Westerse filosofie

Westerse filosofie verwys na die filosofiese denke en werk van die Westerse wêreld. Histories verwys die term na die filosofiese denke van die Westerse kultuur, beginnend met die Griekse filosofie van die pre-Sokratici soos Thales van Milete (ca. 624 - ca. 546 vC) en Pythagoras (ca. 570 - ca. 495 vC), en wat uiteindelik 'n groot deel van die wêreld dek.[1][2] Die woord filosofie self is afkomstig van die Antieke Griekse filosofie (φιλοσοφία), letterlik, "die liefde van wysheid" (φιλεῖν phileîn, "om lief te hê" en σοφία sophía, "wysheid").

"Die Skool van Athene" deur Raffaello Sanzio da Urbino.

Westerse filosofie, wat dikwels bloot as "filosofie" verwys word, staan as 'n hoeksteen van menslike intellektuele geskiedenis, wat die ontwikkeling van idees, samelewings en kulture oor millennia heen beïnvloed. Dit is gewortel in antieke Griekeland en het voortgaan om te ontwikkel in verskeie vorme. Vandag verteenwoordig dit 'n diepgaande soeke om die fundamentele vrae oor bestaan, kennis, etiek en om die aard van die werklikheid te verstaan. Dit sluit 'n uitgebreide korpus van gedagtes oor die maniere waarop ons dink, redeneer en die wêreld om ons waarneem.

Die omvang van die filosofie in sy antieke betekenis, en die geskrifte van (ten minste sommige van) die antieke filosowe, was almal intellektuele pogings. Dit sluit die probleme van die filosofie in soos dit vandag verstaan word; maar dit bevat ook baie ander dissiplines, soos suiwer wiskunde en natuurwetenskappe soos fisika, sterrekunde en biologie (Aristoteles, byvoorbeeld, het oor al hierdie onderwerpe geskryf). Hierdie artikel spoor sy oorsprong, groot bewegings, invloedryke denkers en blywende bydraes tot menslike denke na. Van die grondliggende ondersoeke van die pre-Sokratiese filosowe tot die kompleksiteit van kontemporêre debatte, het Westerse filosofie 'n deurlopende dialoog aangebied wat die dieptes van menslike bewussyn en die verwikkeldheid van ons plek in die heelal ondersoek. Dit verteenwoordig 'n intellektuele reis wat die sleuteltemas, figure en ontwikkelings ondersoek wat Westerse filosofie deur die eeue gedefinieer het.

Antiek

Pre-Sokratiese periode
Ionië, bron van vroeë Griekse filosofie, in Klein Wes-Asië

In die pre-Sokratiese periode het antieke filosowe vrae oor die archḗ (oorsaak of eerste beginsel) van die heelal geartikuleer. Die Westerse filosofie begin gewoonlik in die Griekse stede van Klein-Asië in Ionië, met Thales van Miletus, wat aktief was van ongeveer 585 vC en was verantwoordelik vir die opaque dictum "alles is water." Sy bekendste studente was onderskeidelik Anaximander ("alles is apeiron", wat ongeveer "die onbeperkte" beteken) en Anaximenes van Miletus ("alles is lug").

Pythagoras, van die eiland Samos aan die kus van Ionië, het later in Croton in die suide van Italië (Magna Graecia) gewoon. Pythagoreërs glo dat 'alles getal' is en formele verhale word vertel in teenstelling met die vorige materialisme van die Ioniërs. Hulle glo ook in metempsigose, die oordrag van siele of reïnkarnasie.

Sokrates
Borsbeeld van Sokrates, Romeinse kopie van 'n Griekse oorspronklike uit die 4de eeu v.C.

Sokrates is 'n sleutelfiguur in die Griekse filosofie. Sokrates het onder verskillende sofiste gestudeer, maar het die Griekse filosofie omskep in 'n tak van filosofie wat vandag nog gevolg word. Daar word gesê dat hy na 'n besoek aan die Orakel van Delphi 'n groot deel van sy lewe deurgebring het om enige iemand in Athene te ondervra wat met hom gesprek sou voer, om die orakel profesie te weerlê dat daar geen wyser mens as Sokrates sou wees nie.[3] Sokrates het 'n kritiese benadering genaamd die elenchus of Sokratiese metode gebruik om mense se siening te ondersoek. Hy het daarop gemik om menslike aangeleenthede te bestudeer: die goeie lewe, geregtigheid, skoonheid en deug. Alhoewel Sokrates niks self geskryf het nie, het sommige van sy vele dissipels sy gesprekke neergeskryf. Hy is deur die demokratiese Griekse stadstaat verhoor omdat hy na bewering die jeug gekorrupteer het en is ook van onbehoorlikheid beskuldig. Hy is skuldig bevind en ter dood veroordeel. Alhoewel sy vriende aangebied het om hom uit die gevangenis te laat ontsnap, het hy verkies om in Athene te bly en by sy beginsels te hou. Sy teregstelling het bestaan uit die drink van die gif en hy is in 399 vC oorlede.

Plato

Plato was 'n student van Sokrates. Plato stig die Akademie van Athene en skryf 'n aantal dialoë wat die Sokratiese metode van ondersoek toegepas het om filosofiese probleme te ondersoek. Sommige sentrale idees in die dialoë van Plato is die onsterflikheid van die siel, die voordele daarvan om regverdig te wees, dat boosheid onkunde is en die teorie van vorms. Vorms is universele eienskappe wat ware werklikheid uitmaak en kontrasteer met die veranderlike materiële dinge wat hy "wording" genoem het.

Aristoteles
Aristoteles in die skool van Athene, geskilder deur Raphael

Aristoteles was 'n leerling van Plato. Aristoteles was miskien die eerste werklik sistematiese filosoof en wetenskaplike. Hy het geskryf oor fisika, biologie, dierkunde, metafisika, estetika, poësie, teater, musiek, retoriek, politiek en logika. Aristoteliese logika was die eerste soort logika wat probeer het om elke geldige silogisme te kategoriseer. Aristoteles het Alexander die Grote opgevoed, wat op sy beurt vinnig 'n groot deel van die antieke wêreld verower het. Hellenisering en Aristoteliaanse filosofie het groot invloed op byna alle daaropvolgende Westerse en Midde-Oosterse filosowe uitgeoefen, waaronder Hellenistiese, Romeinse, Bisantynse, Westerse Middeleeuse, Joodse en Islamitiese denkers.

Helleniestiese periode

Na Sokrates het 'n verskeidenheid denkrigtings ontstaan. Benewens Plato se Akademie en Aristoteles se Peripatetiese skool, het ander denkrigtings afgelei van die Sokratiese filosofie ook die Akademiese Skeptici, die Sinici, die Sireneïese, die Stoïsisme en die Neoplatoniste ingesluit. Daarbenewens het twee nie-Sokratiese skole afgelei van die leer van die hedendaagse Demokritus van Sokrates gefloreer, Pyrrhonisme en Epikureanisme.

Romeinse periode

Die Romeinse filosofie is sterk beïnvloed deur die tradisies van die Griekse filosofie. 'n Deeglike studie van die Griekse filosofie is die eerste keer deur Cicero bekendgestel. In die keisertye was Epikureanisme en Stoïsisme veral gewild, veral laasgenoemde, soos voorgestel deur die werke van Seneca die jongere en Marcus Aurelius.

Middeleeue
Sint Augustinus was die grootste filosoof van die vroeë Middeleeue
Sint Anselmus van Kantelberg word beskou as die stigter van skolastiek.

Middeleeuse filosofie strek ongeveer van die kerstening van die Romeinse Ryk tot die Renaissance.[4] Middeleeuse filosofie word deels gedefinieer deur die herontdekking en verdere ontwikkeling van die klassieke Griekse en Hellenistiese filosofie, en deels deur die behoefte om teologiese probleme aan te spreek en die destyds wydverspreide heilige leerstellings van die Abrahamitiese godsdientes (Islam, Judaïsme en Christendom) te integreer met die sekulêre leerstellings. Vroeë-Middeleeuse filosofie is beïnvloed deur die aard van Stoïsme, Neoplatonisme, maar veral die filosofie van Plato self.

Die Karolingiese Renaissance van die 8ste en 9de eeu is gevoed deur kerklike sendelinge wat uit Ierland gereis het, veral Johannes Scotus Eriugena, 'n neoplatoniese filosoof.

Die moderne universiteitstelsel het oorsprong in die Europese Middeleeuse universiteit, wat in Italië geskep is en ontwikkel het uit die Katolieke katedraal skole vir die geestelikes gedurende die laat Middeleeue.[5]

Thomas Aquinas, 'n akademiese filosoof en die vader van Thomisme, was uiters invloedryk in die Katolieke Europa. Hy plaas 'n groot klem op rede en beredenering, en was een van die eerstes wat die nuwe vertalings van Aristoteles se metafisiese en epistemologiese werke gebruik het.

Filosowe uit die Middeleeue sluit die Christelike filosowe Augustinus van Hippo, Boethius, Anselm, Gilbert de la Porrée, Petrus Abaelardus, Roger Bacon, Bonaventura (Giovanni di Fidanza), Thomas Aquinas, Johannes Duns Scotus,Willem van Ockham en Jean Buridan in; die Joodse filosowe Maimonides en Gersonides; en die Moslem-filosowe Alkindus, Alfarabi, Alhazen, Avicenna, Algazel, Avempace, Abubacer, Ibn Khaldun en Averroes. Die middeleeuse tradisie van skolastiek het steeds laat in die 17de eeu gefloreer, deur figure soos Francisco Suárez en Johannes van St. Thomas.

Renaissance
Desiderius Erasmus word beskou as die "Prins van die Humaniste"

Die Renaissance ('wedergeboorte') was 'n periode van oorgang tussen die Middeleeue en moderne denke,[6] waarin die herstel van klassieke tekste gehelp het om die filosofiese belangstellings weg te skuif van tegniese studies in logika, metafisika en teologie na eklektiese ondersoeke na moraliteit, filologie en die mistieke.[7][8] Die bestudering van die klassieke en menslike kunste, soos geskiedenis en letterkunde, geniet 'n wetenskaplike belangstelling wat tot dusver onbekend was in die Christendom, 'n neiging waarna verwys word as die humanisme. Die humaniste het die middeleeuse belangstelling in metafisika en logika verdring deur die skyfstyl van Francesco Petrarca te volg en die mens en sy deugde die fokus van filosofie te maak.[9]

Op die punt na die beweging van die Renaissance na die vroeë / klassieke moderne filosofie, is dialoog gebruik as 'n primêre skryfstyl deur Renaissance-filosowe, soos Giordano Bruno.[10]

Die mate waartoe die Renaissance-intellektuele geskiedenis deel uitmaak van die moderne filosofie word betwis.[11]

Moderne filosofie
René Descartes

Die term "moderne filosofie" het veelvuldige gebruike. Thomas Hobbes word byvoorbeeld soms beskou as die eerste moderne filosoof omdat hy 'n sistematiese metode op politieke filosofie toegepas het.[12] In teenstelling hiermee word René Descartes dikwels beskou as die eerste moderne filosoof omdat hy sy filosofie gegrond het in probleme van kennis, eerder as metafisika.[13]

Moderne filosofie en veral die Verligtingfilosofie[14], word onderskei deur die toenemende onafhanklikheid van tradisionele owerhede soos die Kerk, Akademie en AristotelianismeSteven Nadler, A Companion to Early Modern Philosophy, 2008, bl. 1–2</ref>; 'n nuwe fokus op die grondslae van kennis en metafisiese stelselbou en die ontstaan van moderne fisika uit die natuurfilosofie.[15]

Vroeë moderne periode (17de en 18de eeue)
John Locke

Sommige sentrale onderwerpe van die Westerse filosofie in die vroeë moderne (ook klassieke moderne)[16] periode sluit die aard van die gees en die verhouding daarvan tot die liggaam in, die implikasies van die nuwe natuurwetenskappe vir tradisionele teologiese onderwerpe soos vrye wil en God, en die opkoms van 'n sekulêre basis vir morele en politieke filosofie.[17] Hierdie tendense val eerstens opvallend in die oproep van Francis Bacon vir 'n nuwe, empiriese program vir die uitbreiding van kennis, en het spoedig 'n groot invloed gehad op die meganiese fisika en die rasionalistiese metafisika van René Descartes.[18]

Ander noemenswaardige moderne filosowe sluit Baruch Spinoza, Gottfried Wilhelm Leibniz, John Locke, George Berkeley, David Hume en Immanuel Kant in[19]. Baie ander bydraers was filosowe, wetenskaplikes, mediese dokters en politici. 'n Kort lys bevat Galileo Galilei, Pierre Gassendi, Blaise Pascal, Nicolas Malebranche, Antonie van Leeuwenhoek, Christiaan Huygens, Isaac Newton, Christian Wolff, Charles Montesquieu, Pierre Bayle, Thomas Reid, Jean le Rond d'Alembert, Adam Smith, en Jean-Jacques Rousseau.

Die benaderde einde van die vroeë moderne periode word meestal geïdentifiseer met die sistematiese poging van Kant om metafisika te beperk, wetenskaplike kennis te regverdig en beide met moraliteit en vryheid te versoen.[20]

Laat moderne periode (19de eeu)
Friedrich Nietzsche in 1875

Laat-moderne filosofie word gewoonlik geag die begin van die kernjaar van 1781, toe Gotthold Ephraim Lessing te sterwe kom en Immanuel Kant se Kritiek van Reine Beredening verskyn het.[21]

Die Duitse filosofie het in hierdie eeu 'n groot invloed uitgeoefen, deels te danke aan die oorheersing van die Duitse universiteitsstelsel.[22] Duitse idealiste, soos Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, en die lede van die Jena-romantiek (Friedrich Hölderlin, Novalis, en August Wilhelm Schlegel), het die werk van Kant getransformeer deur te beweer dat die wêreld saamgestel is deur 'n rasionele of geestegenoot prosesse, en as sodanig geheel en al kenbaar is.[23] Arthur Schopenhauer se identifisering van hierdie wêreldkonstituerende proses as 'n irrasionele wil om te leef, het die latere denke van die 19de en vroeë 20ste eeu beïnvloed, soos die werk van Friedrich Nietzsche.

Die 19de eeu het die radikale opvattinge van selforganisasie en intrinsieke orde vanuit die Goethese wetenskap en die Kantiaanse metafisika geneem, en het voortgegaan om 'n lang uitbreiding te ontwikkel oor die spanning tussen sistematisering en organiese ontwikkeling. Die belangrikste was die werk van Hegel, wie se Phenomenology of Spirit (1807) en Science of Logic (1813–16) 'n "dialektiese" raamwerk vir die ordening van kennis opgelewer het.

Arthur Schopenhauer

Soos met die 18de eeu, het wetenskaplike ontwikkelings ontstaan uit filosofie en ook die filosofie uitgedaag: die belangrikste was die werk van Charles Darwin, wat gebaseer was op die idee van organiese selfregulering wat by filosowe soos Smith gevind is, maar gevestigde opvattings fundamenteel uitgedaag het.

Na die dood van Hegel in 1831 draai die 19de-eeuse filosofie grotendeels teen idealisme ten gunste van verskillende vorme van filosofiese naturalisme, soos die positivisme van Auguste Comte, die empirisme van John Stuart Mill en die historiese materialisme van Karl Marx. Logika het sedert die ontstaan van die dissipline 'n periode van die belangrikste verbeterings begin, aangesien toenemende wiskundige presisie die hele veld van afleidings tot formalisering in die werk van George Boole en Gottlob Frege geopen het.[24] Ander filosowe wat gedagtes begin het om die filosofie in die 20ste eeu te vorm, is:

Hedendaagse periode (20ste en 21ste eeu)
Martin Heidegger

Die drie belangrikste kontemporêre benaderings tot akademiese filosofie is analitiese filosofie, kontinentale filosofie en pragmatisme.[25] Hulle is nie ten volle verteenwoordig nie of onderling uitsluitend nie.

Die 20ste eeu hanteer die omwentelinge wat geproduseer word deur 'n reeks konflikte binne die filosofiese diskoers oor die basis van kennis, met die omverwerping van klassieke sekerhede, en nuwe sosiale, ekonomiese, wetenskaplike en logiese probleme. Die filosofie van die 20ste eeu was opgestel vir 'n reeks pogings om ouer kennisstelsels te hervorm en te bewaar, en dit te verander of af te skaf. Seminale figure sluit Bertrand Russell, Ludwig Wittgenstein, Edmund Husserl, Martin Heidegger en Jean-Paul Sartre in. Die publikasie van Husserl se Logical Investigations (1900–1) en Russell se The Principles of Mathematics (1903) word beskou as die begin van die 20ste-eeuse filosofie.[26] In die 20ste eeu was daar ook toenemende professionalisering van die dissipline en die begin van die huidige (kontemporêre) era van filosofie.[27]

Sedert die Tweede Wêreldoorlog is kontemporêre filosofie meestal verdeel in analitiese en kontinentale tradisies; eersgenoemde word in die Engelssprekende wêreld geskep en laasgenoemde op die kontinent van Europa. Die waargenome konflik tussen kontinentale en analitiese filosofiese skole is steeds prominent, ondanks toenemende skeptisisme oor die bruikbaarheid van die onderskeid.

Analitiese filosofie
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Analitiese filosofie.
Bertrand Russel in 1954

In die Engelssprekende wêreld het analitiese filosofie die dominante skool geword vir 'n groot deel van die 20ste eeu. Die term "analitiese filosofie" wys rofweg na 'n groep filosofiese metodes wat gedetailleerde beredenering, aandag aan semantiek, gebruik van klassieke logika en nie-klassieke logika en duidelike betekenis bo alle ander kriteria benadruk. Alhoewel die beweging uitgebrei het, was dit in die eerste helfte van die eeu 'n samehangende skool. Analitiese filosowe is sterk gevorm deur die logiese positivisme, verenig deur die idee dat filosofiese probleme deur die aandag aan logika en taal opgelos moet en moes word.

Bertrand Russell en George Edward Moore word ook gereeld gereken as die stigters van die analitiese filosofie, beginnend met hul verwerping van die Britse idealisme, hul verdediging van realisme en die klem wat hulle op die wettigheid van analise gelê het. Russell se klassieke werke The Principles of Mathematics[28], "On Denoting" en Principia Mathematica (met Alfred North Whitehead), het behalwe om die gebruik van wiskundige logika in filosofie sterk te bevorder, die grondslag gelê vir 'n groot deel van die navorsingsprogram in die vroeë stadiums van die analitiese tradisie, met die klem op probleme soos: die verwysing van eiename, of 'bestaan' 'n eienskap is, die aard van stellings, die ontleding van definitiewe beskrywings en besprekings oor die grondslag van wiskunde. Hierdie werke ondersoek ook kwessies van ontologiese toewyding en metafisiese probleme rakende tyd, die aard van materie, verstand, volharding en verandering, wat Russell dikwels met behulp van wiskundige logika aangepak het.

Gottlob Frege

Gottlob Frege se The Foundations of Arithmetic (1884) was volgens Michael Dummett (Origins of Analytical Philosophy, 1993) die eerste analitiese werk. Frege het 'die taalkundige weg' geneem en filosofiese probleme deur middel van taal ontleed. Sommige analitiese filosowe huldig die mening dat filosofiese probleme ontstaan as gevolg van misbruik van taal of as gevolg van misverstande van die logika van menslike taal.

In 1921 publiseer Ludwig Wittgenstein, wat onder Russell aan Cambridge studeer het, sy Tractatus Logico-Philosophicus, wat 'n rigiede "logiese" weergawe van taalkundige en filosofiese kwessies gee. Jare later het hy 'n aantal posisies verander wat hy in die Tractatus uiteengesit het, byvoorbeeld sy tweede groot werk, Philosophical Investigations (1953). Ondersoeke was van invloed op die ontwikkeling van 'gewone taalfilosofie', wat hoofsaaklik deur Gilbert Ryle en J. L. Austin bevorder is.

In die Verenigde State het die filosofie van Willard Van Orman Quine intussen 'n groot invloed gehad, met die artikel "Two Dogmas of Empiricism". In daardie artikel kritiseer Quine die onderskeid tussen analitiese en sintetiese stellings en voer aan dat 'n duidelike opvatting van analitiesheid nie haalbaar is nie.

Patricia Churchland in 2005

Bekende studente van Quine sluit in Donald Davidson en Daniel Dennett. Die latere werk van Russell en die filosofie van Willard Van Orman Quine is invloedryke voorbeelde van die naturalistiese benadering wat oorheersend was in die tweede helfte van die 20ste eeu. Die uiteenlopende aard van analitiese filosofie vanaf die 1970's negeer maklike veralgemening: die naturalisme van Quine en sy epigoni word in sommige gebiede vervang deur 'n "nuwe metafisika" van moontlike wêrelde, soos in die invloedryke werk van David Lewis. Onlangs het die eksperimentele filosofiebeweging probeer om filosofiese probleme deur middel van sosiale wetenskaplike navorsingstegnieke te beoordeel.

Enkele invloedryke figure in die hedendaagse analitiese filosofie is: Timothy Williamson, David Lewis, John Searle, Thomas Nagel, Hilary Putnam, Michael Dummett, John McDowell, Saul Kripke, Peter van Inwagen en Patricia Churchland.

Analitiese filosofie word soms daarvan beskuldig dat dit nie tot die politieke debat of tradisionele vrae in estetika bygedra het nie. Met die verskyning van A Theory of Justice deur John Rawls en Anarchy, State and Utopia deur Robert Nozick, het analitiese politieke filosofie egter respek bekom. Analitiese filosowe het ook diepte getoon in hul ondersoeke na estetika, met Roger Scruton, Nelson Goodman, Arthur Danto en ander wat die onderwerp tot sy huidige vorm ontwikkel het.

Kontinentale filosofie
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Kontinentale filosofie.
Sigmund Freud

Kontinentale filosofie is 'n reeks filosofiese tradisies uit die 19de en 20ste eeu uit die vasteland van Europa. Die 20ste-eeuse bewegings soos Duitse idealisme, fenomenologie, eksistensialisme, moderne hermeneutiek (die teorie en metodologie van interpretasie), kritiese teorie, strukturalisme, post-strukturalisme en andere is onder hierdie los kategorie. Alhoewel die identifisering van 'n nie-triviale gemeenskaplike faktor in al hierdie denkrigtings waarskynlik kontroversieel is, het Michael E. Rosen 'n paar algemene kontinentale temas veronderstel: dat die natuurwetenskappe nie die menslike wetenskappe kan vervang nie; dat die denker beïnvloed word deur die ervaringsomstandighede ('n mens se plek en tyd in die geskiedenis); dat filosofie teoreties en prakties is; dat metafilosofie of besinning oor die metodes en aard van die filosofie self 'n belangrike deel van die filosofie is.[29]

Die stigter van fenomenologie, Edmund Husserl, het probeer om bewussyn te bestudeer soos ervaar van 'n eerste persoon perspektief, terwyl Martin Heidegger op die idees van Kierkegaard, Nietzsche en Husserl voortgebou het om 'n onkonvensionele eksistensiële benadering tot ontologie voor te stel.

Fenomenologiese georiënteerde metafisika onderlê Eksistensialisme — Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty, Albert Camus - en uiteindelik post-strukturalisme - Gilles Deleuze, Jean-François Lyotard (veral bekend vir sy artikulasie van postmodernisme), Michel Foucault, Jacques Derrida (bekendste vir die ontwikkeling van 'n vorm van semiotiek analise bekend as dekonstruksie). Die psigoanalitiese werk van Sigmund Freud, Carl Jung, Jacques Lacan, Julia Kristeva, en ander is ook invloedryk in kontemporêre kontinentale denke. Aan die ander kant het filosowe probeer om ouer tradisies van filosofie te definieer en te rehabiliteer. Die meeste, Hans-Georg Gadamer en Alasdair MacIntyre het beide, al is dit op verskillende maniere, herleef die tradisie van Aristotelisme.

Eksistentialisme
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Eksistensialisme.
Søren Kierkegaard

Eksistensialisme is 'n term wat toegepas word op die werk van 'n aantal laat 19de-en 20ste-eeuse filosowe wat, ten spyte van diepgaande leerstellige verskille[30], die siening deel dat filosofiese denke begin met menslike onderwerpe en nie net denke onderwerpe nie. Die waarnemende, gevoel en die lewende menslike individu is sentraal.In eksistensialisme, word die individu se beginpunt gekenmerk deur wat genoem word "die eksistensiële houding ", of 'n gevoel van disoriëntasie en verwarring in die gesig staar van 'n skynbaar betekenislose of absurde wêreld.[31] Baie eksistensialiste het ook tradisionele sistematiese of akademiese filosofie, in beide styl en inhoud, as te abstrak en afgeleë van tasbare menslike ervaring beskou.[32]

Alhoewel hulle nie die term gebruik het nie, is die 19de-eeuse filosowe Søren Kierkegaard en Friedrich Nietzsche wyd beskou as die "Vaders van Eksistensialisme". Hul invloed het egter uitgebrei na meer as die eksistensialistiese denke.[33]

Duitse idealisme
Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Duitse idealisme.
Immanuel Kant

Duitse idealisme het na vore gekom in Duitsland in die laat 18de en vroeë 19de eeue. Dit het ontwikkel uit die werk van Immanuel Kant in die 1780s en 1790s.[34] Kant het sy Kritiek van Reine Beredening (1781) geskryf in 'n poging om die teenstrydige benaderings van rasionalisme en empirisme te versoen, en om 'n nuwe grondslag te vestig vir die bestudering van die metafisika.

Hoewel Kant glo dat objektiewe kennis van die wêreld vereis dat die verstand 'n konsepsuele of kategoriese raamwerk op die stroom van suiwer sensoriese data toe te pas, ingesluit van ruimte en tyd ditself, het hy volgehou dat “dinge-in-hulself” bestaan, onafhanklik van menslike persepsies en uitsprake. Hy was dus nie 'n idealis in ‘n eenvoudige sin nie. Kant se siening van “dinge-in-hulself” is beide omstrede en hoogs kompleks. In die voortsetting van sy werk het Johann Gottlieb Fichte en Friedrich Schelling weggedoen met geloof in die onafhanklike bestaan van die wêreld, en het 'n grondige idealistiese filosofie.

Die opvallendste werk van absolute idealisme was G.W.F. Hegel se Phenomenology of Spirit, van 1807. Hegel erken dat sy idees nie nuut was nie, maar dat al die vorige filosofieë onvolledig was. Sy doel was om hul werk korrek te voltooi. Hegel voer aan dat die tweeledige doelstellings van die filosofie is om rekenskap te gee van die teenstrydighede wat blyk uit die menslike ervaring (wat byvoorbeeld ontstaan uit die veronderstelde teenstrydighede tussen "wees" en "nie te wees"), en om terselfdertyd hierdie teenstrydighede op te los en te bewaar deur hul verenigbaarheid op 'n hoër vlak van ondersoek aan te toon ("word" en "nie wees nie" word opgelos met "word"). Hierdie program vir die aanvaarding en versoening van teenstrydighede staan bekend as die "Hegeliaanse dialektiek".

Filosowe wat deur Hegel beïnvloed is, is onder andere Ludwig Feuerbach, wat die term "projeksie" bedoel het met betrekking tot die onvermoë van die mens om iets in die eksterne wêreld te erken sonder om die eienskappe van onsself op hierdie dinge uit te beeld; Karl Marx; Friedrich Engels; en die Britse idealiste, veral T. H. Green, J. M. E. McTaggart, F. H. Bradley, en R. G. Collingwood.

Min filosowe uit die 20ste eeu onderskryf die kern van die Duitse idealisme na die ondergang van die Britse idealisme. Daar is egter heelwat wat Hegeliaanse dialektiek gebruik, veral kritiese teoretici van die Frankfurt Skool, Alexandre Kojève, Jean-Paul Sartre (in sy Critique of Dialectical Reason), en Slavoj Žižek. 'n Sentrale tema van die Duitse idealisme, die legitimiteit van Kant se "Kopernikaanse rewolusie", bly 'n belangrike twispunt in die 21ste-eeuse post-kontinentale filosofie.

Marxisme en kritieke teorie
Karl Marx

Marxisme is 'n metode van sosio-ekonomiese analise, afkomstig van Karl Marx en Friedrich Engels. Dit ontleed klasverhoudinge en samelewingskonflik met behulp van 'n materialistiese interpretasie van historiese ontwikkeling en 'n dialektiese siening van sosiale transformasie. Marxistiese ontledings en metodologieë het politieke ideologieë en sosiale bewegings beïnvloed. Die marxistiese verstaan van geskiedenis en samelewing is deur akademici in argeologie, antropologie, mediastudies, politieke wetenskap, teater, geskiedenis, sosiologie, kunsgeskiedenis en teorie, kultuurstudies, onderwys, ekonomie, geografie, literêre kritiek, estetika, kritiese sielkunde en filosofie aangeneem.

In die hedendaagse filosofie word die kritieke teorie in die Westerse Marxistiese filosofie van die Frankfurt Skool beskryf, wat in die 1930's in Duitsland ontwikkel is. Kritiese teorie hou vol dat ideologie die grootste struikelblok vir menslike emansipasie is.[35]

Fenomenologie en hermeneutiek

Edmund Husserl se fenomenologie was 'n ambisieuse poging om die fondamente te skep vir 'n verduideliking van die struktuur van bewuste ervaring in die algemeen.[36] 'n Belangrike deel van Husserl se fenomenologiese-projek was om te wys dat alle bewuste dade gerig is op / of oor objektiewe inhoud, 'n funksie wat Husserl intensionaliteit genoem het.[37] Husserl het in sy leeftyd slegs enkele werke gepubliseer, wat fenomenologie hoofsaaklik in abstrakte metodologiese terme behandel het; maar hy het 'n enorme hoeveelheid ongepubliseerde diepgaande analises nagelaat. Husserl se werk was onmiddellik invloedryk in Duitsland, met die stigting van fenomenologiese skole in München (München-fenomenologie) en Göttingen (Göttingen-fenomenologie). Fenomenologie het later internasionale bekendheid verwerf deur die werk van filosowe soos Martin Heidegger (voorheen Husserl se navorsingsassistent en 'n voorstander van hermeneutiese fenomenologie, 'n teoretiese sintese van moderne hermeneutiek en fenomenologie), Maurice Merleau-Ponty, en Jean-Paul Sartre. Deur die werk van Heidegger en Sartre het Husserl se fokus op subjektiewe ervaring aspekte van eksistensialisme beïnvloed.

Strukturalisme en poststrukturalisme

Strukturalisme, wat deur die taalkundige Ferdinand de Saussure bekendgestel is, het probeer om stelsels van tekens uit te klaar deur die gesprekke te ontleed wat dit beide beperk en moontlik maak. Saussure het die teken voorgestel as afgebaken deur al die ander tekens in die stelsel, en idees as onvoldoende om voor die taalstruktuur te bestaan, wat denke artikuleer. Dit het kontinentale denke weggevoer van humanisme en na wat die mens se ontknoping genoem word: taal word nie meer deur die mens gepraat om 'n ware innerlike self uit te druk nie, maar die taal spreek die mens.

Strukturalisme soek na posisionering as 'n eksakte wetenskap, maar die positivisme het spoedig onder skoot gekom deur poststrukturalisme, 'n wye veld denkers, waarvan sommige eens strukturaliste was, maar dit later gekritiseer het. Strukturaliste het geglo dat hulle stelsels vanuit 'n eksterne, objektiewe standpunt sou kon analiseer. Maar die poststrukturaliste het aangevoer dat dit verkeerd is, dat 'n mens nie strukture kan oortref nie en dat analise self bepaal word deur wat dit ondersoek. Terwyl die struktuurkundiges die onderskeid tussen die betekenis en die betekenaar as 'n kristallyn behandel het, het die poststrukturaliste aangevoer dat elke poging om die aangeduide betekenis te verstaan, beteken dat dit altyd in 'n staat van uitstel is, wat 'n uiteindelike interpretasie onmoontlik maak.

Strukturalisme het die kontinentale filosofie gedurende die 1960's en vroeë 1970's oorheers en sluit in denkers so uiteenlopend soos Claude Lévi-Strauss, Roland Barthes en Jacques Lacan. Vanaf die 1970's het poststrukturalisme oorheers, insluitende denkers soos Michel Foucault, Jacques Derrida, Gilles Deleuze en selfs Roland Barthes; dit sluit in kritiek op die beperkings van strukturalisme.

Pragmatisme

Pragmatisme is 'n filosofiese tradisie wat in die Verenigde State omstreeks 1870 begin het.[38] Dit beweer dat die waarheid van oortuigings bestaan in die bruikbaarheid en effektiwiteit daarvan eerder as in ooreenstemming met die werklikheid.[39] Charles Sanders Peirce en William James was die medestigters daarvan en dit is later deur John Dewey as instrumentalisme aangepas. Aangesien die bruikbaarheid van enige opvatting op enige tydstip van omstandighede afhanklik kan wees, het Peirce en James die finale waarheid gekonseptualiseer as iets wat vasgestel is deur die toekomstige, finale beslissing van alle opinies.[40]

Pragmatisme het probeer om 'n wetenskaplike konsep van waarheid te vind wat nie afhang van persoonlike insig (openbaring) of verwysing na die een of ander metafisiese sfeer nie. Dit het die betekenis van 'n stelling geïnterpreteer deur die effek wat die aanvaarding daarvan op die praktyk het. Ondersoek wat ver genoeg geneem word, is dus die enigste weg na die waarheid.[41]

Volgens Peirce was toewyding aan ondersoek noodsaaklik vir die vind van die waarheid, geïmpliseer deur die idee en hoop dat die ondersoek nie vrugteloos is nie. Die interpretasie van hierdie beginsels is sedertdien onder bespreking. Peirce se aksioom vir pragmatisme is: "Oorweeg watter effekte, wat moontlik praktiese verwysings kan hê, ons beskou as die voorwerp van ons opvatting. Dan is ons opvatting van hierdie gevolge die geheel van ons opvatting van die voorwerp."[42]

Kritici beskuldig pragmatisme daarvan dat dit die slagoffer van 'n eenvoudige dwaling is: dat omdat iets waar is, dit nuttig blyk te wees, daardie nut 'n gepaste basis is vir die waarheid daarvan kan wees.[43] Pragmatiste-denkers sluit Dewey, George Santayana en C. I. Lewis in.

Pragmatisme is later bewerk deur neopragmatis Richard Rorty (wat die eerste was om neopragmatistiese filosofie te ontwikkel in sy Philosophy and the Mirror of Nature (1979)[44], Hilary Putnam, W. V. O. Quine, en Donald Davidson. Neopragmatisme is beskryf as 'n brug tussen analitiese en kontinentale filosofie.[45]

Prosesfilosofie
Alfred North Whitehead

Prosesfilosofie is 'n tradisie wat begin met Alfred North Whitehead, wat begin met onderrig en skryf oor proses- en metafisika toe hy in 1924 by die Harvard-universiteit aangesluit het.[46] Hierdie tradisie identifiseer die metafisiese werklikheid met verandering.

Prosesfilosofie word soms geklassifiseer as nader aan kontinentale filosofie as analitiese filosofie, omdat dit gewoonlik slegs in kontinentale departemente aangebied word.[47] Ander bronne noem egter dat prosesfilosofie êrens in die middel tussen die pole van analitiese teenoor kontinentale metodes in die hedendaagse filosofie geplaas moet word.[48][49]

Thomisme

Thomisme, in 'n groot mate Aristoteliaans in benadering en inhoud, is 'n filosofiese tradisie wat die geskrifte van Thomas Aquinas volg. Sy werk word sedert die 13de eeu gelees, bestudeer en betwis, veral deur Rooms-Katolieke. Aquinas geniet 'n herleefde hoofstroombelang in die hedendaagse filosofie, onder beide ateïste (Philippa Foot) en teiste (Elizabeth Anscombe).[50] Thomistiese filosowe is geneig om rasionaliste te wees in die epistemologie, sowel as metafisiese realiste en deugde-etici. Hulle beweer dat mense rasionele diere is waarvan die goeie geken kan word deur die rede wat deur die wil bereik kan word. Thomiste argumenteer dat siel of psige werklik en onmateriaal is, maar onlosmaaklik van materie in organismes is. Siel is die vorm van die liggaam. Thomiste aanvaar Aristoteles se oorsake as natuurlik, insluitend teleologiese of finale oorsake. Op hierdie manier, hoewel Aquinas aangevoer het dat alles wat in die intellek is, in die sintuie begin, kan natuurlike teleologie met die sintuie onderskei word en deur induksie uit die natuur onttrek word.[51]

Kontemporêre Thomisme omvat verskeie variante, van neo-skolastiek tot eksistensiële thomisme.[52]

Die sogenaamde nuwe natuurregslui soos Germain Grisez en Robert P. George het thomistiese regsbeginsels toegepas op kontemporêre etiese debatte, terwyl Freeman voorgestel het dat thomisme se kognisie die beste versoenbaar was met neurodinamika. Analitiese thomisme (John Joseph Haldane) moedig dialoog aan tussen analitiese filosofie en in die breë Aristoteliaanse geestesfilosofie, sielkunde en hylomorfe metafisika.[53] Ander kontemporêre Thomiste is Eleonore Stump, Alasdair MacIntyre en John Finnis.

Invloede uit Oosterse filosofie
Pyrrho van Elis, marmerkop, Romeinse kopie, Argeologiese Museum van Corfu.

Die Antieke Griekse filosoof Pyrrho het Alexander die Grote vergesel in sy oostelike veldtogte en het sowat 18 maande in Indië deurgebring. Pyrrho het daarna na Griekeland teruggekeer en Pyrrhonisme gestig, 'n filosofie met wesenlike ooreenkomste met Boeddhisme. Die Griekse biograaf Diogenes Laërtios het verduidelik dat Pyrrho se gelykmoedigheid en losmaking van die wêreld in Indië verkry is,[54] Pyrrho is direk deur Boeddhisme beïnvloed in die ontwikkeling van sy filosofie, wat gebaseer is op Pyrrho se interpretasie van die Boeddhistiese drie kenmerke van bestaan.[55] Volgens Edward Conze kan Pyrrhonisme met Boeddhistiese filosofie vergelyk word, veral die Indiese Madhyamika-skool.[56] Die Pyrrhoniste se doelwit van ataraxia (die toestand van ongestoord wees) is 'n soteriologiese doelwit soortgelyk aan Nirwana. Die Pyrrhoniste het die opskorting van oordeel (epoché) oor dogma (oortuigings oor nie-voor die hand liggend sake) bevorder as die manier om ataraxia te bereik. Dit is soortgelyk aan die Boeddha se weiering om sekere metafisiese vrae te beantwoord wat hy gesien het as nie-geleidend vir die pad van Boeddhistiese praktyk en Nagarjuna se "afstaan van alle sienings (drsti)". Adrian Kuzminski argumenteer vir direkte invloed tussen hierdie twee denksisteme. In Pyrrhonism: How the Ancient Greeks Reinvented Buddhism [57] argumenteer Kuzminski dat beide filosofieë teen die aanvaarding van enige dogmatiese bewerings oor 'n uiteindelike metafisiese werklikheid agter ons sinsindrukke as 'n taktiek om rustigheid te bereik en beide maak ook gebruik van logiese argumente teen ander filosofieë om hul teenstrydighede bloot te lê.[57]

Sommige mense dink dat die Sirenese filosoof Hegesias van Cirene beïnvloed is deur die leerstellings van Ashoka se Boeddhistiese sendelinge.[58]

Empiristiese filosowe, soos David Hume en George Berkeley, het die bondelteorie van persoonlike identiteit bevoordeel.[59] In hierdie teorie is die verstand bloot 'n bondel van persepsies sonder eenheid.[60] Een interpretasie van Hume se siening van die self, waarvoor die filosoof en sielkundige James Giles aangevoer het, is dat Hume nie argumenteer vir 'n bondelteorie, wat 'n vorm van reduksionisme is nie, maar eerder vir 'n eliminatiewe siening van die self. Eerder as om die self tot 'n bondel persepsies te reduseer, verwerp Hume die idee van die self geheel en al. Op hierdie interpretasie stel Hume 'n "geen-self-teorie" voor en het dus baie gemeen met Boeddhistiese denke (sien anattā). Sielkundige Alison Gopnik het aangevoer dat Hume in 'n posisie was om van Boeddhistiese denke te leer tydens sy tyd in Frankryk in die 1730's.[61]

Sien ook

Verwysings
  1. Kenny, Anthony, A New History of Western Philosophy, Hoofstuk 1.
  2. Gottlieb, Anthony, The Dream of Reason: A History of Western Philosophy from the Greeks to the Renaissance, 1ste Uitgawe, Hoofstukke 1 en 2.
  3. West, Thomas G., and Platon. Plato's Apology of Socrates: an interpretation, with a new translation. Ithaca, NY: Cornell University Press, 1979.
  4. Frederick Copleston, A History of Philosophy, Volume II: From Augustine to Scotus (Burns & Oates, 1950), bl. 1
  5. Haskins, Charles H. (1898). "The Life of Medieval Students as Illustrated by their Letters". The American Historical Review. 3 (2): 203–229. doi:10.2307/1832500. JSTOR 1832500.
  6. Schmitt & Skinner , 1988 The Cambridge History of Renaissance Philosophy, bl. 5.
  7. Frederick Copleston, A History of Philosophy, Volume III: From Ockham to Suarez (The Newman Press, 1953), bl. 18: "When one looks at Renaissance philosophy … one is faced at first sight with a rather bewildering assortment of philosophies."
  8. Brian Copenhaver and Charles Schmitt, Renaissance Philosophy (Oxford University Press, 1992), bl. 4: "one may identify the hallmark of Renaissance philosophy as an accelerated and enlarged interest, stimulated by newly available texts, in primary sources of Greek and Roman thought that were previously unknown or partially known or little read."
  9. Cassirer; Kristeller; Randall, eds. (1948). "Introduction". The Renaissance Philosophy of Man. University of Chicago Press.
  10. James Daniel Collins, Interpreting Modern Philosophy, Princeton University Press, 2015, bl. 85.
  11. Brian Leiter (ed.), The Future for Philosophy, Oxford University Press, 2006, bl. 44
  12. "Hobbes: Moral and Political Philosophy". Internet Encyclopedia of Philosophy.
  13. Diane Collinson (1987). Fifty Major Philosophers, A Reference Guide. bl. 125.
  14. Donald Rutherford, The Cambridge Companion to Early Modern Philosophy (Cambridge University Press, 2006) bl. xiii
  15. Kenny, A. New History of Western Philosophy, vol. 3, bl. 211
  16. Jeffrey Tlumak, Classical Modern Philosophy: A Contemporary Introduction, Routledge, 2006, bl. xi
  17. Kenny, A New History of Western Philosophy, vol. 3, bl. 212–331.
  18. Nadler, A Companion to Early Modern Philosophy bl. 2–3
  19. Richard Schacht, Classical Modern Philosophers: Descartes to Kant, Routledge, 2013, bl. 1
  20. Kenny, A. New History of Western Philosophy, vol. 3, bl. xiii
  21. Karl Ameriks, Kant's Elliptical Path, Oxford University Press, 2012, bl. 307
  22. Baldwin, 2003, Western philosophy, bl. 4
  23. Beiser, Frederick C., The Cambridge Companion to Hegel (Cambridge, 1993), bl.2
  24. Baldwin, 2003, Western philosophy, bl. 119
  25. Nicholas Joll, "Contemporary Metaphilosophy"
  26. Spindel Conference 2002 – 100 Years of Metaethics. The Legacy of G.E. Moore, University of Memphis, 2003, bl. 165.
  27. M.E. Waithe (ed.), A History of Women Philosophers: Volume IV: Contemporary Women Philosophers, 1900-Today, Springer, 1995.
  28. Spindel Conference 2002 – 100 Years of Metaethics. The Legacy of G.E. Moore, University of Memphis, 2003, bl. 165
  29. Michael Rosen, "Continental Philosophy from Hegel", in A. C. Grayling (ed.), Philosophy 2: Further through the Subject, Oxford University Press (1998), bl. 665.
  30. John Macquarrie, Existentialism, New York (1972), bl. 18–21.
  31. Robert C. Solomon, Existentialism (McGraw-Hill, 1974), bl 1–2.
  32. Ernst Breisach, Introduction to Modern Existentialism, New York (1962), bl. 5.
  33. Matustik, Martin J. (1995). Kierkegaard in Post/Modernity. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20967-2.
  34. Frederick C. Beiser, German Idealism: The Struggle Against Subjectivism, 1781-1801, Harvard University Press, 2002, Deel I.
  35. Geuss, R. The Idea of a Critical Theory, Cambridge, Cambridge University Press, hfs. 4.
  36. Smith, Woodruff D. (2007). Husserl. Routledge.
  37. Dreyfus, Hubert L.; Wrathall, Mark A. (2011). A Companion to Phenomenology and Existentialism. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-5656-4.
  38. Pragmatism (Stanford Encyclopedia of Philosophy). 13 September 2013. Besoek op 13 September 2013.
  39. Rorty, Richard (1982). The Consequences of Pragmatism. Minnesota: Minnesota University Press. bl. xvi.
  40. Putnam, Hilary (1995). Pragmatism: An Open Question. Oxford: Blackwell. bl. 8–12.
  41. Peirce, C.S. (1878), "How to Make Our Ideas Clear", Popular Science Monthly, v. 12, 286–302.
  42. Peirce, C.S. (1878), "How to Make Our Ideas Clear", Popular Science Monthly, v. 12, 286–302.
  43. Pratt, J.B. (1909). What is Pragmatism?. New York: Macmillan. bl. 89.
  44. Pragmatism – Internet Encyclopedia of Philosophy
  45. William Egginton/Mike Sandbothe (eds.). The Pragmatic Turn in Philosophy. Contemporary Engagement between Analytic and Continental Thought. SUNY Press. 2004.
  46. "Alfred North Whitehead (Internet Encyclopedia of Philosophy)".
  47. William Blattner, "Some Thoughts About "Continental" and "Analytic" Philosophy"
  48. Seibt, Johanna. "Process Philosophy". In Zalta, Edward N. (ed.). Stanford Encyclopedia of Philosophy.
  49. Nicholas Gaskill, A.J. Nocek, The Lure of Whitehead, University of Minnesota Press, 2014, bl. 4.
  50. Kerr, Fergu (2008). After Aquinas: Versions of Thomism. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-3714-0.
  51. Aquinas, De veritate, Q. 2, art. 3, antwoord 19.
  52. Feser, Edward (2009). Aquinas: A Beginner's Guide. Oneworld Publications. bl. 216. ISBN 978-1-85168-690-2.
  53. Paterson, Craig; Pugh, Matthew S. (2006). Analytical Thomism: Traditions in Dialogue. Ashgate. ISBN 978-0-7546-3438-6.
  54. " Hy sou hom van die wêreld onttrek en in eensaamheid lewe, en homself selde aan sy familielede wys; dit is omdat hy 'n Indiese verwyt Anaxarchus gehoor het wat vir hom sê dat hy nooit ander sal kan leer wat goed is terwyl hy self bywoning van konings in hul hof gedans het nie. Hy sou te alle tye dieselfde kalmte handhaaf." (Diogenes Laertius, IX.63 on Pyrrhon)
  55. Beckwith, Christopher I. (2015). Greek Buddha: Pyrrho's Encounter with Early Buddhism in Central Asia (PDF). Princeton University Press. p. 28. ISBN 9781400866328. Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 30 November 2016. Besoek op 29 Oktober 2020.
  56. Conze, Edward. Buddhist Philosophy and Its European Parallels Geargiveer 7 Februarie 2019 op Wayback Machine. Philosophy East and West 13, p.9-23, no.1, Januarie 1963. University Press of Hawaii.
  57. Adrian Kuzminski (2008), Pyrrhonism How the Ancient Greeks Reinvented Buddhism; for a recent study see Georgios T . Halkias, "The Self-immolation of Kalanos and other Luminous Encounters among Greeks and Indian Buddhists in the Hellenistic World" Geargiveer 8 Desember 2022 op Wayback Machine, 2015, Journal of the Oxford Centre for Buddhist Studies 8, 163–186.
  58. " Die filosoof Hegesias van Cirene (met die bynaam Peisithanatos, "Die voorstander van die dood") was 'n tydgenoot van Magas en is waarskynlik beïnvloed deur die leerstellings van die Boeddhistiese sendelinge na Cirene en Alexandrië. Sy invloed was sodanig dat hy uiteindelik verbied is om onderrig te gee." Jean-Marie Lafont, Inalco in "Les Dossiers d'Archéologie", No. 254, bl. 78
  59. Dicker, Georges (4 Januarie 2002). Hume's Epistemology and Metaphysics: An Introduction. Routledge. p. 15. ISBN 978-1-134-71425-4.
  60. "Western philosophy | History, Figures, Schools, Movements, Books, Beliefs, & Facts". Encyclopedia Britannica. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 Mei 2021. Besoek op 18 Mei 2021.
  61. Garfield, Jay L. (2015). Engaging Buddhism : why it matters to philosophy. Oxford: Oxford University Press. pp. 45, 107. ISBN 978-0-19-020434-1. OCLC 884817774.

Eksterne skakels
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.