Себи-Оозы

Себи-Оозы (орустап Усть-Сема) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Чопоштыҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Себи-Оозы
орустап Усть-Сема
Себи-Оозы јурт
Себи-Оозы јурт
51°38′33″ с. ш. 85°45′37″ в. д.
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Чопоштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Баштапкы ады чыккан 1860
Бийиги 343[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↘402[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 88 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649245
АТТК-ныҥ коды 84243860002
МТТК-ныҥ коды 84643460106
Себи-Оозы (Россия)
Себи-Оозы
Москва
Себи-Оозы (Алтай Республика)
Себи-Оозы (Алтай Республика)
Улалу
Себи-Оозы
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Себи-Оозы орустап .

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Себиниҥ суузы Кадынла бириккенинде турат. Айландыра Иолгоныҥ ла Себи-Бажыныҥ тайгалары. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 343 метрге бийик[1].

Климады

Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1пр, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 °С јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[4], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[5].

Ӧзӱмдери

Кырлары кају, каскак, колый агашла бӱркелген: кайыҥ, мӧш, аспак, карагай, јойгон, беле, эргиш. Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[6].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[7].

Јери ле јолдоры

Јуртта 18 ором: В. И. Чаптыновтыҥ кош оромы, Ӱстӱги-Барангол кош ором, Аҥчылардыҥ кош оромы, Јайым, Кӱнет, Јолчылардыҥ, Карагайлу, Одорлу, Кӧк-јажыл кош ором ло о.ӧ.

Јурт Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу кӧӧлик јолдо турат (темдеги 84К-11). Бу јолдоҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар Чамалдыҥ трагы айрылып барат. Кадынныҥ сол јарадына кечерге јаан темир-бетон эки кӱр бар, бирӱзи јурттыҥ ичинде, экинчизи јурттыҥ тӱндӱк јанында. Чамалдыҥ трагы Себи-Оозынаҥ башталып, Куйуска једет, тӱштӱк-кӱнбадыш јаар «Улалу — Туйакты — Тожоҥты» деп јол Кадынныҥ кӱрин кечип ууланат. Јурт айрылчык, белтир јолдо.

Себи-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Чопош9 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал37 км
Республикан тӧс кала Улалу60 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы150 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ6 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Аскат јурт Чамал аймакка кирген[8]. 1935 јылда туткан эски кӱрдиҥ ордына 1959 јылда темирбетон кӱр тудулган.

Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
401↗402→402↘394↗408↘406↘402

Ук-калыктары

Кӧп сабазы орус улус. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 392 кижи болгон, олордыҥ 88 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы
  • Орто ӱредӱлӱ школ;
  • балдардыҥ туразы;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • стадион;
  • ашкана — 5;
  • конор тура 2;
  • турбаза;
  • АЗС — 3;
  • кӧӧликтер јазаар јер (СТО) — 2;.
  • Кадын кечире кӱр — 2.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга (556)[14].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[14].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
  • Себи-Оозыныҥ ашканазыныҥ бозогозында В.М.Шукшинниҥ "Живёт такой парень" деп кинозыныҥ баштапкы кадрлары согылган.
    Себи-Оозыныҥ ашканазыныҥ бозогозында В.М.Шукшинниҥ "Живёт такой парень" деп кинозыныҥ баштапкы кадрлары согылган.

Ајарулар
  1. Усть-Сема (Себи-Оозы)
  2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  5. Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. Рекреационное освоение Чемала
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.