Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Una creixida (u creixita) ye en hidrolochía un augmento d'o livel y cabal de l'augua d'un curso d'augua continental, especialment d'os ríos, podendo salir d'o cauz, desbordar-se y embadinar de tot u en part a suya ribera u plana d'inundación. A causa d'una riada puet estar una tronada, una estación de plevias u os mayencos. As creixidas recibiban tamién a denominación d'aguaduitos en os textos medievals aragoneses y navarros, especialment si produciban desferras. As creixidas d'os ríos son riadas, as d'os barrancos son barrancadas y as d'as garonas, garonadas.
Riadas
As riadas fan part d'a dinamica natural d'os ríos, y producen inundacions de traza natural en a plana d'inundación, plana aluvial, ribera u vega de cada río, contribuindo a la suya formación por sedimentación de materials. Os materials son mes gruesos contra mes cerca sigamos d'a marguin d'o cauz. Os materials fins tals como as archilas son transportadas por suspensión y sedimentan por tota a plana d'inundación. Os limos y archilas contribuyen a la fertilidat d'o suelo en a ribera, por o que as inundacions representan una fertilización natural d'os suelos agricolas. N'este sentiu son celebres as creixidas d'o Nilo: As creixidas d'o Nilo son mencionadas en os textos antigos y medievals, y se troban en a traducción aragonesa de "La Flor de las Ystorias d'Orient":
O risgo d'inundación se produce cuan l'hombre ocupa un aria inundable en una plana aluvial, ye por causas antropicas. Historicament as comunidaz humanas ocupaban preferentement as riberas con cautivos y preferiban tener os nuclios de población luent d'o cauz, por d'encima d'o nivel de risgo conoixiu d'inundación, tendendo a quedar os lugars y ciudaz fuera d'as planas d'inundación. En as "Cronicas d'os Chueces de Teruel" bi ha referencia a muito aguaducho d'o río Guadalaviar y os suyos afluents a causa de tronadas de verano u de mayencos:
As creixidas de l'Ebro tamién son conoixidas dende antigo, y en a Edat Meya bi ha textos medievals escritos en aragonés que en parlan.
Atra traza de referir-se a las creixidas la trobamos en o "Libro de los Emperadors", ir gran:
Dimpués d'a Revolución Industrial se producioron periodos de desembolique urbanistico incontrolau, con a urbanización masiva d'arias inundables en as ciudaz, zonas turisticas y dica en o medio rural. D'esta traza o risgo d'inundación ye previsible, pero a vulnerabilidat y a exposición ye gran.
Barrancadas, garonadas
As creixidas d'os barrancos reciben a denominación de "barrancadas", y en o caso d'as garonas, "garonadas". Os cauces d'os torrents, barrancos, ramblas u garonas gosan estar secos u cuasi secos y levan augua dependendo d'o caso mientres u dimpués de grans tronadas, plevias torrencials, cuan a gota frida d'a santmigalada u cuan os mayencos primaverals dependendo d'os casos. Tradicionalment l'hombre no ha feito construccions a man de torrents, pero o desembolique urbanistico y turistico incontrolau de ciertos países como Espanya, en especial en Levant ha levau a construir casas, torres, y complexos turisticos chusto en o canal de desaugue u o cono de dechección de muitos torrents.
En os torrents de montanya u en as garonas os aguaduitos se pueden producir dimpués d'una tronada u con o mayenco. En casos de mayencos de gran mida se diz que baixa una "mayencada". Un eixemplo de barrancada en torrents de montanya por causa de tronada estió a trachedia de Biescas.
En o sud y este d'a Peninsula Iberica son tipicas as ramblas, que levan augua dimpués d'una tronada de verano, pero especialment cuan as plevias d'a santmigalada, que en os dos casos pueden estar muit intensas. En caso de plevias intensas, y especialment cuan as gotas fridas gran cantidat d'augua puede circular por ixos cauces a gran velocidat podendo producir inundacions de sopetón muito periglosas. Os aguaduitos d'as ramblas de Daroca han estau importants en a Edat Meya por o menos dende 1392, por eixemplo en l'anyo 1489 o burdel de Daroca quedó embadinau de tot por l'aguaduito d'a Rambla Fondonera, y un d'éls quedó en a memoria colectiva en a leyenda d'o Ruello d'el Miraglo.
En atros tipos de torrents u barrancos pueden producir-se aguaduitos que causan danyos economicos u humans. En un texto de 1322 provinient de Calatayú parlan de l'aguaducho de la val, que malmetió os reganos d'a Vega d'Albudeha:
Periglosidat
A periglosidat d'una creixida depende d'a velocidat d'a corrient y d'o cabal. O cabal dependerá d'a intensidat d'as precipitacions, d'as estacions y d'a infiltración. Estacionalment se parla d'epocas d'estiache cuan o cabal ye minimo y epocas de creixida cuan ye maximo. Os ríos pirenencos presentan una epoca de creixida en primavera por deschelo dita o mayenco.
O estudio d'as variacions d'o cabal en tota l'anyada se representa en un hidrograma anyal, y comparando diferents diagramas anyals se puet veyer si bi ha un comportamiento regular con a fin de realizar prediccions sobre cuan ye mes probable que se produgan creixidas.
Atro tipo d'estudios sobre o cabal que se fan son os hidrogramas de creixida, en os que se veye o tiempo de respuesta dende a caita d'a precipitación dica l'inte cuan s'observa o cabal punta u maximo. En o caso d'as ramblas y os uadis o tiempo de respuesta ye de pocos minutos y as creixidas producen flash floods u "inundacions lampedo". En a zona prepirenenca as barrancadas dimpués d'una tronada se producen de sopetón auguas enta baixo, con un tiempo de respuesta breu, como se desvinió o 7 d'agosto de 1996 a las 19:00 horas en Biescas cuan cayó una precipitación de 160 l/m2 en 45 minutos y l'augua s'entibó en os barrancos de Sías, Betés, y Arás por a existencia en o suyo cauz de piedras y ramas y dimpués baixó a una velocidat de 4 m/s inundando o camping de las Nieves, que yera en un cono de dechección con materials sedimentaus d'atra barrancada pareixita 50 anyadas enantes.
Predicción
As mesuras pa predecir as inundacions son as previsions meteorolochicas, os diagramas de variación d'o cabal y fer mapas de risgo.
Prevención
As mesuras estructurals son a construcción de diques, l'augmento d'a capacidat d'o cauz, esbarrar cauces, mesuras de conservación d'o suelo y reforestación, construcción d'entibos, y creyación d'estacions de control. A reforestación de Sierras Espuña a zaguers d'o sieglo XIX[1] estió una mesura efectiva pa prevenir as desferras por as creixidas d'o río Segura en a rechión de Murcia.
As mesuras no estructurals son fer modelos de simulación de creixidas, plans de protección civil con sistemas d'alerta, seguros y aduyas publicas y ordinación d'o territorio con restriccions en l'uso d'o suelo dependendo d'o risgo. Con as mesuras no estructurals se reduce a vulnerabilidat.
Ordinación d'o territorio pa prevenir creixidas
En a ordinación d'o territorio a lechislación espanyola estableix en o Reyal Decreto 849/1986 que bi ha tres zonas con restricción d'uso d'o suelo:
- A zona de servitut: una faixa de 5 m d'amplaria a cada marguin d'o cauz, on ye prohibiu de plantar árbols, cautivar plantas y cualsiquier clase de construcción.
- A zona de policía: a os dos cantos d'o cauz dende a marguin dica os 100 m, a on se puet desvenir una inundación con risgo de 1/100. Se permiten os usos agricolas pero se prohibe cualsiquier alteración d'o releu: construccions de tot tipo, obstaclos que difulten a circulación d'a corrient, graveras, extraccions d'arena, ecetra, de fueras d'una autorización expresa.
- A zona inundable: cualsiquier part d'a ribera on se puet desvenir una inundación con una probabilidat de 1/500. Bi ha normas de restricción d'uso pero menors que en as anteriors.
Referencias
Bibliografía
- (es) Francisco Anguita Virella, Fernando Moreno Serrano: Procesos cheolochicos externos y cheolochía ambiental. Editorial Rueda.
- (es) Diodora Calvo Aldea, Maria Teresa Molina Álvarez, Joaquín Salvachúa Rodríguez: Ciencias de la tierra y medioambientales. 2º Bachilleraro. 2010 McGrawHill.