Айулу

Айулу (орустап Аюла) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Оностыҥ јурт јеезезине кирет.

Јурт
Айулу
орустап Аюла
51°26′02″ с. ш. 85°58′27″ в. д.
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Чамал
Јурт јеезе Оностыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 422[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы ↗295[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 69 %,
алтайлар 29 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 +7 38841
Почтаныҥ индекси 649220
АТТК-ныҥ коды 84243805002
МТТК-ныҥ коды 84643405106
Номер в ГКГН 0154065
Айулу (Россия)
Айулу
Москва
Айулу (Алтай Республика)
Айулу (Алтай Республика)
Улалу
Айулу
 Медиафайлдар Викискладта

Этимологиязы

Айулу — айу кийик аҥ, кӧп айу јӱрер јер — айулу, айу орустап медведь, айулу орустап места, где много медведей[4].

Физико-географиялык темдектери

Географиязы

Јурт Туулу Алтайдыҥ Тӱндӱк-кӱнчыгыш јанында, Иолгоныҥ сын тайгаларыныҥ ортозында, Кадынныҥ коолында, Улалунаҥ тӱштӱктей , Кадынга Айулу суу киргенинде. Кызык, тайга јерде, кырлары агаш-ташка бӱркеткен, јолдоры кату јер. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 422 метрге бийик[1].

Климады

Климады орто-континентал. Кыш бу јерлерде јымжак, карлу, тыҥ сооктор јок болот. Ортојылдык температура +3,0 °С градус кире болот, кейдиҥ чыгы 66,1 %, ортојылдык кеми 855 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,4 м/с. 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 6,3.Јай тыҥ ла изӱ эмес, ортоайлык температура +30 градуска јетпейт, эҥ ле изӱ кӱн +34 °С, эҥ ле соок кӱнде −40 °С. Соокторлу кӱндер 18.05/27.07. Соок јок кӱндер 131. Јердиҥ ортојылдык температуразы 3 °С.[5].

Аҥ-куштары

Аймактыҥ јерлери аҥ-кушла байлык. Тӱлкӱ, кӧрӱк, јоонмойын, сыгырган, какай, тийиҥ, јараа, сарас, ӧркӧ, момон, кумдус, киш, койон агаш аразында, јалаҥдарда јӱрет[6].

Казыр аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен. Аҥдар астаганы учун Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» киргендери тооргы, маны, кочкор[7]. Оок куштардаҥ кӱӱле, кӱӱк, талаҥ-келеҥ, ӱренчи, чымдык, торко-сары (орустап иволга), томыртка, тоорчык, топтонок (орустап свиристель), тейлеген, таралјы (орустап сойка), теке-мӱӱс (орустап чибис). Сууларда чараган, сӧлӧм, чабак деп балыктар јӱрет.

Ӧзӱмдери

Чамал ичиниҥ ӧзӱмдери ӧҥжик, койу, јӱзӱн-јӱӱр бӱдӱмдӱ. Кыр бӱркеген агаштары мӧш, тыт, карагай, чиби, јойгон, кайыҥ, аспак, јодро ло јулукту агаштардаҥ алама, груша, слива ӧзӧт[8].

Јайгыда мешке, кӧжнӧ, јӱзӱн-јӱӱр јиилектер, кузук толо ӧзӧт. Ӧлӧҥ, чечектер, тайалар, кӱске јетире кӧс сӱӱндирип јайылат: каргана, тал, толоно, арчын, балан, ийт-тумчук, бороҥот, табылгы, адарткы, бастый, буланат, јеҥес, јоҥјолой, јаргак ӧлӧҥ, јыдунак, јыоан чечек, ийт-таман, јыракы-ӧлӧҥ, ийт-тырмак, калаш-чечек, кыйгак ӧлӧҥ, кӧгӧзин, кылганак, кымыскайак, кулун-чечек, кулузын. Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер алтын тазыл ла кызыл тазыл[9].

Јери ле јолдоры

Јуртта 6 ором: Јииттердиҥ, Јараттай, Кӱнет, Тӧс, Тракту, Јарат јандай.

Айулу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Онос9 км
Аймактыҥ тӧс јери Чамал32 км
Республикан тӧс кала Улалу90 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы180 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва3900 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 495 км-деҥ34 км

Тӱӱкизи

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Чамал ичинде орус миссионерлер алтай улусты креске тӱжӱрип, православный кудай јаҥына кийдирип, школдор ачып, јурттар тӧзӧп турган ӧй. 1922 јылда Алтайда 24 волостьты бириктирип, 9 аймак эткен. Алтыгы Куйум јурт Чамал аймакка кирген[10].


Эл-јон
Эл-јонныҥ тоозы
2010[11]2011[12]2012[12]2013[12]2014[13]2015[14]2016[2]
307→307↘293↘286↗296↘293↗295

Ук-калыктары

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 284 кижи болгон, олордыҥ 69 % орустар, 29 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[15].

Инфраструктуразы
  • баштамы школ;
  • библиотека;
  • јурттыҥ клубы;
  • магазин.

Экономиказы

Таҥынаҥ ээлемдер. Туризм.

Кереестер

Тӱӱкилик
  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (561)[16].

Археологиялык
  • Ташта јурамалдар (601, 602)[16];
  • Јебрен корумдар (596—600)[16].

Ар-бӱткендик
  • Субак Тогускан (595) јурттаҥ 25 км кире јерде[16];
  • Байлу кыр Бозырташ (606)[16];
  • Аржан суу (605)[16];
  • Кезер таш (603)[16].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Ајарулар
  1. Чемал (Чамал) (недоступная ссылка). Дата обращения: тулаан айдыҥ 8 кӱни, 6615. Архивировано 1593043200.
  2. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Чемальский район. Климат
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  8. Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  10. Рекреационное освоение Чемала
  11. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  16. Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.

Тайантылар
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.