Алтыгы Куйум

Алтыгы Куйум (орустап Нижний Куюм) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Алтыгы Куйум
орустап Нижний Куюм
51°34′01″ с. ш. 86°05′37″ в. д.
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Ӱзнезиниҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 637[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗21[2] кижи (2016)
Ук-калыктар алтайлар 65 %,
орустар 35 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38841
Почтаныҥ индекси 649247
АТТК-ныҥ коды 84243845002
МТТК-ныҥ коды 84643445111
Номер в ГКГН 0154587
Алтыгы Куйум (Россия)
Алтыгы Куйум
Москва
Алтыгы Куйум (Алтай Республика)
Алтыгы Куйум (Алтай Республика)
Улалу
Алтыгы Куйум
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Алтыгы Куйум орустап нижний край, берег, граница[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Куйум суу Кадынга киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 637 метрге бийик[1].

Климады

Климады орто-континентал. Кыштар соок эмес, карлу, ортојылдык температура +4,6 °С, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −20 °С, салкынныҥ тӱргени 1,5 м\сек. Јайгыда тыҥ изӱлер база болбойт. Кей серӱӱн ле чыкту (66,1 %), ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3. Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С. 163 кӱн јылда фён-салкын согот[5].

Аҥ-куштары

Аймактыҥ тайгалары аҥдык: айу, бӧрӱ, какай, јеекен, булан, элик, марал, тооргы[6], оок аҥдардаҥ койон, јараа, киш, јоонмойын, агас, ӧркӧ, сарас, тарбаган, кӧрӱк, агас, сууларда камду, кумдус. Ак-кийик, тооргы ла камду Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген. Кушка да аба-јыш бай: кӱртӱк, чай, сымда, бӧднӧ, мечиртке, ӱкӱ, каргаа, саҥыскан, кӱӱк, барынтычы куштардаҥ ылаачын, шоҥкор, кускун, карчага бар[7].

Ӧзӱмдери

Айландыра Иолгоныҥ сын тайгалары, кайыр ла каскак туулар, карагай, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштарла бӱркелген. Ай-кӱн јымжак, айландыра кырлар ыжык, туйук, јылу учун мында јулукту агаштар ӧзӧт: алама, аруша, беле, слива. Јердиҥ ажы јакшы бӱдет кузук, јиилектер, мешкелер[8]. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].

Јери ле јолдоры

Јуртта 1 ором: П. В. Кучияктыҥ оромы.

Алтыгы Куйум јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Ӱзнези19 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал26 км
Республикан тӧс кала Улалу100 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ45 км


Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген[10].

Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
16→16↗19↗20→20↘19↗21

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 17 кижи болгон, олордыҥ 35 % орустар, 65 % алтайлар болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы

Бастыра инфраструктуралык обьекттер Куйустыҥ јурт јеезезинде.

Экономиказы

Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары, таҥынаҥ ээлемдер, туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик
  • А. В. Анохинниҥ мӧҥкӱзи (Алтыгы Куйум деп јурттаҥ 3,5 км ыраагында, тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде[16][17]
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (551)[18];
  • Партизандар ла ЧОН-ныҥ јуучылдарыныҥ карындаштык мӧҥкӱзи (430)[18].

Археологиялык
  • Ташта јурамалдар (476)[18];
  • Мӧҥкӱсалгыш (432, 492)[18];
  • Јебрен корум (425,433,488,501)[18].

Ар-бӱткендик

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[18].

Јарлу улузы
  • Чунижеков, Чалчык Анчинович (1898―1973) ― алтай бичиичи, ӱлгерчи.
  • Чунжеков, Григорий Алексеевич (1917―1986) ― политик.

Ајарулар
  1. Нижний Куюм (Алтыгы Куйум)
  2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Чемальский район. Климат
  6. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  8. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  9. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. Рекреационное освоение Чемала
  11. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610034593. Архивировано 1610213696.
  17. http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
  18. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.