 |
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
| Arabes العرب | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.jpg.webp) | ||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Arabe | ||||||||||||||||||
| Islam | ||||||||||||||||||
 | ||||||||||||||||||
Os arabes[1] (en arabe العرب, al-ʿarab) son un conchunto de pueblos que orichinariament ocupaban a Peninsula Arabica y que dimpués se n'estendilloron fuera en o periodo islamico producindo l'arabización d'atros pueblos (sirians, echipcianos, berbers, nubios y d'atros). Son mes de 175 millons d'individuos. Son de relichión musulmana y de modos de vida variatos. Os cristianos d'Orient Meyo han estato denominatos como arabes, pero son comunidaz con unas culturas anteriors a l'arabización y parlan u parlaban dica fa pocos sieglos una luenga no arabe que encara la tienen como luenga liturchica propia. O mesmo esdevién con os chodigos d'Orient Meyo.
Modos de vida tradicionals
Modos tradicionals de vida en Arabia
En arabia se distingue entre os sedentarios (hadar) y os nomadas (ditos arab).
Os sedentarios habitan os oasis y as marguins d'os desiertos. Bi n'ha dos tipos: os fellah u habitadors d'as aldeyas (qurà) y os madan, habitadors d'as ciudaz (madina). Os fellah pueden estar cautivadors d'oasis u cautivadors de faixas en as montanyas d'o Yemen.
Os nomadas no tienen residencia fixa y habitan en tiendas. Bi n'ha tres tipos: os habitadors d'o desierto u beduins, (badawin), os habitants d'as estepas u sâwaqa y os transhumants u qaraunas. Os beduins son os autenticos nomadas que crían camellos y caballos, os sawaca crían crabas y ovellas y son seminomadas. Os Qaraunas son transhumants y en a estación seca habitan en oasis en casas permanents, y en a estación de plevias habitan en a estepa y en tiendas.
En as rechions de plevias hibernals como l'ueste de Siria, Chordania y Norte d'Arabia os agricultors encomienzan os treballos en agüerro, cuan os pastors se meten en o desierto, pa tornar a paixentar os rabanyos en os restrollos de chulio a octubre.
Modos tradicionals de vida fuera d'Arabia
Os modos de vida d'a población arabizata de fuera d'Arabia serán diferents seguntes a zona. En Mesopotamia bi ha una agricultura de regano. En l'agricultura tipica de regano cautivan toroncheras (y tomateras dende o descubrimiento d'America), y hortalicias. En Xat-Al-Arab cautivan roz.
En os desiertos d'o norte d'Africa bi ha nomadas beduins.
Luenga
As poblacions arabes orichinals perteneixeban a diferents brancas lingüisticas d'a familia semitica. A prencipios d'o periodo islamico encomenzó a imposar-se l'arabe d'os beduins d'o desierto, que yera a luenga de l'Alcorán. Os atros idiomas semiticos d'Arabia encomenzoron a reblar, sobrevivindo-ne beluns en o sud y en camín de desapareixer. L'arabe clasico ye a luenga relichiosa de mes de 750 millons de musulmans
Historia d'os arabes d'Arabia
En l'antiguidat os arabes yeran restrinchitos a la peninsula arabica, encara que como resultato d'una dinamica común en pueblos d'os desiertos y estepas, bellas tribus podeban emigrar a la periferia d'o desierto, fuera d'Arabia y mezclar-se con as poblacions locals. Os nabateus son consideratos arabes por bellas fuents. Os arabes yeran asimilatos por as poblacions locals arameuparlants de Siria y Mesopotamia. En a muga entre l'Imperio Bizantín y l'Imperio Persa Sasanida bi heba tribus arabes como etnias-tampón pa defender as mugas d'os dos imperios.
En tiempos de Mahoma i heba caravanas que trescurzaban os desiertos y estepas d'Arabia de norte a sud. Muitos arabes yeran pastors transhumants u nomadas que criaban dromedarios. Mahoma creyó un estato teocratico con capital en Yatrib en l'anyo 622, cambeando o nombre d'a ciudat por Medina, y este estato con o tiempo conquirió tota Arabia, y dimpués d'una guerra entre l'Imperio Persa y l'Imperio Bizantín, se convertió en a primera potencia en Orient Meyo. En pocos sieglos este estato teocratico conquerirá o Norte d'Africa, Al-Andalus y Persia. As primeras grans ciudaz musulmanas fuera d'Arabia (Kufah, Basrah, O Caire y Cairuan) yeran inicialment campamentos d'os exercitos arabés y se convertirán en focos d'arabización.
Dende o califato d'Alí o centro politico d'o mundo musulmán abandonó a peninsula arabica ya de pa cutio, encomenzando tamién a perder o papel de centro politico tamién pa os arabes, muitos d'ellos ya emigratos fuera d'Arabia. En os territorios conquiestos por os arabes musulmans cada vegata yera mes lumerosa a población arabizata, tanto por o modelo de dominio d'elites, como por razons relichiosas, l'arabe yera a luenga relichiosa y de l'Alcorán. O mundo arabe yera ya dividito en dos partes: Magreb (tierras a l'ueste d'o Nilo) y Maxric (tierras de l'este). Encara que Arabia se converte en una marguin d'o mundo islamico, o Hechaz encara tendrá importancia por estar-ie as ciudaz sagratas d'A Meca y Medina. Omán y o Yemen s'independizoron pronto d'o primer califato, y os beduins de l'Arabia central deixoron de tener papel en a politica internacional cuan desapareixioron os carmatas.
A meyatos d'o sieglo X confioron a un descendient d'os quraisís a función hereditaria de xarif d'a Meca. En l'anyo 975 o xarif d'A Meca reconoixió a sobiranía d'os fatimís d'Echipto. Os suyos descendients estioron baixo a sobiranía nominal d'os selchucidas (1070- meyatos d'o sieglo XII), y dimpués d'as dinastías echipcianas d'os ayubís y dende 1280 d'os mamelucos, pa estar en a subchección d'o soldán otomán dende 1517.
que estió a calendata en a cuala Muhammad ibn Abd-al-Wahhab como líder relichioso (os d'a suya secta serían conoixitos como wahabistas) y Muhammad ibn Saud como líder politico (un capitoste de tribu en o Neched) estioron os establidors d'un estato unificato en o centro d'a peninsula arabica, encara que teneban que luitar d'una man con atras familias destacatas d'o territorio y d'atra man con l'Imperio Otomán y con Echipto, potencias foranas con muita influencia politica y relichiosa en a pensinsula en ixas envueltas. Ibn Saud y os suyos succesors convirtioron por a fuerza a lo wahabismo a muitas tribus beduinas, que quedoron unitas. En l'anyo 1773 sozmetioron Riad, en l'anyo 1792 Qatar y en l'anyo 1793 a rechión de Hasa, habitata por chiitas. En l'anyo 1802 os saudins atacoron Karbala y destruyoron los puestos santos d'os chiitas. En l'anyo 1803 conquirioron A Meca y forachitoron a los pelegrins. Estos exitos obligoron a los otomans a intervenir seriament. O soldán otomán ordenó d'actar a lo pachá d'Echito Mehmet Alí, y os echipcianos ocuporon Neyed en os anyos 1818-1824 y en 1837-1840. O estato saudita quedó redueito a Riad y a suya redolata, y en l'anyo 1880 Riad fue preso por os shamís de Hail, que yeran aliaus d'os otomans.
En 1902 Abdelaciz ibd Saud dimpués d'estar exellato en Kuwait conquirió a ciudat de Riad, que dica ixe inte yera a seu d'un clan arabe rival d'os shamís. Riad se convertió en a suya propia capital, sozmetió o Neched, forachitó a los otomans de Hasa en 1913 y creyó colonias de ijwan, beduins sedentarizatos convertitos en combatients d'o wahabismo. En l'anyo 1913 l'Imperio Britanico y l'Imperio Otomán se repartioron as arias d'influencia en Arabia oriental. Os britanicos consiguioron a part d'Arabia orientata enta a costa d'o Golfo d'Adén y d'a Mar arabica d'o Golfo Persico dica Qatar. Neched y Hasa pasoron a estar en a esfera otomana. En Arabia occidenal o sharif d'A Meca Hussein, o emir d'Asir Muhammad al-Idrisi y o imán de Yemen Yahya reconoixioron l'autoridat otomana. Este equilibrio se crebó en a Primera Guerra Mundial.
En 1915 os britanicos yeran en guerra con os otomans y permitioron que os liders arabes se rebelasen contra os otomans pa protecher a Canal de Suez y os suyos intreses en o Golfo Persico. Os britanicos contemploron a posibilidat de creyar un Califato arabe. En aviento de 1915 os britanicos firmoron un alcuerde con Ibn Saud que permitiba a los saudins de liberar-se d'a sobiranía otomana. O sharif d'A Meca Husein fue proclamato por os britanicos rei de Hijaz.
Dimpués d'a I Guerra Mundial bi heba rivalidat entre a dinastía Hachemí (de Husein) y a dinastía saudita (de Ibn Saud). Ibn Saud se refirmó en os militants ijwan, qui creyoron importants colonias dende 1919 que yeran partidarias de Ibn Saud y él reivindicaba. D'esta traza Ibn Saud se fue extendillando por o Hichaz, y os britanicos lo permitioron como premio por a suya colaboración con os Aliaus mientres a Primera Guerra Mundial. En l'anyo 1920 conquirió a mayor part d'o territorio atribuito a lo emir de Kuwait en 1913. En l'anyo 1921 s'anexionó o emirato d'os shamís y o norte d'Arabia. Os ijwan penetraban en Irak y Transchordania y esto obligó a la Royal Air Force a forachitar-los en 1922. Os britanicos preboron de mediar entre os saudins y as atras dinastías, y Ibn Saud acceptó as mugas con Irak y Kuwait. Hussein no querió negociar con os saudins.
O 4 de marzo de 1024 os turcos abolioron o califato, Hussein se proclamó Califa y os britanicos li retiroron o refirme. Ibn Saud enampló suyos dominios por tot o Neched en una expansión contina dica 1926. Entre agosto de 1924 y aviento de 1925 Ibn Saud conquirió Hichaz. En chinero de l'anyo 1929 Abdelaciz ibd Saud se proclamó rei de Hichaz y soldán de Neched, territorios que fuoron unificatos ta establir l'actual Arabia Saudita en 1932.
Bibliografía
- Jean Sellier y André Sellier. Atlas de los Pueblos de Oriente. Acento Editorial.
Se veiga tamién
Referencias
- ↑ (es) Francho Nagore Laín: Vocabulario de la Crónica de San Juan de la Peña (versión aragonesa, s. XIV), Universidat de Zaragoza, 2021, ISBN 978-84-1340-315-1, p.81