Zaza

Die Zazas praat 'n eie taal, behorend tot die Irannese taalgroep (waarvan onder meer Koerdies, Beloetsji en Persies ook deel uitmaak). Die taal van dee Zazas word dikwels aangedui as Zazaki. Die taal wat die Zazas praat is nie oral eenvormig nie. Dit word tewens gekenmerk deur sterk dialektiese verskille. Sekere dialekte wyk sodanig af dat dit maklik as 'n aparte taal gesien kan word. 'n Ander twispunt is die taalkundige indeling van Zazaki. Deurdat Zazaki in 'n ontstaanfase verkeer, en oor geen eie taalinstituut beskik nie, is daar nog geen sprake van 'n gestandaardiseerde taal nie, en elke spreker stel sy eie dialek op skrif. Die positiewe hiervan is wel dat dit bevorderlik is vir indiwiduele taalontwikkeling.

Zazaki kan onderverdeel word in drie hoofdialekte: noordelike dialekte (alevitiese dialekte), Paloe-Bingölse dialekte (sentraal) en die Çermik-Siverekse dialekte (suidelike dialekte). Die sentrale en suidelike dialekte toon die grootste ooreenkoms. Die noordelike dialekte bestaan uit die Wes-Dersim (Hozat-Ovacik), Oos-Dersim (Tunceli, Pülümür, Erzincan, Sivas, Kelkit, Erzoeroem) en Bingöl-Varto dialekte (wat eerder 'n sagter uitspraak as ware dialek is). Iemand wat sy moedertaal goed besig, en met die verskillende dialekte van verskillende Zaza-gebiede vertroud is, kan met enigeen kommunikeer.

Enersyds weens die gebrek aan algemene gebruik van Zazaki, en andersyds weens die oorgang na Turkse onderwys én die invloed van die media, het die woordeskat van die laaste geslag sterk gekwyn. Elke gebied het ook hul eie woordeskat en eie klankleer, wat dikwels die oorsaak is van wanbegrip tussen verskillende dialekte.

Elke dialek verskil ook dialekties na gelang van die streek. Die mees konserwatiewe dialekte is naamlik dié van die Kigi- en Diyarbakir-gebiede.

Die meerderheid Zazas hang alevitisme aan, hoewel daar ook vele Zazas is wat die soennitiese islam aanhang. Religieus gesien is die Zaza dus onder te verdeel in twee groepe: alevities- en soennities-islamities. Die alevitiese Zazas het hulle veral in die noorde van die Zaza-gebied gevestig. Die soennitiese Zazas (Schafii an Hanafi) daarenteen bevind hulle veral in die suide van die gebied.

Vermoedelik het die Zazas tussen die 10e en 11e eeue geïmmigreer na hulle hedendaagse gebied in Oos-Anatolië. Ook word beweer dat die huidige Zazas die afstammelinge van die Deylemiete is. Daar bestaan ook teorieë dat die voorouers van de Zazas vanuit hul huidige woongebied – die historiese Dersim – na ander plekke versprei het.

Uit sekere bronne blyk dit dat die Zazaki 'n sekere taalhistoriese verwantskap het met die middel-Irannese taal Parties. In 'n onlangs verskene tesis oor die herkoms van die Dersimis word vermeld dat hulle die oorspronklike mense van hulle huidige vaderland is. Die Dersim sou hulself as 'n federasie van diverse volkere gesien het, wat die Zazaki uit die Deylemiete oorgebring en aanvaar het.

Zazaki word gepraat in die provinsies Dersim (Dêsım), Erzincan (Erzıngan), Bingöl (Çewlig), Wes-Sivas (Sêvaz/Qoçgiriye), Suid-Eruzurum, Varto (Gımgım), Elazig (Xarpêt), Diyarbakır, Siverek (Sêwregı), Adiyaman (Semsur). Daarbenewens deur 'n groep mense in 'n paar dorpe van Malatya (Pötürge en Arapkir), Mardin, Mutki, Sariz (Kayseri), Aksaray, Selim (Kars), Göle (Arhadan) en deur mense in diaspora verspreid oor die Turkse metropole soos Istanboel, Ankara, Izmir en Mersin. Ook in Europa en in andere kontinente soos Amerika en Australië word Zazaki deur duisende mense gepraat. In Duitsland alleen is daar na skatting 150 000-200 000 mense wat Zazaki as moedertaal besig.

Sowel in die verlede as in die hede is die Zazas – veral dié uit Dersim – weens hul alevitiese geloofsoortuiginge onderdruk en vervolg deur hulle (Turkse/soennitiese) heersers.

Tot op hede bestaan daar nog geen nasionale onafhanklikheidsbewegings in die gebied nie. Dewelke is grotendeels vanuit Europa aktief. Met uitsondering van die laaste jare is dit veral te wyte aan die godsdienstige spanninge tussen verskillende geloofsoortuiginge, wat 'n onderlinge toenadering tussen Zazas erg bemoeilik. Jare lank was Dersim en Varto die vernaamste gebiede waar linkse organisasies oor heelwat aanhangers beskik het. Zazas word gesien as een van die mees opstandige volke ooit in Anatolië. In die noorde van Mesopotamië het die Zaza-gemeenskap verantwoordelikheid erken vir verskeie versetsaksies en opstande. Die bekendste daarvan is dié van Seyh Sait (Piran) in 1925 en die verset van Dersim onder leiding van Seyid Riza (Hozat) in die jare 1937 en 1938. Hierdie laaste verset is beëindig met 'n volksmoord, gevolg deur brute deportasies van die oorlewendes na Wes-Turkye.

Dit is daarom voorspelbaar dat vele Zazas tans buite hul geboorteland, in diaspora, leef. Buiten die onderdrukking en die ontruiming van die dorpe dra ook die ekonomies troostelose situatie by tot die emigrasie van vele mense na West-Turkye of Europa.

Die Zaza-gemeenskap se woongebied bestaan uit redelik moeilik toeganklike en bergagtige gebiede van Anatolië. Die meeste mense maak 'n bestaan uit veeteelt en landbou. Weens die guerrillaoorlog van die Koerdiese vryheidsbewegings het hul lewensomstandighede die afgelope jare swaarder geword. Deur die noodsaaklike vertrek van hierdie mense na ander stede en deur die sware lewensomstandighede is die assimilasieproses – weens die verlies van die moedertaal – onbewustelik versnel. Tans staan steeds vele dorpe leeg of word bewoon deur slegs 'n aantal bejaardes. Die jongeres bring meestal slegs die somers in hul dorp deur.

Die eerste skriftelike dokumente omtrent Zazaki is versamel deur die taalkundige Peter Lerch in die jaar 1850. 'n Verdere twee religieuse geskrifte (mewlid) bestaan uit die jaar 1899 van Ehmedê Xasi en van ‘Usman Efendiyo Babıc (gepubliseer in Damascus, 1933) wat in die Arabiese alfabet saamgestel is.

Met die aanvang van die jare 80 is Zazaki die eerste keer in Latynse letters geskryf in 'n aantal kultuurtydskrifte in Swede, Frankryk en Duitsland. Dit is gevolg deur tallose boeke en blaaie wat steeds in Turkye gepubliseer is, veral in Istanboel. Die belangstelling van Zaza-intellektuele in die skriftelike vorm van die taal het daartoe gelei dat die getal publikasies eksplosief gestyg het, sodat daar byna na 'n renaissance verwys kan word. Die herontdekking het nie bloot 'n herlewing van hierdie taal en kultuur bewerk nie, maar het die taal toenemend gewild gemaak by die jeug. Veral die aanwending daarvan in Kırmanciki-musiek het deurlopend toegeneem.

Momenteel is die taal in 'n situasie waar die skryf en publisering daarvan steeds 'n moeisame proses is. Die hoofoorsaak daarvan is die assimilasiepolitiek van de Turkse staat en die verwoestende gevolg daarvan. Met die begin van die jare 90 was die openbare gebruik (skrywe, musiekmaak) van 'n "minderheidstaal" strafbaar.

Die Turkse onderwysstelsel was suksesvol met die amptelike assimilasieproses. Veral die alevitiese jeug praat nie hul eie taal nie, en die volwassenes slaag nouliks daarin om hul taal oor te dra aan hul kinders. By die soenniete begin die assimilasie ook ernstig toeneem. Desondanks is daar wel ontwikkeling te sien by die jonger geslag. Die wil om hul eie moedertaal te leer en hul herkoms te ondersoek word groter.

Hoewel dit met die aanvang van hierdie eeu taalkundig geblyk het dat Zazaki geen Koerdiese dialek is nie, maar 'n volwaardige taal, word dit veral in die politiek en in besigheid beskou as 'n Koerdiese dialek. Hierdie politieke klassifikasie van Zazaki is veral 'n gevolg van die feit dat die etniese minderhede in Turkye, sonder inbegrip van die verskille aan 'n ander volksgroep toegewys word. Die vooroordeel is dat die mense uit die Midde-Ooste (Zaza, Syriërs, Arabieren, Armene, Turkse aleviete ens.) outomaties Koerde is. So word byvoorbeeld ook alle inwoners van die Swartseekus as Laze beskou, hoewel daar ook nie-Laze woon. Die eensydige en nasionalistiese politiek, die oningeligtheid en die feit dat Zazas as volk vele ooreenkomste toon met die Koerde is die belangrikste oorsake hiervan.

Tot ongeveer tien jaar gelede was in Turkye enige etniese, kulturele en taalkundige ondersoek rakende minderhede strafbaar. Dit is gesien as die tref van 'n onderskeid. Tot op hede is dit steeds strafbaar om verskille aan te dui, wat sogenaamde separatistiese opmerkings sou uitmaak. Dit sou genoeg wees om uitgewers en organisasies te kan straf deur die uitgee van boeke en/of blaaie te verbied. Daarom bestaan daar oor die Zazas en hul taal prakties en wetenskaplik gesien, weinig geskrewe bronne in Turkye. Hierdeur is daar rondom die onderwerp steeds 'n groot onkunde.

Ondanks die feit dat die ouer geslag hulself nie as Koerde en hul taal nie as 'n Koerdiese dialek beskou nie, bestaan daar 'n aansienlike jeugsegment, onder die invloed van die nasionale Koerdiese vryheidsstryd, wat hulself as Koerde of selfs as Turke sien. Vóór die tydperk van nasionale herstel het religieuse affiliasie 'n deurslaggewende rol gespeel. By die alevitiese deel van die volk is dit tot op hede gebruiklik om "alevitisme" die hoogste prioriteit te gee wanneer dit om identiteit handel.

Vir 'n tradisievaste aleviet is alevitisme endogeen, daarom trou hulle by voorkeur onderling. Die saamhorigheidsgevoel van aleviete uit verskillende etniese groepe het met verloop van tyd 'n besondere kulturele indruk gemaak. Die interalevitiese huwelike is ook 'n oorblyfsel van die religieuse onderdrukking tydens die Ottomaanse Ryk. Hulle het die aleviete uitgekryt as „Kizilbas“ (rooihoofde) en hulle beskuldig van kettery.

• Selahattin Demirtaş