Wicus du Plessis

Vier van prof. Jacobus du Plessis se kinders uit sy eerste huwelike, met Laurika Postma, omstreeks 1905: Willemina (Mien), Hugo, Louise en Wicus.

Op dié gesinsfoto van prof. Dirk Postma, die vader van die Gereformeerde Kerk, en sy vyfde en laaste vrou, Johanna (née Van Biljon), staan prof. Du Plessis se moeder, Lettie, links. Sy vader, prof. J.A. du Plessis, was voorheen ook getroud met Laurika, wat regs staan. Ds. Willem Postma, wat bekend geword het as die skrywer Dr. O'kulis, staan in die middel.

Prof. L.J. du Plessis as jong man.

Die professore en studente van die Gereformeerde Kerk se Teologiese Skool op Burgersdorp in 1903. Wicus de Plessis se vader, prof. J.A. du Plessis, sit vierde van links in die middelste ry. Dr. P.C. Snyman sit sesde van links in die middelste ry. Ds. Dirk Postma, 'n kleinseun van die stigter van die Gereformeerde Kerk, sit regs van dr. Snyman. Die eerste hoof van die driedelige onderwysinrigting op Steynsburg, H.J.J. (Lord John) van der Walt, sit links in die voorste ry. Prof. Jan Lion Cachet sit regs van prof. Du Plessis.

Studente en personeel van die Voorbereidende en Teologiese Skool op Potchefstroom voor die eerste gebou, 1913. Voor: Hester Coetzee, Betsie Postma, S.G Yssel, J.J.A. Coetzee, prof. Ferdinand Postma, prof. J.D. du Toit (Totius), prof. A.P.C. Duvenage, prof. Jan Kamp, Piet van der Walt, Rachel Wentzel, Vera Gill. Tweede ry: Nollie Vermaas, G.P. van der Linde, J.V. Coetzee, D.G. Venter, C.J.H. de Wet, J.C. van der Walt, D.N. Kotze, H.F. Duvenage, Vera Pienaar, Frikkie Potgieter, J.L.M. Wiechers. Derde ry: Piet Coetzee, Jan Triechaardt, Nic Steyn, B.J. de Klerk, J.H Boneschans, H.S. van Jaarsveld, Pieter Coetzee. Vierde ry: Prof. Joon van Rooy, ene Oosthuizen, C.W.M. Du Toit, E.L.J. Venter, T.D. Venter, Daan Marais, J.V. Coetzee, Lou van Rooy, A.S.E. Yssel, H. van der Walt, S.P. Engelbrecht, Izak le Roux, ene Marais, L.J. du Plessis. Vyfde ry: ene Scholtemeyer, Willie Geere.

Du Plessis was die oudste seun van prof. Jacobus Albertus du Plessis van die Teologiese Skool van die Geref. Kerk op Burgersdorp en sy eerste vrou, Laurika Postma, die derde jongste van prof. Dirk Postma, die stigter van die Kerk in Suid-Afrika, se ses kinders by sy vyfde en laaste vrou, Johanna van Biljon. Sy broer Hugo was ook Gereformeerde leraar en later hoogleraar. Hy is genoem na sy oupa aan vaderskant, ds. L.J. du Plessis.

Du Plessis was 'n briljante student. Hy het sy skoolloopbaan aan die Vrije Christelijke School op Burgersdorp begin en in 1912 in die matrikulasie-eksamen op Potchefstroom geslaag. Vier jaar later het hy die B.A.-graad verwerf, die honneursgraad in klassieke tale in 1917 en in 1923 die M.A.-graad in die klassieke aan die Transvaalse Universiteitskollege (tans die Universiteit van Pretoria) met 'n verhandeling oor Sokrates. Teen hierdie tyd het sy belangstelling begin wegbeweeg van die klassieke na die ekonomie en die staatkunde. In 1931 het hy dan ook die graad M.Econ. in die staatsleer en in 1934 die LL.B.-graad verwerf.

Du Plessis het sy akademiese loopbaan begin toe hy in 1918 as lektor in die klassieke aan die literariese departement van die Teologiese Skool van die Geref. Kerk op Potchefstroom aangestel is. Spoedig is sy doseeropdrag uitgebrei om ook die ekonomie, staatsleer en etiek in te sluit. Op 1 April 1933 is hy benoem tot hoogleraar in die staatsleer en regsgeleerdheid aan die Potchefstroomse Universiteitskollege vir Christelike Hoër Onderwys, 'n inrigting wat gegroei het uit die Literariese Departement van die Teologiese Skool. Hierdie leerstoel het hy tot aan die einde van 1946 beklee, toe hy na Johannesburg verhuis om 'n sakeloopbaan te volg.

Ses jaar later het hy sy akademiese loopbaan aan die Potchefstroomse Universiteit hervat en hom veral op die regsgeleerdheid toegespits. Du Plessis se hele opvoeding en wetenskaplike vorming het in die klimaat van die Calvinisme plaasgevind. Sowel sy vader as sy grootvader was predikante van die Geref. Kerk en vroeg in sy lewe het hy reeds 'n studie van Johannes Calvyn gemaak en later van die Nederlandse geleerdes dr. Abraham Kuyper en Herman Dooyeweerd. Hy het met laasgenoemde 'n lewendige korrespondensie gevoer oor aspekte van die regsfilosofie.

Hy het sy lewe gewy aan die uitbouing van die Calvinisme in Suid-Afrika, op akademiese gebied sowel as in die konkrete lewenspraktyk. Dogmatiese Calvinis was hy egter nooit. Hy was sterk gekant teen die opvatting dat slegs die Calvinisme die waarheid gevind het en teen die sterk antitetiese houding van sekere Calviniste. Hy was daarvan oortuig dat indien die Calvinisme sy aktualiteit vir die twintigste eeu wou behou, indien die Calvinisme "op die voorpunt van die tye" wou wees, dit die waarheidsmomente van ander denkrigtings, soos byvoorbeeld die evolusionisme en die Marxisme sou moet inkorporeer. Hy het dus 'n vorm van Calvinisme in die oog gehad wat soepel genoeg was om die problematiek van die "nuwe tyd" te hanteer. Slegs 'n klein gedeelte van Du Plessis se skryfwerk is in boekvorm gepubliseer, naamlik Die staatsteorie van Jean Calvin in verband met die wetenskap en staatspraktyk van sy tyd (1932); Die moderne staat (1941); Inleiding tot die algemene regsleer of jurisprudensie (1943) en Apartheid; ja of nee of ja-nee (1957). Feitlik al sy ander publikasies het verskyn as artikels in tydskrifte, veral in die Potchefstroomse blad Koers, waarvan hy ook 'n tyd lank redaksielid was. Sy politieke standpunte is vervat in 'n groot aantal artikels en briewe in tydskrifte en koerante.

Personeel en studente van die Potchefstroomse Universiteitskollege, 1933. Prof. Du Plessis is links onder prof. Ferdinand Postma, wat in die middel is.

Ofskoon hy in die eerste plek akademikus was, het Du Plessis ook belangrike werk in buite-universitêre verband verrig. Hy was onder andere sekretaris van die Bybelvertalingskommissie vir wie hy vanweë sy kennis van die klassieke meer as net sekretariële dienste gelewer het. Hy was ook taaladviseur vir Totius en het in 'n groot aantal kerklike kommissies gedien, waar sy advies hoë waardering geniet het. Hy het egter veral bekendheid verwerf vir die aandeel wat hy in die politieke lewe van die veertiger- tot sestigerjare geneem het. Na hom is dikwels verwys as die profeet van Potchefstroom. Hy het aktief deelgeneem aan en dikwels 'n leidende rol gespeel in die Afrikanerpolitiek. Reeds ná die Balfour-verklaring in 1926 was Du Plessis onder diegene wat met genl. J.B.M. Hertzog verskil het omdat laasgenoemde se grondwetlike beskouings oor Suid-Afrika nie meer vir 'n soewerein onafhanklike republiek voorsiening gemaak het nie.

Van 1930 tot 1932 was hy voorsitter van die Afrikaner Broederbond. Hy was stigtersdirekteur van Volkskas (op 3 April 1934) en het ’n leidende aandeel gehad in die oprigting van etlike ander Afrikaner-sakeondernemings. In 1933, ná koalisie, is hy verkies tot eerste voorsitter van die Transvaalse (Gesuiwerde) Nasionale Party en het etlike jare lank 'n leidende aandeel gehad in die uitbouing van die party in Transvaal. Hy was ook Grootraadslid en beleidstudiehoof van die Ossewabrandwag en in 1941 voorsitter van die Volkseenheidskomitee wat hom dit ten doel gestel het om die breuk tussen die OB en die Nasionale Party te herstel. Hoewel Du Plessis ten gunste van 'n hereniging van al die nasionaal-sosialisties georiënteerde groepe met die Nasionale Party was, het daar van die poging niks tereg gekom nie. Met verloop van tyd het hy ook met dr. D.F. Malan en adv. Hans Strijdom verskil oor sake soos republiekwording, die voorgestelde republikeinse grondwet en die ideologiese grondslag van die Afrikanervolk.

Dit was egter sy botsings met dr. H.F. Verwoerd wat hom 'n erg omstrede figuur in die politiek gemaak het en wat uiteindelik daartoe gelei het dat hy in 1959 uit die Nasionale Party geskors is. Twee hoofsake kan uitgesonder word as die kern van die konflik tussen Du Plessis en dr. Verwoerd. Die eerste was dr. Verwoerd se rassebeleid en die tweede sy en ander Afrikanerleiers se opvatting van Afrikanerskap. Du Plessis het Verwoerd se rassebeleid as 'n beleid van Blanke baasskap beskou en dit op prinsipiële en praktiese gronde verwerp. Vir hom was dit niks anders as imperialisme nie en daarom die hoofrede vir Suid-Afrika se wêreldverstotenheid. Hierdie "imperialistiese verhouding" tot gekleurde Suid-Afrikaners wou hy vervang met 'n "multi-nasionale federalisme", dit wil sê volle nasionale onafhanklikheid vir die swart volke, wat saam met Suidwes-Afrika en die Britse Protektorate op 'n federale grondslag by die destydse Unie ingeskakel moes word.

Die Kleurlinge en Indiërs wat nie so selfbeskikking kon kry nie, moes op 'n basis van gelykheid by die Suid-Afrikaanse nasie ingeskakel word. Volgens hom was die destydse politieke leiers nie bereid om hierdie veranderinge aan te bring nie omdat hulle 'n te eng Afrikaner-uitkyk op die Suid-Afrikaanse politiek gehad het. Teenoor 'n eksklusiewe Afrikanerdom wat sy greep op Suid-Afrika probeer behou het deur die ander bevolkingsgroepe, veral wat die landsbestuur betref, uit te sluit, was Du Plessis ten gunste van 'n "verruiming van die nasiebesef" deur die insluiting van sowel die Engelssprekendes as die gekleurde bevolkingsgroepe wat 'n Suid-Afrikaanse patriotisme aanvaar het. Hy het gevolglik die destydse Nasionale Party-bewind as te seksioneel en te eksklusief Afrikaans beskou om die bestuursfunksie in daardie bepaalde omstandighede behoorlik te kon vervul.

Hy het gepleit vir die instelling van 'n "ware nasionale regering", dit wil sê 'n regering waarin al die rassegroepe verteenwoordig sou wees en het selfs die struktuur vir so 'n regering, wat uit die aard van die saak federaal sou wees, voorgestel. Dat Du Plessis oor buitengewone verstandelike gawes beskik het, val nie te betwyfel nie. Sy politieke denke van die vyftiger- en sestigerjare was sy tyd ver vooruit. Dit was nie aan 'n partypolitieke denkpatroon gebonde nie, maar het berus op sy eie vertolking van die geskiedenis en van die beginsels van die Calvinisme. Vir die politieke en kultuurleiers van sy tyd was hierdie denkbeelde egter onaanneemlik.

Uit sy huwelik op 12 Januarie 1926 met Engela Susanna van der Merwe is een seun en twee dogters gebore.

• (af) Beyers, C.J. Beyers (red.). 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel IV. Durban: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk.
• (en) Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• (af) Swart, dr. M.J. (voorsitter redaksiekomitee). 1980. Afrikaanse kultuuralmanak. Aucklandpark: Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge.

• Daniël du Plessis, sy neef
• François du Toit, sy swaer

• (af) 'n Kort lewenskets van prof. L.J. du Plessis deur P.J.J.S. Potgieter. URL besoek op 24 Desember 2013.