Wynand Louw

Wynand Hendrik Louw (Laborie et Picardi, distrik Paarl, 17 Februarie 1883 – die Paarl, 21 Augustus 1967) was 'n Suid-Afrikaanse argitek en saam met Gerard Moerdijk, met wie hy enkele jare lank in 'n vennootskap was, die eerste groot Afrikaanse argitek. Hy het 'n belangrike rol gespeel in die argitektoniese toneel van die eerste vier dekades van die twintigste eeu en mettertyd is hy deur die Afrikaanssprekende lede van dié professie as 'n patriargale figuur beskou. As eerste Afrikaanssprekende argitek[1] het Louw met sy vroeë werke 'n stewige fondament vir die latere omvangryke bydrae van Afrikaanssprekendes tot dié beroep gelê. Die talryke opdragte wat hy dikwels alleen moes uitvoer, soos die 69 stede en dorpe wat hy in 1925 moes aandoen in die uitvoering van sy beroepspligte, is sekerlik 'n ongeëwenaarde prestasie.

Wynand Louw.

Agtergrond
Die gebou van die NG gemeente Napier, een van Louw se sierlikste kerke.
Detail, Waalburg, Kaapstad. Boaan elke kant van die gebou wat aan die straat front, is reliëfs met die woorde "Trust", "Versorging" en "Die vrug" met verwysing na Sanlam, die lewensversekeraar wat sy hoofkantoor hier gehad het.

Louw het op die familieplaas Laborie et Picardie in die Paarl grootgeword as die vierde oudste van 12 seuns (van wie twee by geboorte oorlede is) en twee dogters. Sy ouers was Tobias Johannes Louw en Sophia Maria Bosman. Hy is in 1883 in die historiese kerkgebou van die NG gemeente Paarl gedoop. Louw se liefde vir die Kaaps-Hollandse boustyl het daar in die geskiedkundige milieu van die Paarl ontwikkel. Dit het later weerklank gevind in baie van sy kerk- en ander ontwerpe. Dit is ook aangewakker deur die skilder Hugo Naudé (1886–1941), wat dikwels op sy pa se plaas kom skilder het.

Louw ontvang sy skoolopleiding aan die Hoër Jongenskool Paarl, sy naskoolse opleiding aan die Normaalkollege in Kaapstad en daarna aan die Victoria-kollege op Stellenbosch. Sy belangstelling in tekenkuns en houtwerk lei tot 'n vakleerlingskap by die argitek J.C.E. Seeliger (1863–1938) in die jare 1902 tot 1905. Hy vertrek in 1905 na Engeland om sy beroepsopleiding te ontvang aan die Architectural Association in Londen, waar hy aan die einde van die volgende jaar sy Intermediêre Eksamen aflê. Hy keer in 1907 om gesondheidsredes terug na sy vaderland sonder dat hy die eindeksamen van die Royal Institute of British Architects (R.I.B.A.) voltooi het. Ten einde selfonderhoudend te wees, was sy eerste betrekking as argitek by die departement van openbare werke in Pretoria. Deur bemiddeling van sy oom ds. A.J. Louw (in 1889 bevestig en van 1893 af 39 jaar lank leraar van die NG gemeente Heidelberg, Transvaal) het hy opdrag gekry om verskillende koshuise vir die Onderwyskollege op Heidelberg te ontwerp.

Paarlse argitek
Wynand Louw.

Louw verhuis in 1911 terug na die Boland waar hy op sy tuisdorp as argitek begin praktiseer. Vier jaar vantevore (1907) het hy reeds 'n kerksaal vir die NG gemeente Paarl, die sogenaamde Strooidakkerk, ontwerp. Die eerste kerkgebou wat hy ontwerp het, was dié van die NG gemeente Port Elizabeth. Dié gemeente, die eerste van die NG Kerk in die vriendelike stad, is op 17 April 1907 as hulpbehoewende gemeente van die NG gemeente Uitenhage afgestig met net 220 lidmate, maar danksy kollektetoere deur ds.Georg Wilhelm Stegmann Hofmeyr, die eerste leraar en 'n seun van ds. J.H. Hofmeyr (1835–1908) van die NG gemeente Somerset-Oos, kon die gemeente genoeg geld insamel om die hoeksteen van sy kerk in April 1908 reeds te lê en die gebou op 31 Desember 1909 in te wy. (Dit is in 1928 vergroot.)

Louw het meermale oorsee gereis. So het sy reis na Amerika in 1913 sy opvattings oor die binneruimte van kerke sterk beïnvloed. 'n Toer daarheen in 1930 het eweneens 'n invloed gespeel op die "wolkekrabbers" wat hy in die vroeë jare dertig ontwerp het, byvoorbeeld die Ou Mutual-gebou in Kaapstad. Sy medeargitek vir dié gebou, F.M. Glennie, het saam met hom na Amerika gereis. In dieselfde jaar het hy die Wêreldkongres van Argitekte in Boedapest bygewoon.

Die rykdom opdragte was dikwels in teenstelling met sy kliënte se beperkte middele. Gevolglik moes dienlikheid soms onvermydelik voorrang geniet bo vindingrykheid. Nogtans het hy 'n uiters belangrike bydrae gelewer tot die verbreking van die ystergreep waarmee die neo-Gotiek, soos veral vergestalt deur die kerkontwerpe van Carl Otto Hager, so lank die ontplooiing van die Protestantse kerkbou in Suid-Afrika aan bande gelê het.

Opdragte van die Universiteit van Stellenbosch, soos die manskoshuis Dagbreek (1921), en die Universiteit van die Vrystaat en Potchefstroom, dié vir die KWV (Paarl), die Volkshospitaal (Kaapstad), Volkskas, die Nasionale Pers, Voortrekkerpers en 'n groot verskeidenheid kleiner geboue, was ingeboude komponente van sy omvangryke praktyk. Tog word sy sakegeboue vir versekeringsmaatskappye soos Sanlam by Waalstraat, Kaapstad (1932,[2] die bekende Waalburg), en die Ou Mutual in Darlingstraat, Kaapstad, as van sy mees geslaagde projekte beskou. Die intellektuele dissipline wat nodig was om dikwels meer as honderd opdragte gelyktydig te behartig, is meer merkwaardig as in gedagte gehou word dat hy oor 'n tydperk van meer as 'n halwe eeu produktief besig was om te ontwerp.

Gemeenskapsbetrokkenheid

Hoewel Louw 'n bedrywige argitek was, het hy 'n wye belangstellingsveld gehad en hom ook besig gehou met ander sake wat hom na aan die hart gelê het. Hy was betrokke by die Helpmekaarfonds en trusteelid (saam met drr. Albert Hertzog en Meiring Naudé) van die Pieter Neethlingfonds wat nou met die Afrikaanse vakbonde gemoeid was, hy het teen kommunistiese indringing in die werkersgroepe geveg en ook 'n aktiewe geldelike ondersteuner van die Nederduitse Gereformeerde Kerk se sending in Suider-Afrika geword, 'n uitvloeisel van sy diepe godsdienssin. Vanweë sy kundigheid was hy 'n gesogte direkteur van verskeie maatskappye. Hy was byvoorbeeld tot en met sy dood 'n direkteur van die Nasionale Pers. Verskeie jong argitekte het hul eerste jare in sy praktyk deurgebring en hy het sommige van hulle asook teologiestudente geldelik tydens hul studiejare bygestaan. Sy aristokratiese ingetoënheid, kunssinnigheid, vriendelike omgang en beskaafde optrede het hom 'n wye vriendekring besorg onder Suid-Afrika se mees bekende persoonlikhede.

Nuwekerk, Graaff-Reinet se hoeksteen is op 16 Maart 1929 gelê.
Die gebou van die NG gemeente Die Strand, wat Louw in 1930 ontwerp het. Hier het hy die kruisvorm aanvaar en sny die binnehoeke daarvan weg om 'n reëlmatiger agthoek te vorm.
Sakegeboue vir versekeringsmaatskappye soos Sanlam by Waalstraat, Kaapstad (1932, die bekende Waalburg), word as van Louw se mees geslaagde projekte beskou.

Kerkargitek
Die Klipkerk, NG gemeente Boksburg, hoeksteen gelê op 27 Januarie 1912.

In Kaapstad, Johannesburg, Pretoria, Bloemfontein en op Stellenbosch is verskeie groot geboue volgens sy planne opgerig, maar hy het veral bekendgeraak as kerkargitek. Agtkantige en waaiervormige ontwerpe het onder Louw se hand ontspring en die Woord-gerigte liturgiese inkleding het 'n eiesoortige kenmerk van die Afrikaanse kerk geword. Die sketse wat hy in 1913 in Washington, Philadelphia en Boston gemaak het, is in sy hande omgevorm tot 'n algehele nuwe genre vir die kerklike boukuns. Voor en ná sy dood is hy dikwels die eerste Afrikaanse argitek genoem. Hy was trouens sewe jaar ouer as Gerard Moerdijk en sy eerste geboue is opgerig nog voordat Moerdijk in die buiteland gaan studeer het. Louw het byvoorbeeld reeds tien kerke ontwerp teen die tyd dat Moerdijk sy eerste opdrag vir 'n kerkplan gekry het in 1917. Hulle was weliswaar later van omstreeks 1922 tot 1927 vennote en saam verantwoordelik vir hoogtepunt in die Afrikaanse kerkboukuns, soos die NG kerke van Dundee (ingewy 7 – 10 Desember 1922), Bloemfontein-Noord (ingewy 1923[3]), Luckhoff (ingewy 1924), Marquard (hoeksteen gelê 14 Augustus 1926) en Louis Trichardt (ingewy 1926). Hoewel die argitekte onderskeidelik in die Paarl en Pretoria gewoon het, het hulle die kerkplanne onder hulle verdeel.

Op sy eie en in vennootskap met ander argitekte (van 1921 tot 1925 met Gerard Moerdijk en van 1925 af met sy jonger broer H.J. Louw) was hy betrokke by die oprigting of uitbreiding van minstens 120 kerkgeboue in al vier die destydse provinsies van Suid-Afrika, Suidwes-Afrika, Suid-Rhodesië, Noord-Rhodesië, Njassaland, Angola en Kenia. Sommige kenners beskou sy NG kerkgebou op Reitz in die Vrystaat as sy aangrypendste ontwerp[4]

Louw was, saam met Moerdijk, die leier van 'n beweging wat op soek was na 'n tipies Suid-Afrikaanse kerkboustyl. Schalk W. le Roux skryf in sy verhandeling Die soeke van drie argitekte na 'n planvorm vir Afrikaanse Gereformeerde kerkbou: "Aan die begin van die twintigste eeu, met die oplewing van ’n eiesoortige bewussyn na die Anglo-Boereoorlog (1899–1902) en pogings tot kerkvereniging voor en na die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika (1910), is ywerig na ’n 'eie' Suid-Afrikaanse of Afrikaanse kerkboustyl gesoek. Die soektog is deur Wynand Louw en Gerard Moerdijk gelei en gerig. Dit het gepaard gegaan met die snelle verstedeliking wat tot in die jare veertig voortgeduur het. Baie nuwe gemeentes is veral in stede gestig op ’n tydstip dat die tydgenootlike funksionalistiese strewe in argitektuur op die voorgrond was. Die eerste argitekte wat ook lidmate van die kerke was, het op die toneel verskyn en besin oor die aard en vorm wat 'hulle' kerke in die Suid-Afrikaanse dorp of stad moes aanneem."[5]

Omdat hy van nature baie beskeie was, was formele erkenning van sy besondere bydrae tot die Suid-Afrikaanse boukuns meestal postuum. Hy ontvang wel in 1940 'n erepenning van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns vir sy bydrae tot die Suid-Afrikaanse boukuns. Hy is gehuldig as die man "wat die ouderwetse en onpraktiese kruisvormige kerke in Gotiese styl vervang het deur die nou bekende styl, wat veel meer pas by die aard en soberheid van die Protestantse Calvinisme". Lidmaatskap van die Suid-Afrikaanse Instituut van Argitekte is hom eers drie jaar voor sy dood aangebied.

Die kerkgebou van die NG gemeente op Hermanus.
Die NG kerk Stanford. Dis 'n dogtergemeente van Napier, wie se kerkgebou Louw ook ontwerp het.

Uitdagings van die kruiskerk

Hoewel hy nougeset dagboek bygehou het, kon geen skriftelike uiteensetting van sy idees oor kerkbou nog opgespoor word nie. Maar ná sy ontwerp vir Port Elizabeth se moederkerk, was dit duidelik dat hy wou beweeg van die probleme wat die kruiskerk vir die verlangde binneruimte ingehou het. Hy eksperimenteer teen die middel van die 1920's met 'n onsuiwer oktogoon (agt sye wat nie ewe lank is nie) in twee kleiner kerke, dié op die Overbergse buurdorpe Stanford en Hermanus, albei in 1926 gebou met sitplek vir 700 mense elk. Die argitek Schalk le Roux skryf in die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis se uitgawe van November 2008: "Dit was nie 'n gelukkige besluit nie. Die probleme met die ongemaklike planvorm is van buite reeds duidelik. Die geboue is ongedefinieer met slegs 'n gewel en toring in Stanford wat trag om 'n gesig of definisie aan die bouvorm te gee. Die onreëlmatige agthoek is met 'n skuinslopende dak bedek waarvan die rand die buitemuur volg. Dit het 'n platterige, versteekte, dak in die middel van die gebou vereis om die oordekking te voltooi – met die amper noodwendige lekkasieprobleme (volgens die halfeeugedenkboek van die NG gemeente Hermanus, 1934–1984, deur W.A. Alheit) wat dit tot gevolg gehad het. Die loopgange is buite die sentrale ruimte onder afdakke gedruk wat van die hoofmure afdaal. Daar is vir groot galerye plek gemaak wat binne klein en somber ruimtes tot gevolg gehad het, en in Hermanus het die galerykolomme die sig na die preekstoel van verskeie sitplekke belemmer. Dié probleem is in Stanford oorkom deur die galery vry van die mure af oor die gangkolomme te dra, maar wat steeds beknopte ruimte gelaat het."

Volgens Le Roux het Louw in werklikheid ná die Overbergse eksperimente na die kruiskerk teruggekeer. Nou verbind hy die binnemure van die kruis oorhoeks om 'n vierkant binne-in die kerkruimte te skep. Die banke kon in 'n waaier gerangskik word sodat almal na die preekstoel front. Die beginsel van die plan is egter reeds 300 jaar vantevore deur die Nederlandse argitek Hendrick de Keyser (1565–1621) as basis vir die plan van die Noorderkerk in Amsterdam gebruik. Maar anders as De Keyser, wat die kruis beklemtoon het met kolomme binne die agthoekige ruimte en die sitplekke rangskik het na aanleiding van die vorm, het Louw die nadruk op die aansluitings van die kruisbene uitgeskakel.

In beheer van die kruiskerkvorm

Met die ontwerp van die NG kerke op Napier (1928) en in die Strand (1930) aanvaar Louw die kruisvorm en sny die binnehoeke van die kruis weg om 'n reëlmatiger agthoek te vorm, hoewel die sye steeds afwisselend lank en kort was. In albei gevalle is die preekstoel teen 'n kort muur geplaas en die bank in 'n sirkelvorm daarom gerangskik. In albei kerke loop die galerye om die binnewydte van die gebou, behalwe die kanselmuur wat in sy volle hoogte tot teen aan die plafon strek. Gevolglik was die laaste sitplekke op die galery in werklikheid agter die leraar. Die kruisplan is feitlik onsigbaar omdat die sentrale ruimtes en die hoë plafonne oorheers. Van buite is dit duidelik, maar binne is dit versmelt tot een sentrale ruimte. Albei kerke het betreklik min vensters vir die groot ruimte (meer as 1000 sitplekke elk), maar lig word van die hoë plafon gekaats sodat 'n helder ruimte nietemin verkry word.

Volgens Le Roux was Louw teen 1940 met die oprigting van die moederkerk op Somerset-Wes ten volle in beheer van die vorm en sy probleme. "Uitgesluit die plafon, die alomteenwoordige roosvensters en die liturgiese ruimte, is die binneruimtes sonder enige dekorasie en alle aandag is op die preekstoel in 'n hoë ruimte gevestig."

Die gebou van die NG gemeente op Darling, ontwerp deur Henry Louw. Die hoeksteen is in 1958 gelê en die kerk ingewy op 27 September daardie jaar.

Gesinslewe

Louw was twee keer getroud. Sy eerste vrou was Maria Aletta Norval, 'n dogter van die Skot J.C. Norval, na wie die spoorwegstasie naby Colesberg, Norvalspont, genoem is. Toe sir Harry Smith in 1848 vanaf Colesberg na die Vrystaat opruk, het Norval die pont daar opgerig en sy naam verewig. Twee seuns en twee dogters is uit die huwelik gebore. Een van die seuns, Tobias Johannes Wynand Louw, was later jare ook 'n argitek in die Paarl. In 1951 trou Louw met Mabel Aletta Geldenhuys, gebore Norval. Van die nasate van Wynand Louw woon vandag (2015) nog in en om die ou opstal van Laborie et Picardie.

Ten tyde van sy dood in die ouderdom van 84 het vier broers en ’n suster nog gelewe: Henri Louw, argitek van Kaapstad, Louis Louw, oud-Springbok-rugbyspeler van die Paarl, Tobie Louw, boer van Calvinia, George Louw van Bloemfontein, en Katie Louw van die Paarl. ’n Halfbroer en –suster, Kobus Louw van Kaapstad en Christine Eksteen van die Paarl, het ook nog gelewe.

Hulde

In een van twee berigte wat die dag ná sy dood op bladsy drie van Die Burger verskyn het, is Louw beskryf as “die eerste Afrikaner-argitek” wat “jare lank rigtinggewer veral in kerkbou in Suid-Afrika was”. Dier koerant het gemeld dat hy langer as 30 jaar direkteur van die Nasionale Pers was “die Afrikanervolk op baie terreine gedien” het. “Hy was oor die hele land bekend en in die Boland, en veral in die Paarl, waar hy altyd bly woon het, ’n baie geliefde man. Almal het hom ‘Oom Wynand’ genoem, want hy was die vriend en raadgewer van baie.”

In 'n meegaande berig in dieselfde uitgawe van Die Burger het prof. A.L. Meiring, oudhoogleraar in die argitektuur aan die Universiteit van Pretoria, gesê Louw was nie net saam met Gerard Moerdyk die baanbreker onder Afrikaanse argitekte nie; hy was “die professionele vader of ouer broer van die jonger argitekte wat vandag (1967) die leiding neem”. Meiring het Louw se bydrae tot die Suid-Afrikaanse kerkbou uitgesonder. “Geen ander argitek het naastenby soveel kerkgeboue ontwerp as mnre. Louw en Moerdyk as vennote nie, of die kerkrade van die gemeentes beter behandel nie.” Volgens Meiring was van Louw se beste werke niekerklike geboue, soos Dagbreek op Stellenbosch, die Nederlandse Klub in Keeromstraat en die Ou Mutual in Kaapstad. Hy het gesê as Louw die geldelike vergoeding vir homself gehou het, “sou hy by sy dood ’n baie ryk man gewees het. Hy het egter veel meer uitgedeel as wat hy vir homself gehou het. Vir sy kerk en volk was hy op baie gebiede ’n weldoener.”

In dieselfde berig het J.D.P. van der Merwe, destyds voorsitter van die Kaapse Provinsiale Instituut, namens die Instituut van Suid-Afrikaanse Argitekte soos volg hulde aan Louw gebring: “Wynand Louw was nie alleen aristokraties in sy voorkoms nie, maar ook in sy argitektuur – en ek praat veral van sy vroeëre bydrae toe hy in sy kerkboukuns weggebreek het van wat toer die algemeen aanvaarde norm was – het hy ’n onmiskenbare stempel van waardigheid en kwaliteit uitgedra. Dit is hy was kort ná die begin van hierdie eeu die Griekse en Romeinse kruisvorms, wat die grondslag van ons kerkbeplanning tot op daardie tydstip was, vir goed uit ons kerkboukuns laat verdwyn het met sy ontwikkeling van die agthoekige plan. Sy invloed op die jonger argitekte was diepgaande en baie latere bekende argitekte het onder hom hul eerste basiese ondervinding opgedoen. Drie jaar gelede het hierdie Instituut hom lewenslange erelidmaatskap aangebied as erkenning vir sy lang en vrugbare diens aan die professie.”

Openbare geboue

Kerke
  1. 1907 – Kerksaal, NG gemeente Paarl.
  2. 1909, 31 Desember – NG kerk Port Elizabeth, ingewy.
  3. 1910, 17 Desember – NG kerk Calitzdorp, hoeksteen gelê.
  4. 1912, 27 Januarie – NG kerk Boksburg, hoeksteen gelê.
  5. 1912, Oktober – NG kerk Ventersdorp, ingewy.
  6. 1914, 15 Mei – NG kerk Reitz, ingewy.
  7. 1915, 21, 22 Januarie – NG kerk Zastron, ingewy.
  8. 1920, 25 September – NG kerk Kakamas, ingewy.
  9. 1920 – NG kerk Pofadder (toe Namies genoem), ingewy.
  10. 1920 – NG kerk Volksrust.
  11. 1920 – NG kerk op Hankey, onseker (moontlik gesloop).
  12. 1920 – Sendingkerk, Morgenzon, Suid-Rhodesië, onseker.
  13. 1920, 11 September – NG kerk Lusaka, hoeksteen gelê (ou kerk).
  14. 1920, 20 November – NG kerk Witbank, hoeksteen gelê.
  15. 1920, 7 Augustus – NG kerk Indwe, hoeksteen gelê.
  16. 1921, 12 Februarie – NG kerk Amersfoort, hoeksteen gelê.
  17. 1921, 23 Oktober – Swartruggens, hoeksteen gelê.
  18. 1921, 7 – 10 Desember – NG kerk Dundee, medeargitek Gerard Moerdijk, ingewy.
  19. 1922 – NG kerk Victoria-Wes, onseker; moontlik verbouings.
  20. 1922 – NG kerk Winterton, onseker.
  21. 1922, 8 April – NG kerk Oos-Londen, ingewy.
  22. 1923, 21 April – NG kerk Luckhoff, medeargitek Gerard Moerdijk, hoeksteen gelê.
  23. 1923, 28 April – NG kerk Paterson, hoeksteen gelê.
  24. 1923, 3 Februarie – NG kerk Bloemfontein-Noord, die sg. Klipkerk, medeargitek Gerard Moerdijk, hoeksteen gelê.
  25. 1923, 8 September – NG kerk De Aar, hoeksteen gelê.
  26. 1924 – NG kerk Dordrecht se traliewerk.
  27. 1924 – NG kerk Excelsior.
  28. 1924, 17 Mei – NG kerk, Reivilo, ingewy.
  29. 1924, 2 Februarie – NG kerk Queenstown, hoeksteen gelê.
  30. 1924, 27 Julie – NG kerk, Kamieskroon, hoeksteen gelê.
  31. 1924, 6 September – NG kerk Loxton, hoeksteen gelê.
  32. 1925, 18 November – NG kerk Porterville, ingewy
  33. 1925, 27 Junie – Gereformeerde kerk Reddersburg, hoeksteen gelê.
  34. 1926 – NG kerk Louis Trichardt, mede-argitek Gerard Moerdijk, ingewy.
  35. 1926 – NG kerk Observatory, presiese datum onseker.
  36. 1926, 14 Augustus – NG kerk Marquard, medeargitek Gerard Moerdijk, hoeksteen gelê.
  37. 1926, 16 Januarie – NG kerk King William's Town, ingewy; intussen gesloop.
  38. 1926, 20 Februarie – Gereformeerde kerk Vryburg, ingewy; gesloop omstreeks 1960.
  39. 1926, 27 September – NG kerk Lindley, hoeksteen gelê.
  40. 1926, 30 Oktober – NG kerk Vereeniging, hoeksteen gelê.
  41. 1926, 6 Januarie– NG kerk Hermanus, hoeksteen gelê.
  42. 1927 – NG kerk Weenen, hoeksteen gelê.
  43. 1927, 19 Maart – NG studentekerk, Stellenbosch, hoeksteen gelê.
  44. 1927, 7 Mei – NG kerk Stanford, ingewy.
  45. 1927, September – Gereformeerde kerk (Greykerk), Bloemfontein, saam met Gerard Moerdijk, hoeksteen gelê.; gesloop 2015.
  46. 1927, September – NG kerk Kruisvallei, vleuels aangebou.
  47. 1928 – NG kerk Verkeerdevlei, onseker.
  48. 1928, 14 April – NG kerk Napier, ingewy.
  49. 1928, 4 Februarie – NG kerk Greytown, hoeksteen gelê.
  50. 1929, 16 Maart – Nuwekerk, Graaff-Reinet, hoeksteen gelê.
  51. 1929, 2 Februarie – NG kerk Uitenhage, ingewy.
  52. 1930 – NG kerk Jacobsdal, toring aangebou.
  53. 1930, 1 Maart – NG kerk Strand, hoeksteen gelê.
  54. 1931, 18 Februarie – NG kerk Bethlehem-Wes, ingewy.
  55. 1934 – NG kerk Warrenton, opgerig.
  56. 1935, 2 Februarie – NG kerk Touwsrivier, ingewy.
  57. 1937, 6 November – NG kerk Riviersonderend, hoeksteen gelê.
  58. 1939, 14 Mei – NG kerk Karasburg (toe nog deel van Warmbad), hoeksteen van saalkerk.
  59. 1940, 20 Maart – NG kerk Somerset-Wes, hoeksteen gelê.
  60. 1940, 24 Februarie – NG kerk Clarens, hoeksteen gelê.
  61. 1940, 27 April– NG kerk Goodwood, hoeksteen gelê.
  62. 1948, 4 Desember – NG kerk Ruyterwacht-Wê, Kaapstad, hoeksteen gelê.
  63. 1949, 25 November – NG kerk Kanoneiland, hoeksteen gelê.
  64. 1949, 30 Julie – NG kerk op De Doorns, hoeksteen gelê.
  65. 1950 – NG kerk Gamka-Oos, Beaufort-Wes, presiese datum onseker.
  66. 1950 – NG kerk, Thomson’s Falls, Kenia, datum onbevestig.
  67. 1950, 21 Oktober – NG kerk Keimoes, hoeksteen gelê.
  68. 1950, 28 Januarie – NG kerk Villiersdorp, hoeksteen gelê.
  69. 1951, 17 Mei – NG kerk Grahamstad, hoeksteen gelê..
  70. 1951, 29 September – NG kerk Vishoek, hoeksteen gelê.
  71. 1953 – NG kerk Gobabis, Suidwes-Afrika, datum onbevestig.
  72. 1953 – NG kerk Ugie, presiese datum onseker.
  73. 1953, 19 September – NG kerk Brandfort-Oos, hoeksteen gelê (vermeld net F.P. van Heerden as bouaannemer en geen argitek nie).
  74. 1956, 13 Junie – NG kerk Kangovalleie, hoeksteen gelê.
  75. 1956, 18 Augustus – NG kerk Outeniqualand, George, hoeksteen gelê (moontlik Wollie Bronkhorst se ontwerp).
  76. 1958, 15 Februarie – NG kerk Darling, hoeksteen gelê (ontwerp deur Henry Louw).
  77. 1958, 18 Oktober – NG kerk Upington-Noord, hoeksteen gelê (lyk ook na Bronkhorst se werk).
  78. 1959, 18, 19 April – NG kerk Umtali, ingewy.

Fotogalery

Verwysings
  1. "Paarl se Wynand Louw die eerste Afrikaanse argitek", Die Burger, 25 Augustus 2001.
  2. Art Deco Buildings
  3. "Meer oor ons, NG gemeente Bloemfontein-Noord". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Oktober 2018. Besoek op 8 Mei 2013.
  4. Artefacts.co.za
  5. (af) Die soeke van drie argitekte na 'n planvorm vir Afrikaanse Gereformeerde kerkbou deur Schalk W. le Roux. URL besoek op 22 November 2014.
  6. Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
  7. Die gebou soos te sien op Google Maps. URL besoek op 28 Augustus 2013.

Bronne
  • Le Roux, Schalk W. 2008. Die soeke van drie argitekte na 'n planvorm vir Afrikaanse gereformeerde kerke. Suid-Afrikaanse tydskrif vir kultuurgeskiedenis. Jg. 22, deel 2: 20 – 44.
  • Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse Pleknaamwoordeboek Deel I. Kaapstad en Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksenstrum.
  • Olivier, ds. P.L. (samesteller), Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers, 1952.
  • Potgieter, D.J. (red.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).

Sien ook

Eksterne skakels
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.