O reino de Galicia estió una entidat politica existent mientres a Edat Meya como monarquía privativa mientres un breu periodo, en pendendo d'o reino de Leyón (cabeza d'a Corona), posteriorment d'a corona de Castiella y finalment d'a Corona Hispanica, servindo de base ta la conformación contemporania d'a rechión de Galicia, precedent historico de l'actual comunidat autonoma de Galicia.

Os antecedents d'a constitución d'o reino de Galicia se remontan a lo sieglo X, en situar Alifonso III d'Asturias a los suyos fillos a lo frent d'o gubierno de cuantos territorios d'o suyo dominio: o suyo primochenito García I recibió los territorios a lo sud d'a cordelera de Cantabria, León; Fruela II recibió Asturias y Ordonyo II obtenió Galicia, en fixando la suya capital en Braga. A la fin d'o suyo reinau, os tres chirmans se devantoron en armas contra su pai, en privando-lo de toz os suyos poders (encara que no d'o titol reyal), y a la suya muerte en 910 estió succediu en a cadiera reyal leyonesa por García, qui conservó una posición de supremacía sobre los suyos chirmans reis. García morió en 914, en dixando a Ordonyo la cadiera reyal leyonesa, rematando asinas con o primer Reino de Galicia. Manimenos, no i hai unanimidat respective d'as afirmacions de que estió ya en ixas envueltas cuan quedó constituyiu como reino aintro d'a Corona de Leyón, ni tampoco con os periodos de gubierno de Sancho Ordónyez, dende 926 dica 929, y Bermudo II, dende 982 dica 984.

En cualsiquier caso, ye por un nuevo reparto d'o reino de Leyón, en morir Ferrando I de Leyón en 1065, que García de Galicia, lo suyo fillo menor, estió proclamau Rei de Galicia, en dos periodos, dende 1065 dica 1071, cuan fue depuesto por Sancho II de Castiella y dede 1072 dica 1073, cuan estió depuesto y engarcholau per Alifonso VI de Leyón y Castiella, qui se convirtió asinas en rei de Galicia.

En morir presonero o rei García de Galicia, en 1090, o reino de Galicia fue dividiu administrativament en dos condaus, prenendo como referencia a lo río Miño, establindo-se lo condau de Galicia en o norte y lo condau de Portugal en o sud (que dimpués sería lo chermen d'a constitución en 1139 d'o reino independient de Portugal a partir d'Alifonso Enríquez).

O rei Alifonso VI de Leyón gubernó lo reino de Galicia dica la suya muerte en 1109, estando efectivament o zaguer rei de Galicia; en ixa calendata lo suyo territorio se reincorporó en o reino de Leyón, que en 1230, con Ferrando III de Castiella, quedó definitivament integrau en o reino de Castiella, en a Corona castellana.

La denominación de reino de Galicia se conservó mientres l'Antigo Rechimen, dica que estió substituyida oficialment con a reforma administrativa espanyola de 1833, encara que continó emplegando-se con fins honorificas y protocolarias.^[1] Cualques sectors politicos han proposau la suya recuperación como denominación oficial d'a Comunidat Autonoma.^[2][3]

Tamién s'emplega ista denominación ta designar, aintro d'o suyo contexto, a lo reino que se conformó baixo l'autoridat d'os sueus entre los sieglos V y VI, en parte d'os territorios que perteneixioron a las provincias romanas de Gallaecia, y d'o norte d'a Lusitania, y que la suya historia forma parte de cualques d'as reivindicacions historiograficas d'o galleguismo y corrients amanadas.^[4][5][6][7]

Precedent: l'espacio galaico en o sieglo VIII

Dimpués d'a conquiesta musulmana d'a peninsula iberica en o 711 y d'a disolución d'o reino hispanovisigodo, lo cabo nortoccidental d'a peninsula conoixiu como Gallaecia conformau en espacio de muga, estió escenario mientres a segunda metat d'o sieglo VIII d'a expansión d'o reino d'Asturias en oposición a lo dominio d'os Omeyas. Cualques usos y tradicions visigodas de l'administración se recuperoron y s'incorpororon por o rei Alifonso II lo Casto en a cort d'Oviedo, entre ellas, la d'os Comites u contes.^[8]

O titol de conde, d'o latín comes -itis, yera una d'as dignidaz caracteristicas por as que se reconoixeba a cualques miembros destacaus d'a nobleza hispano-visigoda pero tamién a cualques gubernadors de villas u territorios.^[8] Os Comites Palatii yeran aquéls que feban parte d'a cort u d'o palacio y yeran encargaus d'aspectos especificos de l'administración, mientres que difuera d'a cort, os Comites gubernadors yeran designaus directament por o rei en respondendo de l'administración y esfensa d'as provincias u ciudaz d'as mugas, mas que mas d'as que podeban estar exposadas a la hostilidat enemiga.^[9][8] L'administración propia d'as ciudaz hispano-visigodas se basaba en un modelo de división con fins militars y civils, herencio d'a diferenciación entre la población romana, con as suyas leis, y la chermana, con as suyas leis, a on lo Comes Civitati yera un funcionario militar mientres que l'Iudex, que feba labors de chuez civil encara que subordinau a lo Comes.^[10] D'atra man, dende l'edicto De tributis relaxatis de l'anyo 698, la figura hispano-visigoda d'o Dux, evolución d'os antigos rectors provinciae romanos, se corresponderba con as funcions d'un funcionario fiscal.^[11]

Con a expansión asturiana en tiempos d'Alifonso I d'Asturias que plegó a ocupar as ciudaz de Leyón y d'Astorga, o territorio de Galicia quedó dende lo 760 baixo l'autoridat d'os monarcas asturians que bien luego deixoron o gubierno d'o territorio en mans d'un comite, seguntes a serie recopilada en 1795 por l'historiador ilustrau Juan Francisco Masdeu, en a suya obra Historia crítica de España, y de la Cultura Española.^[12][13] Masdeu se basó en o Chronicon Albeldense y en atras fuents ta documentar a serie de contes de Galicia dende lo sieglo IX dica lo sieglo XII.

O primer conte, seguntes l'obra de Masdeu, estió lo caballero Conte Don Pedro, citau por l'Albeldense en a suya breu cronica d'o reinau de Ordonyo I d'Asturias, fendo frent a un ataque normando, episodio que Masdeu sitúa en l'anyo 859.^[14][15] Don Pedro fue succediu por Fruela Bermúdez, seguntes Masdeu, u por Froilán, qui seguntes la cronica ye Gallicie comite. Iste conte lideró una revuelta contra lo rei Alifonso, pero en resultó muerto en a primavera de 876.^[16]

Alto u baixo en l'anyo 885, la titularidat d'o condau, que heba pasau a la dinastía real d'Alifonso III lo Gran, recayó en o suyo fillo Ordonyo, asistiu por un consello dica plegar en a edat suficient ta lo gubierno de Galicia y que conservó mientres toda la suya vida. Dimpués, como resultau d'a crisi politica escaicida en a etapa final d'o reinau d'Alifonso, Ordonyo fue declarau sobirán de Galicia, aproveitando iste refirme dimpués ta plegar en a cadiera reyal d'o reino de Leyón.

Orichen: la triarquía d'o reino d'Alifonso III

Alto u baixo en 910, en a etapa final d'as suyas 42 anyadas de reinau, Alifonso III lo Gran afrontó la situación de crisi provocada por as presions d'os suyos fillos García, Fruela y Ordonyo sobre la cuestión succesoria y, debant d'a temor de veyer as suyas rivalidaz dechenerar en una mayor violencia u mesmo en un enfrontinamiento directo con García, qui heba devantau un exercito, resolvió dividir o suyo reino entre éls, asignando-lis respectivament Leyón, Asturias y Galicia.^[17]

En a situación de triarquía resultant, en declarar-se soberanos cadagún d'lo suyo territorio, García, lo chirmán más gran, fácil que emparau por o conte de Castiella^[17], aconsiguió amás dimpués d'una demostración de fuerza, recibir o titol de Princeps Regnum Legiones Regente, estando considerau dende alavez como lo fundador d'a dinastía leonesa seguntes o computo establiu en a dotación de Arlanza d'o conte Fernán González de 912.^[18]

Alifonso albandonó lo poder, en retirando-se enta Asturias, dimpués enta Santiago de Compostela y finalment, enta Zamora, a on contaba con l'emparo d'o bispe de Astorga, dimpués d'haber liderau una campanya militar contra los musulmans, y morió en 912.^[8][19]

La hostilidat entre los chirmans García y Ordonyo quedó patent con a ocupación d'os pasos d'o Bierzo y d'o Cebrero, que levoron a l'isolamiento de Galicia d'a meseta mientres tot o reinau de García, mientres que cada chirmán promoveba cambios lechislativos independients en cada reino.^[20]

Ordonyo fue proclamau rei d'Asturias y de Leyón o 19 de chinero de 914 y, decidindo lo desplazamiento d'a suya cort dende Galicia, nombró a lo conde Aloito a lo frent d'o gubierno de Galicia, y a lo suyo fillo, Gumersindo, titular d'o bispau de Compostela en 920.^[21]

Galicia y o suyo entorno en os sieglos X y XI

As politicas de Ramiro III de Leyón favorables a los intreses d'os contes castellans y leyoneses provocoron o descontento d'a nobleza gallega. O conte Rodrigo Velásquez, pai de qui alavez yera bispe de Santiago, don Pelayo, refirmó la revuelta que levó a la proclamación o 15 d'octubre de 982 como rei de Galicia de Bermudo II, nieto de Fruela II, enfrontinando-se posteriorment mientres dos anyadas a los fracasaus esfuerzos militars de Ramiro por recuperar o suyo dominio.^[21] Dimpués d'a muerte de Ramiro, Bermudo estió proclamau pacificament rei de Leyón, legando nuevament lo gubierno d'os suyos estaus de Galicia a Rodrigo Velásquez.^[22] Manimenos, o descontento de Rodrigo Velásquez por a deposición per orden reyal d'o suyo fillo d'o bispau compostelano le levó a enemistar-se con o monarca y a promover una sublevación en 986.^[21]

Bermudo nombró alavez conte de Galicia a Guillén González, qui luitaría los anyos siguients contra Rodrigo Velásquez. L'antigo conte gallego s'alió con o califato de Córdoba, en refirmando la campanya d'Almanzor en 997 en a que se produció lo setio d'a ciudat de Leyón, a on morió en esfendendo-la Guillén González.^[23]

En morir o rei Ferrando I de Leyón en l'anyo 1065, o testamento d'o monarca dividió los suyos dominios en tres reinos ta los suyos tres fillos: Castiella, Galicia y Leyón, correspondendo Galicia a García. Tanimientres, en 1071 García fue derrocau y lo suyo reino se repartió entre los suyos chirmans.

Arredol de1090^[24] Alifonso VI alcordó recompensar a los diferents liders foranos que l'heban refirmau en bellas campanyas militars en casando-los con bellunas d'as suyas fillas y cedendo-lis o gubierno feudal de bels territorios. Asinas, Remón de Borgonya casó con donya Urraca, filla lechitima d'o rei, quedando encargau d'o gubierno de Galicia con o titol de conte de Galicia, estando designau tamién en a linia succesoria d'a Corona. D'atra man, Henrique de Borgonya casó con donya Tresa, qui recibió en dote as tierras que s'heban ganau en Portugal con o titol de condau Portucalense, que declarau vasallo d'o reino de Castiella, asistiría a las suyas corz. Lo fillo d'istos zaguers, Alifonso Enríquez, consiguó por as armas estar proclamau como lo primer rei de Portugal.^[25]

O reino de Galicia antis d'a unión de Castiella y Leyón

Dende finals d'o sieglo XI lo reino aconseguió la suya maxima extensión, plegando dica Viseu. Pero dimpués d'a repartición d'Alifonso VI en l'anyo 1090, as tierras a lo norte d'o río Miño quedoron en mans de Raimundo de Borgonya como conte de Galicia, y las tierras a lo sud d'o mesmo en mans d'Henrique de Borgonya, como conte de Portugal. Pero lo destín de toz dos estaría muit diferent. Encara que Raimundo casó con qui dimpués esdevenió reina de Leyón, Urraca I de Leyón, Henrique casó con una filla menor d'o rei Alifonso VI de Leyón, Tresa de Leyón, y por ixo lo descendent d'Henrique y Tresa, Alifonso Enríquez, fue coronau como primer monarca de Portugal.

Dimpués d'a celebración d'o matrimonio entre lo borgonyón y la leyonesa en l'anyo 1091, lo suyo suegro lo nombró gubernador de «Galicia a lo norte d'o río Miño y de Portugal, entre lo Miño y Coimbra» y tamién li encomendó la labor de dirichir a repoblación d'as tierras entre lo Duero y la cordelera Central «con cabecera en Salamanca, Ávila y Segovia». Amás, dimpués d'a muerte d'a reina Constanza de Borgonya sin haber dau a lo rei Alifonso VI lo deseyau fillo varón, en 1093 o conte Raimundo se fació cargo d'a defensa de Santarém, Sintra y Lisbona y lo nombroron gubernador d'a provincia Gallecie «que comprendeba no nomás que las tierras de l'actual norueste peninsular (...) so que tamién lo clamau territorium Portucalense que los suyos limites s'extendeban dica lo curso d'o Tacho, a causa d'a incorporación a lo reino leyonés d'os lugars de Santarém, Lisbona y Sintra, conquiestas a la Taifa de Badajoz en l'anyo 1092». Exerció como tenent o gubierno de cuantas plazas como Zamora, Coria y Grajal de Campos.

Se intitulaba de cuantas trazas seguntes consta en os diplomas que suscribió, tals como: serenissimus totius Gallecie minchas; Gallecorum omnium minchas; minchas in Galletie; totius Gallecie minchas; totius Gallecie senior et dominus; totius Gallecie princeps; totius Gallecie imperator; y en un documento d'o monesterio de Sant Martín de Jubia, Regnante rex Adefonsus in Toleto (...) In urbe Gallecia regnante Comite Raimundus con coniuge sua filia Adefonsus rex.[27]

En aviento de 1094, o rei Alifonso ya heba tornau a casar, ista vegada con Berta, «italiana d'orichen y per tanto, aleixada de l'influxo borgonyón». Tot apunta a que Alifonso VI continaba soniando con l'angluciau hereu y buscó en iste matrimonio una mayor libertat de movimientos contrapesando l'atosegadora asfixia en que s'heba convertiu la corrient borgonyona. Encara que la presencia d'Henrique de Borgonya, lo primo de Raimundo, en Leyón se constata a partir de 1096 quan amaneixe confirmando los fueros de Guimarães y de Constantim de Panóias, qui realment se trobaba en una verdadera situación de poder yera Raimundo, qui aspiraba a heredar o trono leyonés. Pero veyió la suya situación estrapalandiada a partir d'a muerte de Constanza de Borgonya, la consort d'Alifonso, y entre 1096 y 1097 encetaría una estratechia que no li saldría como pensaba.

En veyer reducida la suya influyencia en a Cort leyonesa, plegó a un alcuerdo con o suyo primo, qui encara no heba estau nombrau oficialment conte de Portugal, ta repartir-se'n o poder y lo tresoro reyal y ta emparar-se mutuament. A traviés d'iste pacto que contaba con o visto bueno d'o parient de toz dos, l'abad Hugo de Cluny, o rei Alifonso VI pareixe que tenió conoixencia d'iste alcuerdo y ta contrarrestar a iniciativa d'os suyas dos yernos, nombró a Henrique gubernador d'a rechión que s'estendillaba dende lo río Miño dica lo río Tacho, que dica ixe momento gubernaba lo conde Raimundo, y iste zaguero veyió reduciu lo suyo poder a lo gubierno nomás que de Galicia.

En enviduar a reina Urraca de Leyón —chermanastra de Tresa de Leyón— por cuestions politicas y estratechicas casó con Alifonso I d'Aragón. Henrique de Borgonya, aproveitando los problemas y conflictos familiars y politicos amaneixius acerca d'a suya cunyada la reina Urraca, declaró la independencia d'o condau de Portugal. Henrique morió en Astorga o 22 de mayo de 1112, y lo suyo cuerpo estió tresladau, seguntes heba ordenau, a la ciudat de Braga a on restió afosau en a capiella mayor d'a seu que heba fundau, l'actual seu de Braga. Dimpués d'a suya muerte, Teresa gubernó lo condau mientres a minoría d'edat d'o futuro Alifonso I de Portugal, qui nomás contaba que con tres anyos d'edat.

Raimundo morió en Grajal, en presencia d'a suya esposa, d'o bispe de Santiago y d'o rei en setiembre de 1107. Urraca succedió a lo suyo difunto esposo en o senyorío gallego. En ixas envueltas ya yera una muller madura de vintisiet anyos con dos fillos (Sancha y Alifonso). Dica alavez pareixe que heba teniu una posición subalterna a la uembra d'o suyo mariu Raimundo, pero dimpués d'a suya muerte pasó a desempenyar un papel prencipal en a politica rechional que ya nunca mai no perdió en iste condado de l'ueste d'o reino leyonés. As suyas tierras abracaban Galicia, la comarca de Zamora y lo sudueste de Leyón, incluyindo-ie Coria, Salamanca y Ávila.

O 30 de mayo de 1108 morió su chirmano Sancho en a batalla d'Uclés, en a que obtenioron a victoria los almurabiz. La muerte d'o solo descendent varón d'Alifonso VI convirtió a Urraca, que heba enviduau en setiembre de l'anyo anterior, en a candidata millor situada ta succeder a su pai, qui se reunió en Toledo con os nobles d'o reino y lis comunicó lo feito, poco habitual en a historia d'o reino (encara que no insolito), d'a suya intención de conceder l'herencio d'a Corona en a suya filla. Existiban precedents de mullers que heban ostentau os dreitos de succesión, encara que bien poquez, pero lo novedoso en iste caso yera que la muller no teneba mariu que los exercise, so que yera vídua, y por ixo recibió presions ta casar-se. Pero Alifonso imposó un nuevo matrimonio a su filla que no sería d'a suya preferencia, chenerando un desencanto en a nobleza leyonesa, que manteneba una gran rivalidat con a nobleza castellana.

Bien luego amanixioron cuantos candidatos ta esposar a la heredera d'a cadiera reyal, entre los cuals destacoron o conte Gómez González —cabeza d'os Lara, antigo alférez d'o rei y preferiu por parte d'a nobleza y d'o clero— y lo conte Pedro González de Lara. Alifonso VI, temendo que las rivalidaz que existiban entre los nobles castellans y leyoneses s'incrementasen por iste motivo, decidió casar a Urraca con o rei aragonés Alifonso lo Batallero. Lo matrimonio se celebró en setiembre u mas probablement en octubre de 1109 en o castiello de Monzón de Campos, y la nobleza y lo clero leyonés, que heban asistiu a l'envulco d'Alifonso —que heba muerto l'1 de chulio— decidioron cumplir os deseyos de desposar a la nueva reina con o monarca aragonés, encara que con a oposición d'ella y d'o suyo escaso entusiasmo por a voda.

O matrimonio entre Urraca y Alfonso s'encetó con a oposición de distintas faccions politicas contrarias a la unión por motivacions muit diferents. Una primera facción yera formada por o clero francés, que s'heba visto muit reforzau por l'orichen borgonyona d'o primer mariu d'Urraca y que temeba perder os suyos privilechios y influyencia. L'alto clero leyonés estió, por un regular, en contra d'o segundo matrimonio d'Urraca dende lo primer día, porque manteneba un especial poder en a rechión y temeba perder influyencia en detrimento d'o clero aragonés. Iste sector se trobó dende un primer momento dividiu en dos tendencias: una encabezada por o bispe de Santiago de Compostela, Diego Gelmírez, qui esfendeba la posición de l'infante Alifonso como succesor d'Urraca; y unatra encabezada por Pedro Froilaz, conte d'Estorbadura y tutor d'o principe Alifonso, qui s'inclinaba por a independencia de Galicia, en ocupando Alifonso la cadiera reyal. Un tercer grupo opositor a lo matrimonio reyal radicaba en a mesma cort y yera encabezau por o conte Gómez González y la motivación d'a suya oposición procediba d'a suya temor a la perda de poder, sensación que se veyió bien luego confirmada cuan Alifonso I nombró a nobles aragoneses y navarros ta importants cargos publicos y como alcaides d'os castiellos y enclaus leyoneses y castellans.

Estió lo conte d'Estorbadura qui dende Galicia encetó lo primer movimiento agresivo contra los monarcas cuan reclamó los dreitos hereditarios de l'infante Alifonso. En respuesta a la rebelión gallega, Alifonso lo Batallero se dirichió a lo frent d'o suyo exercito enta Galicia a primers de mayo de 1110; restablió l'orden en o condau rebelde, dimpués de vencer a las tropas gallegas en o castiello de Monterroso. La campanya, manimenos, no estió plenament satisfactoria y calió albandonar-la dimpués de tres meses. A reina, que heba acompanyau a lo suyo esposo a la rechión, l'albandonó bien luego y tornó en Leyón alticamada por l'achusticiamiento d'un rebelde que se i heba rendiu. Astorga se negó a ubrir as suyas puertas a Alifonso en tornar d'a campanya y simultaniament o papa Pascual II heba feito saber a suya oposición a l'esponsalicio entre Urraca y Alifonso. A reina, dimpués de consultar con cuantos bispes, decidió deseparar-se d'Alifonso, qui habió de marchar precipitadament enta Aragón ta fer frent a la menaza d'os almorabiz, que s'heban apoderau de Zaragoza en o verano. Personalment, os esposos pareixen haber teniu mala relación entre éls: Alfionso yera misochino, violento, y Urraca plegó mesmo a acusar-lo d'haber-la maltractau, y probablement en chulio la curia se reunió ta tractar a condena papal d'o matrimonio d'Urraca —refusau por a consanguinidat d'os esposos— y aprebó la deseparación d'a parella.

Dende lo sieglo XI , y mas que mas a partir d'o sieglo XII, o Reino de Galicia yera dominau er los bispes de Santiago y los contes d'Estorbadura. Ixo s'escaició, en primeras, por a suya condición de tierra apostolica, porque seguntes a tradición catolica l'apóstol Sant Chaime lo Mayor plegó en istas tierras y evanchelizó a la suya población, atrayendo por ixo numbrosos pelegrins que de contino realizaban la suya rota dica plegar en o suyo sepulcre. Pero amás, mientres o reinau d'Urraca de Leyón, os territorios cristians d'o norte d'a peninsula se veyioron en constants guerras dinasticas y estió lo clero y l'aristocracia local qui s'apoderoron d'o dominio d'as tierras gallegas. En cualsiquier caso, de iure a partir de 1126 o titol de rei de Galicia quedaría baixo control patrimonial d'os monarcas leoyneses, en considerar o rei Alifonso VII de Leyón que yera la millor traza d'acabar con os conflictos que manteneba la Cort leyonesa con a nobleza gallega.

Pero con tot y con ixo, lo territorio continó denominando-se Reino de Galicia y mientres o sieglo XII, gracias a lo papel dominant d'o suyo arcebispau, conoixería una epoca brilant en l'aspecto relichioso, con pelegrinacions procedents de toda Europa a los monesterios d'Oseira, Sobrado de los Monjes, San Esteban de Ribas de Sil u San Clodio, en l'aspecto politico, con a concesión de fueros a las ciudaz por part d'os reis de Leyón y en l'aspecto artistico, con una esplendor d'o suyo romanico, que deixó elementos tan significativos como los que se pueden apreciar en a Seu de Santiago de Compostela, empentada por o bispe Diego Peláez en l'anyo 1075 y a on o mesmo Alifonso VII churó leyaltat a Galicia como rei lechitimo. Amás, fue tamién en 1181 cuan se produció la concesión de l'anyo chubilar Chacobeu por part de Roma.

Referencias