 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Horda d'Oro Алтан Орд/Altan Ord Altın Urda' | ||||
| ||||
 Situación de Horda d'Oro | ||||
| Capital | Sarai | |||
| Idioma oficial | Mongol y luengas turquicas | |||
| Gubierno | Monarquía | |||
| • Formación | 1240 | |||
| • Desaparición | 1502 | |||
| Superficie • 1310 |
6,000,000 km² | |||
A Horda d'Oro estió un khanato gobernato por una clase dirichent d'orichen mongol que, en o curso d'a suya historia, s'islamizó y turquizó. Ocupaban buena part d'Europa Oriental y una parte d'Asia Occidental en as cuencas d'os ríos Don, Volga y Ural.
Orichens
Enantes d'a muerte de Chinghuis Khan, que yera pensando en a suya succesión y reparto de l'imperio se produció a muerte d'o suyo fillo Chochi, a qui iba a corresponder a parte occidental de l'Imperio Mongol. D'esta traza o suyo herencio, (dito ulus en mongol) pasó a os fillos de Chochi Orda y Batu y fue dividito:
- Orda recibió as estepas entre Irtish y l'Ural.
- Batu recibió as estepas a l'ueste de l'Ural y tot o territorio que podese conquerir.
En 1236, baixo o reinato d'o Gran Khan Ögödei se lanzó una campanya que entró en Europa y en a que fuoron sozmesos os bulgaros d'a Volga y dimpués bels principatos rusos d'o norte. Esclaforon a os cumans, saqueyoron Kiev en 1240. Iban a invadir Europa Central, pero a muerte d'o Gran Khan Ögödei fació que Batu se retirase ta Mongolia pa participar en a succesión d'o nuevo khan, quedando mongols a lo norte d'a Mar Negra.
Batu devantó un khanato independient d'a Horda d'Oro, que a vegatas ye conoixito como Khanato Quipchac porque abarcaba o territorio que yera antigament d'os cumans y que encara yera habitatos por ellos. Orda, o chermano de Batu, fundó a l'este d'os Urals o Khanato d'a Horda Blanca. A independencia d'os khanatos mongols se consumó cuan Kublai Khan fue nombrato Gran Khan y s'establió en Pequín. Dimpués d'a muerte de Batú en 1255 a Horda d'Oro tenió un sieglo de prosperidat. Os mongols yeran establitos a man d'a baixa Volga y exerceban una autoridat directa en o norte d'o Caucas, en l'actual Ucraína, en l'antigo territorio d'os bulgaros d'a Volga, y obligaban a os rusos que lis pagasen tributos.
Entre os anyos 1258 y 1267 Nogai Khan prene muito poder. Imposa vasallache a los bulgaros, con los que fa liga contra l'Imperio Bizantín, tamién fa liga con os mamelucos d'Echipto contra o Ilkhanato.[1]
En 1267 prene o poder Mangu, que se declara independient y creya moneda propia. En o sieglo XIV os mongols s'islamizoron a lo tiempo que prenioron a luenga quipchac d'os cumans, que enantes d'os mongols ya yera a luenga dominant. A luenga turquica d'os bulgaros tamién fue substituyida por a luenga quipchac fueras d'o caso d'os chuvaixes, que la mantenioron. Os pueblos producto d'esta fusión de mongols y turquicos será conoixito como tartaros. Os mongols u os tartaros d'a Horda d'Oro siguioron una politica pareixita a la d'os gazaros: encara que nomadas en o suyo orichen favoreixioron una cultura urbana y o comercio a traviés d'os ríos que controlaban. As ciudaz de Sarai, Astrakhán y Kazán estioron prosperas. Concedioron privilechios a los comerciants chenoveses en Crimea y autorizoron a os venecianos a creyación d'una base comercial en La Tana (mar d'Azov). Estioron aliaus d'os mamelucos d'Echipto contra o Ilkhanato mongol de Persia.
Dimpués vinió un periodo de decadencia. Os rusos se negoron a pagar tributo. O khan Toctamish d'a Horda Blanca invadió a Horda d'Oro unificando os dos estatos, pero cometió o error de no acceptar l'autoridat de Tamerlán y en 1395 Sarai fue destruita. Os tartaros d'a Horda d'Oro ya no se recuperoron y encomenzoron a reblar contra os estatos cristianos, (rusos, polacos, vlacos) y pagans (lituanos). Os rusos de Moscú debastoron os arredols de Kazán. Encomenzó tamién una fragmentación d'o territorio d'a Horda d'Oro. En 1430 s'independizó o Khanato de Crimea, que será o khanato tartaro que mes durará, (dica 1783). En 1440 s'independizó o Khanato de Kazán, y en 1446 o Khanato d'Astrakhán. En 1447 os rusos rodeyoron por o norte o Khanato de Kazán y arriboron en os Monts Urals. A Horda Nogai, talment l'antigo exercito de Nogai Khan se convirtió en una entidat nomada que dominaba as estepas d'o sector sudeste a lo norte d'a Mar Caspia.
En l'anyo 1501 os tartaros d'o Khanato de Crimea destruyoron Sarai, a seu tradicional d'a Horda d'Oro.[1] Se considera que a Horda d'Oro desapareixió en 1502 quedando-se os suyos restos o Khanato de Crimea y Rusia.