Geuse (Tagtigjarige Oorlog)
Die Geuse (Nederlands: Geuzen) was aanvanklik Nederlandse edelmanne en teenstanders van die Spaanse koning Filips II. Later het die term spesifiek verwys na die stryders wat te land (die Bosgeuse, soms ook wilde geuse; Nederlands: wilde geuzen, genoem) of te water (Watergeuse; Nederlands: watergeuzen) die Spanjaarde beveg het.
Etimologie
Die woord Geus is afgelei van die Franse gueux. Laasgenoemde woord beteken armlastige of boemelaar, maar dit het 'n positiewe betekenis verkry vir die wat tydens die Tagtigjarige Oorlog nie Spaansgesind was nie. Die oorsprong van die benaming 'Geus' lê waarskynlik in die uitspraak wat Karel van Berlaymont gerig het aan die landvoog Margaretha van Parma op die oomblik dat die Eedverbond der Edelen (verenigde lae adel) aan haar 'n smeekskrif oorhandig het (5 April 1566). Tradisioneel word die woorde van Berlaymont weergegee as: "N'ayez pas peur, Madame, ce ne sont que des gueux" (vertaling: (Nederlands) 'Wees niet bang, mevrouw, het zijn slechts bedelaars'; vertaling: (Afrikaans: Moenie bang wees nie, mevrou, hulle is slegs bedelaars). In die oudste verslag deur Jacob van Wesenbeke, het Berlaymont vir Margaretha gesê: "Voilà entrer des beaux gueux" (vrylik vertaal in Nederlands: 'Zie welke fraaie schooiers daar binnenkomen'; en in Afrikaans: 'Kyk watter fraai boemelaars daar inkom'). Andere skrywers gee hierop variasies, terwyl die deurgaans goed ingeligte Joachim Hoppers skryf dat dit nie bekend was hoe die naam Geus ontstaan het nie.[1] Die Spaanse korrespondensie van die landvoogde van Filips II van Spanje spekuleer weer dat die naam iets te make het met die Gote.[2] Die hipotese word ook deur moderne taalkundiges ernstig opgeneem.[3]
Die neerhalende woorde deur Berlaymont - indien aanvaar word dat hy dit werklik uitgespreek het - was bedoel om die landvoog gerus te stel oor die beperkte krag van die verenigde aristokrasie, wat onder leiding van Hendrik van Brederode (1531-1568) die smeekskrif aangebied het. Die teenstanders van die Spanjaarde, aanvanklik hoofsaaklik Calviniste, het die skeldwoord egter aangeneem, dit hul eie gemaak, en van 'n pejoratiewe na 'n positiewe term verander. Dit het na bewering gebeur tydens die Geuse-banket by die Hof van Culemborg, wat ook beskryf word in die korrespondensie van die landvoogde. Die opstandige adellikes het aan tafel gesit met 'n bedelsak om die nek, wat daarop gedui het dat hulle die bynaam al voorheen toegeëien het.
Hoe dit ook al sy, die term word steeds op die tradisionele manier gebruik ('n skeldnaam wat deur die geteikende persoon met trots toegeëien word).[4]
Geskiedenis
Die Geuse was van gemengde oorsprong. Die vloot van die Geuse het hoofsaaklik bestaan uit die verarmde adel wat beslag gelê het op verbeurdverklaarde besittings (soos Arent VII van Duivenvoorde), saam met avonturiers, werklose matrose en persone aan die marges van die samelewing en selfs gewone misdadigers. In die tydperk 1567-1572 was die Geuse-vloot die enigste effektiewe magsmiddel wat prins Willem van Oranje teen die Spaanse koning kon gebruik. Die betekenis van hierdie vloot was veral duidelik in 1572.
Die eerste Geuse
Op 27 Desember 1566 is Vlaamse Calviniste en Geuse uitgemoor te Wattrelos. Hierdie Watergeuse is deur Willem van Oranje, wie se besittings verbeurd verklaar is, van kaperbriewe voorsien.
Die Geuse het begin in die tradisie van Frans van Brederode, Pier Gerlofs Donia (Grote Pier) en Wijerd Jelckama. Fernando Álvarez de Toledo (Die hertog van Alva) het op die aanvalle gereageer met die bewapening van handelskepe, 'n suksesvolle taktiek uit die oorloë met Frankryk tien jaar tevore. Die poging deur Louis van Nassau om Groningen tydens die Slag van Heiligerlee te verower het die opkoms van die Watergeuse ontketen. Hulle het die troepe van voorrade voorsien en Hollandse skepe gekaap. Alva en Maximilian van Hénin-Liétard het toe opdrag gegee dat skepe toegerus word om op te tree teen die kaptein van die Geuse, waarvoor Amsterdam onder andere drie skepe gelewer het. Gedurende die eerste seeslag van die Tagtigjarige Oorlog wat daarop gevolg het, het die sterker Geuse-vloot in Julie 1568 'n oorwinning behaal tydens die Seeslag op die Eems.
Die Geuse opstand
Intussen wou Elizabeth die betrekkinge met Spanje verbeter en het sy derhalwe die Geuse uit die Engelse hawens verdryf. Een van die gevolge hiervan was die inname van Den Briel op 1 April 1572 deur die Watergeuse onder leiding van Willem Bloys van Treslong deur die Noordpoort by Brielle. Dit word gesien as die begin van die opstand in Nederland, maar vir Alva was die verlies van Vlissingen op 6 April meer skokkend. Van hierdie tydstip af het die sogenaamde Bosgeuse van die Watergeuse af weggebreek; onder leiding van Jacob Blommaert het hulle deur Vlaandere gegaan en Oudenaarde op 7 September verower.
Intussen het die opstand versprei oor die streke Holland en Zeeland, met uitsondering van die stede Middelburg, Zeeland, Amsterdam en Goes. Boonop het die Geuse steun ontvang van Willem van Oranje, wat sy tweede inval uit die oostelike Nederlande begin het.
In Junie 1572 het Enkhuizen aangesluit by die rebelle. Die provinsies Holland en Zeeland en Gelderse stede Zaltbommel en Buren het die Unie van Dordrecht gesluit.
Deur die aansluiting van Den Briel, Vlissingen en Enkhuizen by die opstand het die Geuse beheer oor die handelsroetes verkry. 'n Ander gevolg was dat hierdie Watergeuse nie meer rond hoef te geswerf het nie. Hulle het nou onder die landdroste van hierdie stede geval, wat ook befondsing vir die opstand verskaf het. Tydens die eerste vrye vergadering van die State van Holland en Wes-Friesland is besluit om alle kaperbriewe terug te trek. Hulle het ook probeer om ontslae te raak van die ongedissiplineerde elemente wat die opstand skade berokken het, met katolieke burgers en geestelikes wat vermoor is en kloosters wat op groot skaal geplunder is. Willem van Oranje het vir van Lumey ontslaan vir die moorde op die Martelare van Gorcum. Van 'n opstand deur die gewone mense was daar egter geen sprake van nie.
Latere jare
Die Slag van die Zuiderzee is gelei deur Cornelis Dirkszoon, burgemeester van Monnickendam. Reeds op 11 Oktober 1573 is die Spaanse admiraal Bossu gevange geneem.
Die Watergeuse was van kardinale belang in die ontsetting van Alkmaar en Leiden. Op 29 Januarie 1574 het die Geuse die Spaanse vloot op die Westelike Schelde in die Slag van Reimerswaal verslaan, en op 19 Februarie is Middelburg deur die Geuse verower.
Die betekenis van die Watergeuse gedurende die vroeë jare van die Tagtigjarige Oorlog kan kwalik oorskat word. Danksy die inname van Den Briel en die daaropvolgende opstand van die Geuse kon hulle die Staatse partij vaste grond bied in die stryd teen die Spanjaarde, wat Willem van Oranje ondanks sy eie pogings nie in kon slaag nie.
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal. |
Verwysings
- Anton Van der Lem, N'ayez pas peur Madame, ce ne sont que des gueux, Nederlandse Opstand (besoek op 6 Desember 2017)
- "Relation en chriffres, envoyée par la duchesse de Parme au Roi, avec sa dépêche du 13 avril 1566", in: Correspondance de Philippe II sur les affaires des Pays-Bas, 1848, p. 408-409: Viva le geu, que es un apellido que ay entre ellos, y no se sabe aun lo que quiere significar, mas de que getz es propriamente picaño. Algunos dizen que lo atribuyen al nombre que quieren tomar de los Godos.
- Walter Thys, Les gueux étaient-ils des Goths?, in: Études Germaniques, 2006, nr. 4, p. 617-627
- Die Geuse was onverskrokke, onwrikbare en formidabele vegters; Arthur Conan Doyle het in die verband 'n vergelyking met die Boere getref en (in Engels) gesê: "Take a community of Dutchmen of the type of those who defended themselves for fifty years against all the power of Spain at a time when Spain was the greatest power in the world. Intermix with them a strain of those inflexible French Huguenots, who gave up their name and left their country forever at the time of the revocation of the Edict of Nantes. The product must obviously be one of the most rugged, virile, unconquerable races ever seen upon the face of the earth. Take these formidable people and train them for seven generations in constant warfare against savage men and ferocious beasts, in circumstances in which no weakling could survive; place them so that they acquire skill with weapons and in horsemanship, give them a country which is eminently suited to the tactics of the huntsman, the marksman and the rider. Then, finally, put a fine temper upon their military qualities by a dour fatalistic Old Testament religion and an ardent and consuming patriotism. Combine all these qualities and all these impulses in one individual and you have the modern White Boer."
