Уажан

Уажан (орустап Уожан) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чамалдыҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Уажан
орустап Уожан
Уажан
Уажан
51°19′27″ с. ш. 86°08′40″ в. д.
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Чамалдыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 547[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘77[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 72 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649220
АТТК-ныҥ коды 84243855003
МТТК-ныҥ коды 84643455116
Номер в ГКГН 0154738
Уажан (Россия)
Уажан
Москва
Уажан (Алтай Республика)
Уажан (Алтай Республика)
Улалу
Уажан
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Уажан орустап далекий, отдаленный[4].

Уажан орустап ширь, простор, приволье[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Чамал сууныҥ јарадында, Бешпек деп тууныҥ эдегинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 547 метрге бийик[1].

Климады

Климады орто-континентал. Аймакта ай-кӱн кыска јайлу, узун, је тыҥ сооктор јок кышту, кары-јуды кеминде, калапту салкындар јок. Мааланыҥ да, јердиҥ де ажы јакшы тӱжӱмдӱ ӧзӱп ле јадар јер. Ортојылдык температура — +4,4 градус, кейдиҥ чыгы — 66,6 %, салкынныҥ тӱргени — 1,4 метр\секундка. 163 кӱн јылда фён-салкын согот.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[5], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан. кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[6].

Ӧзӱмдери

Каскак, кайыр кырлары мӧш, кайыҥ, чиби, карагай, јойгон, эргиш, беле агаштарла бӱркелген. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[7].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[8].

Јери ле јолдоры

Јуртта 2 ором: Олјондо, Тӧс.

Уажан јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чамал17 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал17 км
Республикан тӧс кала Улалу112 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы202 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ55 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[9].


Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы
2010[10]2011[11]2012[11]2013[11]2014[12]2015[13]2016[2]
78→78↘75↘72↗79→79↘77

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 68 кижи болгон, олордыҥ 72 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[14].

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктурный обьекттер Чамалдыҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (557)[15].

Археологиялык
  • Јебрен корум (636)[15].

Ар-бӱткендик
  • Байлу туу Бешпек (397)[15];
  • Аржан суу (460)[15].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].

Јарлу улузы
  • Барантаева М. А. (20.09.1927) — Россия ӱредӱликтиҥ нерелӱ ишчизи, баштамы школго бичиктердиҥ, ӱлекерлердиҥ авторы[16];

Ајарулар
  1. Уожан (Уожан)
  2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. Рекреационное освоение Чемала
  10. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  14. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  15. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  16. Барантаева М. В.

Тайантылар
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.