 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
O dreito d'autor ye un conchunto de normas churidicas y prencipios que afirman os dreitos morals y patrimonials que a lei concede a os autors (os dreitos d'autor), por o solament feito d'a creyación d'una obra literaria, artistica, musical, cientifica u didactica, sía publicada u inedita.
A lechislación sobre dreitos d'autor en Occident s'encieta en 1710 con o Estatuto d'a Reina Ana. Ye reconoixiu como un d'os dreitos humans fundamentals en a Declaración Universal d'os Dreitos Humans.
En o dreito anglosaxón s'utiliza a noción de copyright (traduciu literalment como "dreito de copia") que —por lo cheneral— comprende a parte patrimonial d'os dreitos d'autor (dreitos patrimonials).
Una obra pasa a o dominio publico cuan os dreitos patrimonials han expirau. Isto succede habitualment trascurrido un plazo dende a muerte de l'autor (post mortem auctoris). O plazo minimo, a ran mundial, ye de 50 anyos y ye establiu en o Convenio de Berna. Muitos países han extendiu ixe plazo amplament. Por eixemplo, en o Dreito europeu, son 70 anyos dende a muerte de l'autor. Una vegada pasau ixe tiempo, dita obra alavez puet estar utilizada en forma libre, respectando os dreitos morals.
Historia d'os dreitos d'autor
Dende os orichens d'a humanidat, as obras no tenioron prohibicions de copia, de reproducción ni d'edición. Ye posible mencionar casos tan antigos como l'arte rupestre, creyau fa 40 milenios en a espelunga d'o Castillo en Espanya, u o Poema de Gilgamesh, desembolicau dende fa 4 milenios por os sumerios, escrito y preservado fa 2650 anyos gracias a o rei asirio Asurbanipal.
Dimpués de l'aparición d'a imprenta, se facilitó a distribución y copia masiva d'as obras, y posteriorment surtió a necesidat de protecher as obras no como obchectos materials, sino como fuents de propiedat intelectual.
Os primers casos que se replegan en leis sobre o dreito de copia provienen de l'antiga Irlanda. O Cathaches, o manuscrito irlandés mas antigo existent d'os Salmos (primerías d'o sieglo VII) y l'eixemplo mas antigo d'a literatura irlandesa, contiene una vulgata d'os Salmos XXX (10) a o CV (13), y ye una versión con una indicación d'interpretación u de partida antes de cada salmo. Tradicionalment s'atribuye a suya creyación a Sant Columba como o copista, y dita copia se fació de forma extraordinaria en una sola nueit a tot estrús gracias a una luz miraculosa, d'un salterio amprau a Sant Columba por Sant Finnian. Surtió una controversia sobre a propiedat d'a copia, y o rei Diarmait Mac Cerbhaill dictó a siguient sentencia:
Encara que formalment gosa datar-se a naixencia d'o dreito d'autor y d'o copyright entre o sieglo XVIII, en realidat se puet considerar que o primer autor en reclamar dreitos d'autor en o mundo occidental, muito antes que o Estatuto d'a Reina Ana de 1710 d'o Reino Uniu u las disputas de 1662 en as cuals interfirió a Unión d'as Coronas, estió Antonio de Nebrija, creyador d'a celebre Gramatica castellana y impulsor d'a imprenta en a Universidat de Salamanca en zaguerías d'o sieglo XV. Mas tarde, en a Anglaterra d'o sieglo XVIII os editors d'obras (os librers) argumentaban a existencia d'un dreito ta cutio a controlar a copia d'os libros que heban adquiriu d'os autors. Dito dreito implicaba que dengún mas no podeba imprentar copias d'as obras sobre as cuals tenesen o dreito d'autor.
O Estatuto d'a Reina Ana, aprebau por o parlamento anglés en 1710, estió a primera norma sobre dreitos d'autor d'a historia. Ista lei establiba que todas as obras publicadas recibirían un plazo de dreitos d'autor de 14 anyos, renovable por una vegada si l'autor se manteneba con vida (u, sía, un maximo de 28 anyos de protección). Mientres que todas as obras publicadas antes de 1710 recibirían un plazo nomás de 21 anyos, contaus a partir d'ixa calendata. Manimenos, o dominio publico en o dreito anglosaxón naixió realment en 1774, dimpués d'o caso Donaldson contra Beckett en que se discutió a existencia d'os dreitos d'autor ta cutio (a Cambra d'os Lors resolvió 22 votos a 11 en contra d'ixa ideya).
Estaus Unius incorporó os prencipios posaus en Inglaterra sobre os dreitos d'autor. Asinas, a Constitución de 1787, en l'articlo I, sección 8, clausula 8 (a clausula d'o progreso) permite establir en favor d'os autors “dreitos sobre a propiedat creyativa” por tiempo amugau. En 1790, o Congreso d'Estaus Unius promulgó a primera "Copyright Act" (en aragonés Lei sobre dreitos d'autor), creyó un sistema federal de dreitos d'autor y lo protechió por un plazo de catorce anyos, renovable por igual plazo si l'autor yera encara vivo cuan iste rematase (u sía, un maximo de 28 anyos de protección). Si no existiba renovación, a suya obra pasaba a o dominio publico.
Mientres en Estaus Unius os dreitos d'autor se convertiban en un dreito de propiedat mercantil, en Francia y en Alemanya se desembolicó o dreito d'autor, baixo a ideya d'expresión sola de l'autor. En ixa linia, o filosofo alemán Immanuel Kant deciba que “una obra d'arte no puet deseparar-se d'o suyo autor”.
En Francia en 1777, Pierre-Augustin de Beaumarchais (autor d'a comedia "O barbero de Sevilla") fundó a primera organización ta promover a reconoixencia d'os dreitos d'os autors. Pero calió asperar a la fin d'a Revolución francesa ta que l'Asamblea Nacional aprebase a primera "Loi du droit d'auteur" (en aragonés Lei de dreito d'autor) en 1791.