Wene

Een van die argeologiese spanne van die Wiener Stadtarchäologie het tydens opgrawings in die Rasumofskygasse in die 3de Weense Distrik in 2015 vir die eerste keer oorblyfsels van 'n laat-Keltiese nedersetting in die huidige stadsgebied ontdek. Munte en gietvorms, wat hier opgegrawe is, dui daarop dat die nedersetting deur 'n Keltiese elite bewoon is wat reeds handelsbetrekkinge met die Romeinse Ryk gehandhaaf het. Moontlik het dit ook al die naam Vindobona gedra wat later deur die nuwe maghebbers oorgeneem is.

Die gerekonstrueerde stadsuitleg van Vindobona in die Romeinse Museum te Wene

Net soos baie ander stede in Europa het Wene sy oorsprong in 'n antieke Romeinse nedersetting. In die 1ste eeu n.C. het die Romeine 'n militêre kamp, Vindobona, gevestig om die noordelike grens van hul ryk te beskerm. Dié kamp was naby die Donau in die hart van die moderne Weense middestad geleë. Die verloop van sy oorspronklike verdedigingsmure is ook vandag nog maklik herkenbaar in dele van die middestad se straatuitleg. 'n Romeinse legioenkamp met enkele duisend soldate – hul getal word in Vindobona op sowat 6 000 beraam – het, soos elders in Europa, bygedra tot die ekonomiese ontwikkeling van die omgewing, veral omrede Romeinse militêre personeel ook administratiewe take verrig het en in vredestye as ambagsmanne werksaam was.[8] Vanaf die 3de eeu het net buite die militêre kamp 'n burgerlike nedersetting ontstaan wat in die huidige 3de Distrik van Wene geleë was.

Gedurende sy bloeitydperk het dié nedersetting 'n kosmopolitiese bevolking van meer as 30 000 uit alle dele van die Romeinse Ryk gehuisves. Nogtans het nóg die legioenkamp Vindobona nóg sy burgerlike voorstad tot een van die Romeinse Ryk se vernaamste stedelike nedersettings op die gebied van die huidige Oostenryk ontwikkel. Net Carnuntum, wat oos van Vindobona geleë was en oorspronklik eweneens as legioenkamp gevestig is, kon as administratiewe setel van die Romeinse provinsie Pannonië aanspraak maak op sodanige status.

Vanaf die 4de eeu n.C. is militêre geboue soos kaserne blykbaar toenemend vir siviele doeleindes gebruik – moontlik as gevolg van die algemene agteruitgang van administratiewe en ander strukture in die laat Romeinse Keiserryk wat sy invloed ook in Vindobona laat geld het. 'n Verwoestende brand in die militêre kamp het in die vroeë 5de eeu bygedra tot Vindobona se kwynende belangrikheid.

Die ondergrondse Middeleeuse Vergiliuskapel (tans Magdalene-kapel) naby die plein Stephansplatz in die binnestad van Wene

Schottenkirche (Skotse Kerk), suidoostelike aansig

Uit die tydperk tussen die laat 5de en 9de eeu is geen historiese verwysings na Vindobona en sy legioenkamp oorgelewer nie. Argeologiese navorsing dui daarop dat die nedersetting in dié periode onbewoon was, terwyl bouvalle bewaar gebly het – 'n toestand waarna Duitssprekende argeoloë as Ruinenkontinuität verwys. Omstreeks 800 het die eerste Christelike kerkgeboue ontstaan. Die naam van een van dié kerke, St. Ruprecht, verwys na 'n heilige uit Salzburg en het sodoende voor 829 ontstaan, die jaar toe die grense tussen die bisdomme van Passau en Salzburg nuut bepaal is. St. Peter, wat ewenens na 'n Salzburgse beskermheilige vernoem is, sou later as Wene se eerste parogiekerk dien.

St. Stephan, wat deur Passause geestelikes gestig is, het nog voor die 10de eeu ontstaan, alhoewel nie as parogiekerk nie. In dié tyd kon daar immers nog nie sprake wees van enige stedelike strukture nie. Die eerste historiese verwysing na 'n nedersetting met die huidige naam (Wenia) dateer van 881, en dus uit 'n tyd toe die gebied deur Hongare bedreig is. Eers omstreeks 1000 het rustiger tye aangebreek en het die gebied 'n tydperk van konsolidering betree.

Die kerstening van die Hongare, oorspronklik 'n nomadiese volk, en hul vestiging in permanente nedersettings was net soos die uitgebreide kolonisasie van die Donaugebied deur Duitssprekende setlaars 'n voorvereiste vir die groei van Wene. Die stigting van die Markgraafskap Oostenryk deur die Huis Babenberg in 976 het die politieke konteks vir dié ontwikkeling gevorm. Wene was immers nog tot in die 12de eeu naby die Hongaarse grens geleë en afhanklik van 'n stabiele Oostenrykse bewind. 'n Ander voorvereiste vir stedelike groei was die ooreenkoms wat in 1137/38 met die Bisdom Passau gesluit is om wedersydse belange te beskerm.

Hertog Leopold die Glorieryke van Oostenryk ken stadstatus aan Wene toe. Wene was die tweede stad in die Hertogdom Oostenryk wat dié voorreg geniet het
Tekening deur Moriz Bermann (1880). Tans in besit van die Britse Biblioteek, Londen

In die vroeë 1150's het die Oostenrykse markgrawe, wat destyds in personele unie ook as hertoë van Beiere geregeer het, hul setel na Wene verskuif. Hendrik II van Oostenryk, wat met die Bisantynse prinses Theodora getroud was, het Ierse Benediktyne-monnike uit Regensburg na die stad ontbied om Wene se oudste klooster, St. Maria bei den Schotten, te stig (na Ierland is in dié tydperk verwys as Scotia Maior of die "Groter Skotland", terwyl sy bewoners in Duits "Skotte" genoem is). Die destydse Beierse regeringsetel Regensburg het as voorbeeld vir Wene se uitbou gedien. Binne enkele dekades het Wene, wat sy inwonertal betref, by die Beierse hoofstad verbygesteek. In 1156 is Oostenryk tot hertogdom verhef. Omstreeks 1170 het een waarnemer na Wene verwys as civitas metropolitana, dit wil sê die belangrikste nedersetting in die hertogdom.

In 1160 is die eerste boufase van die Sint Stefanus-katedraal voltooi. Die inwydingsplegtigheid is bygewoon deur adellikes uit ander Europese lande wat voor hul deelname aan die Kruistogte nog die kerklike seën wou ontvang.[9] Kruisvaarder-pelgrims op pad na die Heilige Land het andersins 'n slegte reputasie in Wene ontwikkel, net soos elders in Europa. Dit was nie net aan die feit te danke dat hulle van hul gashere verwag het om die vrome doelwit van hul tog te waardeer deur gratis kos en verblyf aan hulle te voorsien nie (wat 'n betreklike finansiële las op gashere kon plaas). Dikwels was ook rowers en diewe, wat hulle in 'n vrome skyn vermom het, bedrywig op die pelgrimsroetes. In die Weense dialek is aan die Duitse term vir pelgrim, Pilger, sodoende 'n negatiewe konnotasie geheg wat voortleef in die skeldwoord Pülcher.[10]

'n Stadsmuur was een van die opvallendste argitektoniese kenmerke van 'n Middeleeuse Europese stad. Wene se versterkings het tussen die 1190's en omstreeks 1240 ontstaan. In 1221 is stadstatus aan Wene toegeken, insluitende die stapelreg waarmee kooplui op pad na ander bestemmings verplig was om hul goedere vir 'n bepaalde tydperk ook in Wene te koop aan te bied ("te stapel"). Die stad het in dié tydperk reeds handelsbetrekkinge oor groot afstande gehandhaaf – die Donau as eersterangse waterweg was net soos die betrekkinge met Venesië in die suide van groot belang. Wene se besondere status is in 1207 deur die plaaslike heerser bevestig wat na sy stad as die tweede belangrikste in die Heilige Romeinse Ryk na Keulen verwys het.

Handelsbetrekkinge met heel Europa en wynbou het die ekonomiese basis van die Middeleeuse stad gevorm. Danksy die stapelreg en sy ligging aan die Donau, een van die vernaamste Europese waterweë, het Wene voordeel getrek uit die handel tussen weste en ooste. Weense kooplui het daarnaas 'n aktiewe rol in die handel met Suid-Europa gespeel. Reeds in die vroeë 13de eeu het hulle oor hul eie filiaal in die Duitse Handelshuis in Venesië (Fondaco dei Tedeschi) beskik.

Wyn was eeue lank Wene se belangrikste – en enigste – uitvoergoed. Die plaaslike wynboubedryf is reeds vanaf die 13de eeu teen buitelandse mededingers beskerm, onder meer deur 'n invoerverbod wat op buitelandse, veral Hongaarse, wyne geplaas is. Die oudste dokument in besit van die Stad Wene, die sogenaamde Flandrenserprivileg ("Voorreg vir Vlaminge") van 1208, het eweneens 'n ekonomiese agtergrond. In dié dokument word regtelike en ekonomiese voorregte bepaal wat die destydse heerser an Vlaamse doekverwers gegee het wat hulle in Wene gevestig het.

Poort tot die Arsenal, 'n vroeëre militêre kompleks uit die 19de eeu

Gedurende die 15de eeu het Wene se ekonomie as gevolg van politieke gebeure afwaarts begin gly – die Hussieteoorloë in Boheme en Morawië; die verdrywing van Wene se Joodse bevolking in die sogenaamde "Geserah" van 1421; die geskil tussen keiser Frederik III en sy broer, aartshertog Albrecht VI, en die aangrensende koninkryke Boheme en Hongarye; asook die besetting van Wene deur Hongaarse magte onder koning Matthias Corvinus tussen 1485 en 1490 en die daaropvolgende herowering van Oostenryk en Wene deur koning Maximiliaan het hul tol geëis.

Ook die ontdekking van die "Nuwe Wêreld" was 'n ingrypende gebeurtenis waardeur die swaartepunt van ekonomiese aktiwiteite geleidelik vanuit die Middellandse Seegebied na Wes-Europa verskuif is. Wene se stapelreg het in dié tydperk sy ekonomiese betekenis kwytgeraak nadat kooplui druk uitgeoefen het, terwyl die Habsburg-heerserhuis in finansiële opsig steedsmee afhanklik geword het van magtige handelsdinastieë soos die Augsburgse Fugger-familie. In 1517 is die stapelreg deur keiser Maximiliaan opgehef.

Die Vienna International Centre behels twee internasionale kantoorkomplekse, Uno-City en Austria Center Vienna

'n Nagaansig van Wene en die Nuwe Donau, 'n sytak van die Donau

Vanaf die 1950's het internasionale organisasies hulle in die Oostenrykse hoofstad gevestig. So het die Internasionale Atoomenergie-agentskap (IAEA), wat in 1957 in die lewe geroep is, sy hoofkwartier in die Weense UNO-City. Die Organisasie van Petroleumuitvoerlande (Opul), wat veertig persent van die wêrelduitvoer van ru-olie beheer, het sy setel sedert in 1965 in Wene. Een jaar later is die Verenigde Nasies se Organisasie vir Nywerheidsontwikkeling (UNIDO) gestig wat sy hoofkwartier eweneens hier het. In die 1970's het die UNO-City langs die Donau se noordoewer ontstaan. Met sy opening in 1979 het Wene die derde setel van die VN naas New York en Genève geword.

Danksy sy ligging in die hart van Europa het Wene steeds 'n belangrike rol as internasionale metropool gespeel, al het die konteks verskeie kere merkbaar verander. In die tyd van die "Ystergordyn" het Wene 'n brugfunksie tussen die Wes-Europa en die kommunistiese lande in Oos-Europa vervul. Met die verbrokkeling van die Sowjetunie vanaf 1989 het Wene nuwe uitdagings in die gesig gestaar. So het Oos-Europese metroole soos Praag en Boedapest intussen tot belangrike mededingers ontwikkel. Oostenryk se toetreding tot die Europese Unie in 1994/95 het die politieke en ekonomiese konteks vir Wene nog eens ingrypend verander.

Nuwe moderne woonstelgeboue in die Seestadt Aspern in 2015

In die vroeë 21ste eeu het die Weense stadsregering verskeie stappe onderneem om die uitdagings van internasionale mededinging die hoof te bied. Hierby staan die uitbou van Wene se infrastruktuur sentraal. Nuwe projekte, wat in dié verband aangepak is, is die bou van 'n nuwe hoofstasie wat van Wene 'n Sentraal-Europese vervoerspilpunt maak; die herontwikkeling van die vroeëre Aspern-vliegveld as Seestadt Aspern, een van die grootste stedebouprojekte in 21ste eeuse Europa waar 'n nuwe woonbuurt en werkgeleenthede vir sowat 20 000 bewoners ontstaan; en die herontwikkeling van Wene se historiese gasreservoirs (gasometers). Besondere klemtoon val op die bewaring van groen ruimtes en ander stedelike ontspanningsgebiede.