 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Gaita de boto | |
|---|---|
 Gaita de boto | |
| Clasificación | |
| Instrumento de viento | |
| Intrumentos relacionaus | |
| Chicotén, chiflo, dulzaina | |
| Musicos | |
| Gaitero | |
A gaita de boto, u simplament "boto" u "bot", ye una mena de gaita aragonesa. A suya utilización y fadrucación yera cuasi extinguida a finals d'os anyos 70 d'o sieglo XX, cuan prencipió lo suyo proceso de recuperación, en 1978. Dende remates d'o sieglo XX existeixen cuantos constructors d'iste instrumento, cuantas escuelas y asociacions de gaiters, mas d'una docena de collas de folk aragonés que la incluyen en as suyas formacions y, o que ye mas important, cientos de gaiters en o territorio aragonés.
Morfolochía
A gaita de boto consta de:
- O boto ta almagazenar l'aire,
- O bufador ta emplir o boto d'aire,
- O clarín ta tanyer as melodías,
- O bordón que fa un baixo contino, y
- A bordoneta, que fa o mesmo que o bordón pero en una octava mas aguda.
O boto ye tradicionalment un pelello enterizo de craba y cheneralment de gran volumen. En o forau correspondient a lo cuello d'a craba se pía un cepo con dos foraus an que se meten en paralelo (ye a unica gaita d'a peninsula en a que isto ocurre) o clarín y a bordoneta. Piaus a las estremidaz superiors son os cepos d'o bordón y d'o bufador.
A colocación d'o bordón tamién ye particular, ya que se sustién debaixo d'o brazo dreito d'o gaitero, en cuentras d'a conoixida estetica gallego-asturiana (y escocesa) de meter-lo por dencima d'o huembro.
O boto ye cubierto por un vestiu de nina, y gosa estar raixoso, de floretas estampadas, con cuello y manguetas ta las estremidaz d'o boto, rematau en volants fendo faldeta.
Os bordons (bordón y bordoneta) pueden tener refuerzos (d'archent, estanyo, cuerno...). Os tubos sonoros (bordón, bordoneta y clarín) puede ir forraus de pelleta de cullebra, seguntes supersticions u preferencias d'o gaitero; a verdat ye que iste procedimiento fa que a fusta se mantienga en millors condicions.
Caracteristicas sonoras
O clarín admite dichitación ubierta y, mas rarament, semitancada. Lo cutiano ye tanyer-la en tonalidat de Do (tanto mayor como menor) ya que o rechistro de notas que produz o clarín va dende un Si dica un Do una octava mas agudo. O bordón y a bordoneta son afinaus en Do.
Uso
A gaita de boto se feba servir tradicionalment ta l'acompanyamiento de dances y bailes rituals. Actualment contina fendo-se servir en istos casos, uso afavoreixiu por a recuperación y restauración d'antigos danzes ya cuasi perdius. Sindembargo, a gaita de boto ha alcanzau a suya mayor popularidat por l'aparición de collas de folk aragonés que la fan servir en as suyas composicions. Collas como Ixo Rai, La Ronda de Boltaña, Somerondón, La Orquestina del Fabirol, Lurte u Biella Nuei han feito d'a gaita aragonesa un instrumento almirau por os "folkies" d'aintro y difuera d'Aragón.
Tradicionalment ha actuau como instrumento solitario, en radidas ocasions acompanyau de percusión; en os dances de tochos u espatas, istos elementos chugan tamién un papel d'acompanyamiento. S'ha tanyiu chunto con a trompa de Ribagorza dica dentrau o sieglo XX. Tras a suya recuperación, lo boto s'ha tocau frecuentment en conchuntos de donzaina y atabal, y acompanyando-se ya con toda mena d'instrumentos acusticos y electricos en cuantas collas de folk.