Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Dinastía Han 漢朝
206 aC — 220
Situación de Dinastía Han
Capital	Chang'an (206 aC–9, 190–195) Luoyang (25–190, 196) Xuchang (196–220)
Idioma oficial	Chinés
Gubierno	Monarquía
• Formación	206 aC
• Desaparición	220

A dinastía Han ye una dinastía que gobernó en China succedendo a la dinastía Qin entre l'anyo 206 aC y l'anyo 220 dC y precedendo a lo periodo d'os tres reinos. A etnia china prenió o suyo etnonimo d'esta dinastía. Se fa distinción entre os Han anteriors u occidentals (por tener a capital en Xian-yang), dica l'anyo 9 dc, y os Han posteriors u orientals (por tener a capital en Luoyang) dende ixe anyo.

Han anteriors

Gaozu consolida l'imperio. O suyo fillo Wendi (180-157) suavizó as leis heredatas d'os Qin, o que ubre camín a lo confucianismo. Os primers Han plegan a lo suyo apocheu en o reinato de Wudi (141-87 A.C). En o primer tercio d'o sieglo II a.c l'imperio s'estendilla dica o sud con a conquiesta d'o Min Yue y d'o Nan Yue incluito Tonquín. Tamién s'estendilla enta o nord-este con a conquiesta de parte de Corea. En o norte bi ha conflictos con os Xiongnu, con os que ya heba negociato. En as decadas de 120-110 A.C Wudi los atacó pero sin que deixasen d'estar una amenaza, os chinos entroron por a rota d'a seda dica Fergana, sin poder asegurar-se o control d'esta zona enantes d'o 150 A.C.

Han posteriors

A fins d'o sieglo I a confederación d'os xiongnu se desfá, pero ye tamién un tiempo d'inestabilidat en China. Un usurpador, Wang Mang, se fa con o poder en l'anyo 9 d.c. Ye un reformador ambicioso, pero a chent poderosa li se posa en contra y muere asesinato en l'anyo 23.

Dimpués de Wang Mang os emperadors Han prenen como capital Luoyang, y pierden l'autoridat enantes d'o fin d'o sieglo II. En ixe tiempo a inestabilidat politica con intrigas palacinas se suma a la pobreza y las inundacions. O poder real lo tienen os militars que luitan entre ellos.

Expansión economica

En l'anyo 2 dc se fa o primer empadronamiento d'a población. En China viven uns 70 millons, a mayoría en a cuenca d'o río Amariello. Bi ha una expansión comercial (que se reflecta en o intrés por a rota d'a seda) y urbana (que se reflecta en a costrucción de Chang'an a fins d'o sieglo II a.c). China d'o norte sufre una intensa desforestación por exarticar tierras pa cautivar y por a explotación fusta pa la calefacción y costrucción. Ixo fa que os suelos de Loess s'erosionen y a mes que as inundacions sigan mes fuertes.

Confucianismo

Baixo os primers Han os textos antigos, en especial os d'a epoca de Confucio tornan a ser honratos. Son 5 clasicos: Yijing (adivinación), Shujinj (historia), Shijing (poesía), Chunqiu (anals d'o Estato de Lu) y Liji (ritos ligatos a lo culto a los antipasaus). O estudio d'os clasicos fará parte d'astí entadebant d'a base en a educación d'os ilustratos que ocuparán os puestos en l'administración d'o estato. O confucianismo esvebién a ideolochía oficial, presa por os funcionarios.

En l'orden politico o confucianismo esfiende a leyaltat a los superiors, o respeto a l'orden establito y tamién obligacions morals tanto pa os funcionarios como pa l'emperador, que ha d'estar eixemplo y gobernar en proveito d'o intrés cheneral.

Institucions imperials

As institucions d'os Qin y os Han serán fundamentals en o pensamiento politico de China dica o sieglo XIX. L'emperador tien un poder absoluto y o monopolio en o uso d'a fuerza encara que en l'orden civil o poder de l'emperador se fa en realidat menor por l'administración confucianista.

L'administración ye formata por os mandarins (altos funcionarios), que se reparten entre l'administración central y puestos territorials importants (cabos de comanda). Ye un rechimen burocratico centralizato conoixito como junxian, que será tipico d'as dinastías fuertes capaces sozmeter a las aristocracias locals, que prefieren o fengjian u feudalismo, que reapareixe en baixo as dinastías febles u decadents.

O mandato celeste

A cosmolochía china percibe correlacions entre os fenomenos celestes u naturals y la sociedat. Os astrologos, que conoixen os movimientos d'o firmamento y as suyas "intencions" se converten en consellers d'os emperadors. O punto de vista confucianista anyade que os emperadors han d'estar moralment dignos y que los consellers han d'iluminar-lo. As esferras y os fracasos politicos pueden cuestionar o mandato.

A caita d'os Han

En os zaguers tiempos i heba dos procesos que enfebliban a los Han:

• Intrigas palacinas entre as diferents brancas d'a familia imperial, as emperatrices, os eunucos, ecetra...
• Amaneixen grans familias de terratenients que dixan de pagar bels diners a la fiscalidat imperial.

Asinas como o poder imperial va fendo-se menor pierde o monopolio d'a fuerza y amaneixen milicas privatas d'a nueva aristocracia. Tamién bi ha revueltas y los chenerals encargatos de reprimir-las prenen parte de poder y fan guerra entre ellos. En a segunda metat d'o sieglo II bi ha revueltas d'influencia taoísta como os Turbants amariellos.

A capital Luoyang ye saqueyata dende o 190 pero a dinastía Han no desapareixe oficialment dica fins d'o 220, y con ella l'Imperio. Dimpués d'a desaparición d'os emperadors Han bi habrá divisions y s'ixemenará o budismo.

Bibliografía

• Jean Sellier. Atlas de los pueblos del Asia Meridional y Oriental. Acento Editorial.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Dinastía Han.
• (en) Minneapolis Institute of Arts. Arte d'a Dinastia Han.