Marie Louise Mignot " اللى كانت بتتلقب " مدام دنى Madame Denis " ، مدام دينى كانت بنت اخته " كاترين ميجنو Catherine Mignot ". سكن ڤولتير معاها فى نفس البيت اللى كان سكن فيه مع مدام دو شانتيليه لكن حس بعدم الاطمئنان من الجو المعادى ليه فى باريس فقرر انه يروح يعيش فى برلين عند صاحبه الملك فردريك التانى. فردريك التانى وقت ماكان لسه ولى عهد بروسيا كان بدأ يراسل ڤولتير. فى جواباته الاولانيه كان بيتكلم بإعجاب كبير بڤولتير و كان بيسمى نفسه تلميذه ، وكان بيوريه اشعار و نصوص ادبيه كتبها و بيطلب منه يراجعها و يصححهاله و اتطورت المراسلات و وبقت بتشمل المواضيع الميتافيزيقيه. فردريك كان بيؤمن بالجبريه على عكس ڤولتير اللى كان لسه اياميها بيحاول ينقذ مبدأ حرية الاراده التقليدى. الامير فريدريك كان بيتظاهر بإنه بيعتنق اكتر المبادىء السياسيه التحرريه و الاخلاقيه لدرجة انه ألف كتاب ضد كتاب " الأمير " بتاع ميكافيلى فند فيه افكار ميكافيلى بخصوص فكرة السيطره بالقوه و الغش و الخداع و طلب من ڤولتير انه يهتم بالكتاب و ينشره و اترجاه انه لما يقعد على عرش بروسيا و يبقى ملك يروحله برلين عشان يشتغل معاه. فردريك اتنصب ملك على بروسيا سنة 1740 و راح ڤولتير زاره و انبهر بكلامه و افكاره جداً ، و بعد الزياره دى حصلت مقابلات تانيه ، و فى سنة 1743 حاولت السلطات فى فرنسا انها تستفيد من علاقة ڤولتير بفردريك فبعتته على برلين فى مهمه دبلوماسيه. فى كل مفابله كان فردريك بيلح على ڤولتير انه لازم ييجى يعيش عنده فى برلين و ينضم للطايفة الصغيره اللى بتضم مفكرين متحررين من الأديان التقليديه ، لكن ڤولتير ماكانش عايز يسيب مدام دو شاتيليه و يروح يعيش بعيد عنها. لما اتوفت مدام دو شاتيليه اببتدا يفكر انه يسيب فرنسا و يروح يعيش عند الملك فردريك فى برلين عشان يقدر يتمتع بالتفكير الحر و الكلام و الكتابه على مزاجه. وصل فواتير برلين فى يوليه 1750 و استقبل استقبال كبير و امن وسام عظيم و انعم عليه فردريك بمرتب ضخم و بقى من خاصته و فى امكانه يتكلم بحريه و يقول و ينكت زى ما هو عايز. كل شغلانته كانت انه يصحح و ينقح كتابات الملك فردريك الشعريه و الادبيه. مشى الموضوع على كده و طلب ڤولتير من مدام ينى انها تروح تعيش معاه فى برلين و اللا اوضاعه مع البلاط الفرنساوى و ضاع منه لقب " وصيف الملك ". لكن الحال مادامش على كده ، ففى ظرف سنتين اكتشف ڤولتير انه اتخدع فى فردريك و انه مش زى ما اتصور و انه على عكس ما كان بيقول فى الحقيقه ملك بيؤمن بالقوه و السيطره و مبدأه هو " الغايه تبرر الوسيله " اللى قال عنه ميكافيللى . فى أول ديسمبر 1752 كتب ڤولتير لمدام دينى يقولها ان كل اللى بيفكر فيه دلوقتى هو انه يهرب بشرف ، و انه ناوى يدون قاموس صغير بيستعملوه الملوك اللى عندهم " يا صاحبى " يعنى " يا عبدى " ، و " يا صاحبى العزيز " يعنى " انا مش مهتم بيك خالص " ، و " انا حا أسعدك " يعنى " حابقى استعملك لما احتاج لك " ، و" اتعشى معايا الليله " يعنى " حامسخرك الليله ".

• رسالة التسامح لڤولتير ... Archived 2010-11-29 at the Wayback Machine

1. Voltaire
2. https://cs.isabart.org/person/35933 — تاريخ الاطلاع: 1 ابريل 2021
3. François Marie dit VOLTAIRE Arouet
4. العمل الكامل مُتوفِّر في: http://feb-web.ru/feb/kle/ — العنوان : Краткая литературная энциклопедия — الناشر: الموسوعة الروسية العظمى، جسك
5. العمل الكامل مُتوفِّر في: http://feb-web.ru/feb/kle/ — تاريخ الاطلاع: 28 سبتمبر 2015 — المحرر: الكسندر بروخروف — العنوان : Большая советская энциклопедия — الاصدار الثالث — الباب: Вольтер — الناشر: الموسوعة الروسية العظمى، جسك
6. معرف الشبكات الاجتماعيه: https://snaccooperative.org/ark:/99166/w6xs5t6n — باسم: Voltaire — تاريخ الاطلاع: 9 اكتوبر 2017
7. مُعرِّف موسوعة إيتاو الثَّقافيَّة (Itaú): https://enciclopedia.itaucultural.org.br/pessoa360244/voltaire — باسم: Voltaire — تاريخ الاطلاع: 9 اكتوبر 2017 — المؤلف: Itaú Cultural — الناشر: Itaú Cultural — ISBN 978-85-7979-060-7
8. مُعرِّف موسوعة بروكهوس على الإنترنت: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/voltaire — باسم: Voltaire — المحرر: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus و Wissen Media Verlag
9. مُعرِّف الموسوعة الكتالونية الكبرى (GEC): https://www.enciclopedia.cat/ec-gec-0071565.xml — باسم: Voltaire — العنوان : Gran Enciclopèdia Catalana — الناشر: Grup Enciclopèdia
10. https://libris.kb.se/katalogisering/rp3520m91f4fp46 — تاريخ الاطلاع: 24 اغسطس 2018 — تاريخ النشر: 8 يونيه 2017
11. past Fellow of the Royal Society ID: https://catalogues.royalsociety.org/CalmView/Record.aspx?src=CalmView.Persons&id=NA8020 — العنوان : Past Fellows database
12. https://www.bbaw.de/die-akademie/akademie-historische-aspekte/mitglieder-historisch/historisches-mitglied-francois-marie-arouet-de-voltaire-2892
13. Persée article ID: https://www.persee.fr/doc/slave_0080-2557_2009_num_80_4_7935
14. http://www.mvmm.org/c/docs/loges/9ss.html
15. مُعرِّف بيويب للأشخاص (BeWeb): https://www.beweb.chiesacattolica.it/persone/persona/1427/ — تاريخ الاطلاع: 15 فبراير 2021
16. العمل الكامل مُتوفِّر في: https://www.bartleby.com/library/bios/ — المحرر: تشارلز دودلى وارنر — العنوان : Library of the World's Best Literature
17. وصلة : nm0901806  — تاريخ الاطلاع: 19 اغسطس 2019