Wapen (heraldiek)

Die kuns van die heraldiek het reeds in die Oudheid ontstaan toe krygsliede tekens op hul skilde gedra het waaraan hulle herken kon word. Die tekens het baie na die latere Middeleeuse heraldiese figure gelyk, soos gesien kan word op die afbeeldings op Griekse vase wat uit die 53e eeu v.C. dateer. Die versierings en tekens van identifikasie is egter nie aan die nageslagte van die oorspronklike draers daarvan oorgedra nie.

Die ontwikkeling van die moderne familiewapen het eers tydens die kruistogte (11e tot 13e eeu) begin. Omdat die kruisvaarders in so ’n gemengde, internasionale geselskap beweeg het, moes die here en hul volgelinge tekens dra waaraan hulle uitgeken kon word. Die tekens is op die skilde aangebring en dikwels het die veldheer ook ’n figuur op sy helm, wat sy gesig heeltemal bedek het, gedra sodat hy makliker op die slagveld herken kon word. Die skild met die wapenfigure wat daarop aangebring is, en die helm met sy helmteken en dekklede, het dus die identifikasiesimbool van die heer en sy manskappe geword.

Aanvanklik is skilde met wapens daarop net deur die hoë adellike here gedra, maar toe die aansien van die ridders begin toeneem (aanvanklik was hulle net swaar gewapende, berede soldate), het hulle ook wapenskilde begin dra. Die oudste voorbeeld van ’n moderne heraldiese figuur word op die grafsteen van Geoffry van Anjou aangetref. (Geoffry van Anjou het in die 12e eeu geleef, was getroud met Matilda, dogter van Hendrik I van Engeland, en was die vader van Hendrik 11.) Die wapen bestaan uit ’n skild met goue leeus in 'n blou veld met 'n helm bo-op waarop 'n leeu as helmteken aangebring is. Heraldiese tekens uit vroeëre tydperke wat behoue gebly het, is onder meer die fleur de lis ('n lelie), wat deur argeoloë op die mure van die tempel by Knossos gevind is. Die teken word vandag as ’n embleem van Frankryk gebruik. Een van die vroegste geskrifte wat na heraldiek verwys, is die van Plinius die Jongere wat in ongeveer 100 n.C. in Rome geleef het. Hy het die arend as simbool van Rome se mag bestempel. Kort daarna is opdrag gegee dat alle vaandels van die Romeinse leër onder meer silwer arende moet bevat. Die arend het as 'n belangrike simbool in die wapens van die Heilige Romeinse Ryk bly voortbestaan.

Baie van die antieke simbole word vandag nog gebruik, maar die meeste lande verander en pas dit aan om by hulle onderskeie kulture in te skakel. In Suid-Afrika is heelparty inheemse plant- en blomsoorte, voëls en bokke al in die heraldiek opgeneem, asook interessante skildverdelings wat op die Kaaps-Hollandse gewels gegrond is. Die figure word dikwels spesiaal gestileer om by die heraldiek aan te pas en op die skildvorm in te pas. 'n Wapen word altyd in die naam van 'n bepaalde persoon of instansie geregistreer en is die betrokke persoon of instansie se uitsluitlike eiendom. Dit word altyd met die blasoen en die heraldiese beskrywing geregistreer.

Dele van 'n wapen:
(1) Leuse
(2) grond
(3) kenteken van orde
(4) skildhouer
(5) skild
(6) helm
(7) mantel
(8) krans
(9) kroon van rang
(10) wapenkenteken

'n Wapen bestaan basies uit 'n skild, maar dikwels kom daar ook 'n helm met ’n helmteken en dekklede voor. Dan kan daar nog skildhouers, 'n wapen- spreuk en 'n strydkreet bygevoeg word. Die oudste skildvorm is die langwerpige Normandiese skild, wat gou deur die kleiner driehoekige Vroeg-Gotiese skild vervang is. Daarop het die Laat-Gotiese skild met 'n ronde onderkant gevolg. Tydens die Renaissance het swierige vorms gewild geraak. In die 17e en 18e eeu het die skilde weer eenvoudiger geword, maar die dekkleed is dikwels nog in swierige krulle om die skild gedrapeer.

'n Eeu later het die Gotiese vorm weer in gebruik gekom. Die moderne skild is gewoonlik in die vorm van 'n strykyster, maar die ronde skildsoort word ook gebruik. In die Laat Middeleeue het die gebruik ontstaan om die wapens van vroue in 'n diamantvormige skild te plaas. Later is die diamantvorm slegs vir die wapens van ongetroude vroue gebruik en is die wapens van getroude vroue in ’n ovaalvormige of gewone skildvorm geplaas.

Die oudste vorm van ’n heraldiese helm is die pothelm of toernooihelm. Die vorm is gevolg deur die steekhelm en later die traliehelm, wat in sommige lande in bepaalde vorms slegs vir die adelstand gebruik is. Toe aangetroude familielede ook begin het om ’n spesifieke familie se wapen aan te neem – gewoonlik waar daar nie seuns was nie en die dogters die vader se wapen geërf het – het die gewoonte ontstaan om hulle helms en helmtekens ook op die wapens aan te bring.

Geestelikes se wapenskilde het geen helms nie omdat geestelikes hulle nie met oorlogvoering wou vereenselwig nie. In baie gevalle is die helm en helmteken egter in ooreenstemming met hul range met 'n hoed of mytervervang. Vroue se wapenskilde het ook nie helms of helmtekens bevat nie. Op die Barok-skilde van die 18e en 19e eeu is die helm soms weggelaat en is die wrong en helmteken reg bokant die skild aangebring. In plaas van 'n helm en helmtekens is die sogenaamde fleuronkroon, wat slegs 'n dekoratiewe betekenis gehad het, soms gebruik. In die wapens van adellikes is die helms soms vervang met 'n kroon of mus wat 'n aanduiding van die rang was.

Die dekkleed was oorspronklik 'n doek wat rondom die helm vas was om die hitte van die son af te weer. Die helm met die dekklede is net so in die wapens opgeneem. In ou wapens word dit nog in die oorspronklike vorm met die oorspronklike funksie aangetref, maar dit het gaandeweg meer gestileer geraak en die vorm van ’n geskulpte en gekrulde doek aangeneem wat meestal aan weerskante van die helm rondom die wapenskild afhang. Die dekkleed is met die helm verbind deur middel van 'n wrong of helmkroon, waarop die helmteken weer aangebring is.

Helmtekens is kort na die ontstaan van wapens in gebruik geneem. Soms is die helmtekens identies aan die figure op die skild. Dit hoef egter nie die geval te wees nie: pousterte of volstruisvere en selfs arendvlerke, 'n sogenaamde vlug, en ander figure is ewe dikwels gebruik. Veral gedurende die 18e en 19e eeu het helms op wapens dikwels ontbreek. Dit het meegebring dat daar geen helmtekens vir sommige wapens was nie. In Engeland het dit mode geword om die helmteken en die wrong, sonder die helm, reg op die skild te plaas. Die gebruik van die helmteken alleen dien dikwels om lede van ’n betrokke familie te onderskei.

Skildhouers is die figure wat die wapenskild aan weerskante vashou. Figure soos leeus, honde, bokke, wilde mense, eenhorings of perde is veral gewild. Die gebruik van skildhouers het waarskynlik ontwikkel uit die gewoonte om benewens die wapens ook bykomende figure op seëls aan te bring. Dit is eers later dat die figure 'n vaste onderdeel van die wapen geword het. In Engeland en Duitsland is skildhouers slegs deur die adelstand gebruik.

Wapens moet aan bepaalde heraldiese vereistes voldoen, wat ook die beskrywing (blasoenering) daarvan vergemaklik. Een van die reëls behels die gebruik van kleur: naas die metale, goud (geel) en silwer (wit), word slegs 'n beperkte aantal kleure gebruik, naamlik rooi, blou, groen, purper en swart. Afgesien van die kleure word die sogenaamde heraldiese pelse, hermelyn, teenhermelyn en goudhermelyn, gebruik en kom kombinasies van metaal en kleur soos byvoorbeeld die silwer en blou klokkiepatroon, wat as vair bekend staan, ook voor.

Bruin en oranje het eers later hul verskyning in die heraldiek gemaak. Die belangrikste reël by die gebruik van kleure en metale is dat 'n figuur van 'n bepaalde kleur op 'n agtergrond van metaal geplaas moet word en omgekeerd. Kleur word dus nie op kleur gebruik nie, en metaal ook nie op metaal nie. Silwer behoort nie langs goud gebruik te word nie, en kleur nie langs kleur nie. Die rede hiervoor is dat 'n mens nie maklik op 'n afstand tussen die 2 metale of tussen die heraldiese kleure kan onderskei nie. Slegs deur die gebruik van kontras tussen metaal en kleur is dit moontlik om kleur op 'n afstand te identifiseer.

Daar is 'n uitgebreide terminologie vir die beskrywing van die wapenskild. 'n Wapen word beskryf van die kant van die draer, wat die skild vir beskerming voor hom dra, met ander woorde in spieëlbeeld vir die aanskouer. Die heraldiese regterkant van 'n skild lê dus aan die aanskouer se linkerkant. Die blasoenering van 'n wapen word in 'n bepaalde volgorde gedoen, na gelang van die belangrikheid en plasing van die wapenfigure. Beginnende by die skild, word agtereenvolgens, indien aanwesig, die verdeling van die veld en die kleur(e) beskryf.

Daarna word die belangrikste heroutstuk(ke), figuur of figure wat 'n sentrale posisie op die skild beklee, genoem. Wanneer daar 'n enkele wapenfiguur is, word dit in die middel van die vlak wat dit inneem, geplaas. Indien daar meer figure is, moet hulle posisie teenoor mekaar duidelik aangedui word. Hierna volg die beskrywing van die sekondêre wapenfigure wat op die veld self aangebring is, die waarmee wapenfigure wat reeds genoem is, belaai is, en laastens word byvoegings soos byvoorbeeld 'n skildhoof en die figure waarmee dit belaai is, genoem.

Die houding wat 'n wapenfiguur op die skild inneem, moet duidelik gemeld word. Nadat die skild beskryf is, kom die beskrywing van die helmteken aan die beurt. Daarna word die kleure van die wrong en dekkleed aangedui. Die kleur van die buitenste kant van die dekkleed is gewoonlik dieselfde as die van die belangrikste kleur van die skild, terwyl die voering aan die binnekant daarvan dieselfde kleur is as die belangrikste metaal op die skild. Die wrong bevat dieselfde kleure as die dekkleed. Indien 'n helmkroon gebruik is, is dit, tensy anders beskryf, die gebruiklike fleuronkroon en hoef dit daarom nie afsonderlik beskryf te word nie, maar wei gemeld word.

Historiese familiewapens kan in 2 kategorieë verdeel word, en die indeling is van belang vir Suid-Afrikaners omdat sowat die helfte van die Blanke bevolking van Nederlandse afkoms is. Daar is die wapens wat deur gesaghebbendes in die naam van die vors toegeken is en wat gewoonlik die adellikheid of die belangrike posisie van die eienaar aangedui het. Dan is daar die sogenaamde burgerlike wapens, wat dikwels ontstaan het in Ian de waar die heerser se mag nie baie sterk was nie, of soos in Nederland waar die burgerlike en handelsklasse ’n sterk posisie ingeneem het.

Laasgenoemde wapens is nie deur die heersers erken nie en was ook nie 'n teken van adellike afkoms of verbintenis nie, hoewel dit tog gewoonlik 'n aanduiding van status was. Daar is families in Suid-Afrika wat wel op sodanige wapens aanspraak kan maak en wat die wapens al eeue lank gebruik. Ongelukkig kom dit dikwels voor dat baie van die sogenaamde familiewapens wat in Suid-Afrika in omloop is, nie bewys kan word as behorende tot die familie wat dit gebruik nie. Die rede hiervoor is dat baie van die wapens eers in die veertigerjare ontstaan het en dus nie as historiese wapens beskou kan word nie. Na die Britse besetting in 1806 het die inwoners van die Kaap toestemming gekry om hulle wapens by die College of Arms in Londen te registreer. (Die College of Arms is in 1484 deur Richard III gestig.) Enige persoon kon toe aansoek doen om 'n familiewapen amptelik te registreer, hoewel daar nie juis baie Suid-Afrikaners was wat van die geriewe gebruik gemaak het nie. Die reëling het tot in 1961 met Republiek-wording gegeld. Voor 1961 het 'n behoefte aan ’n amptelike heraldiese instelling in Suid-Afrika al bestaan. 'n Komitee is in die vyftigerjare aangestel om die saak te ondersoek en het aanbeveel dat 'n amptelike heraldiese instelling geskep word. In 1963 is die Buro vir Heraldiek in die lewe geroep. Dr. Coenrad Beyers is as die eerste Staatsheraldikus aangestel. Die Buro is deel van die Departement van Nasionale Opvoeding en ressorteer administratief onder die Direkteur van Argiewe. Die taak van die Buro is om wapens te keur en te registreer. Wapens word meestal deur munisipaliteite, skole en klubs geregistreer, maar ’n hele aantal persoonlike (familie-) wapens is ook al by die Buro geregistreer. Geregistreerde wapens geniet regsbeskerming teen ongemagtigde gebruik. Benewens die registrasie van wapens kan die

Buro ook voornemende wapenvoerders behulpsaam wees met die ontwerp van hul eie wapens. Daar bestaan 'n algemene wanopvatting dat 'n "familiewapen" aan alle persone met dieselfde van behoort. Dit is 'n grondbeginsel van die heraldiek dat 'n wapen aan ’n bepaalde persoon toegeken word en nie aan 'n familie as geheel nie. Slegs die oorspronklike wapenvoerder en sy regstreekse afstammelinge (in die manlike lyn) het ’n regmatige aanspraak op die wapen.

AI voer iemand anders dieselfde van, kan hy nog nie op die betrokke wapen aanspraak maak nie, tensy hy kan bewys dat hy 'n regstreekse afstammeling van die oorspronklike draer van die historiese wapen is. Dit beteken dat indien iemand ’n wapen wit bekom sonder dat ’n historiese wapen bestaan waarop hy aanspraak kan maak, hy by die Bure vir Heraldiek aansoek kan doen om die ontwerp van 'n nuwe wapen. Vir die registrasie van ’n wapen moet 'n skriftelike aansoek by die Buro ingedien word.

Die Staatsheraldikus gaan die wapen na om te verseker dat dit registreerbaar is. Die tegniese aspekte word deur die Staatsheraldikus, bygestaan deur die Heraldiekkomitee, nagegaan, terwyl die heraldiese beleid deur die Raad vir Heraldiek neergelê word.

Nadat die ingediende ontwerp in beginsel vir registrasie goedgekeur is, word die heraldiese beskrywing van die wapen in die Staatskoerant gepubliseer. Indien geen besware teen die wapen ingebring word nie, word die registrasie daarvan gepubliseer. 'n Sertifikaat met die wapen in kleur en die heraldiese beskrywing van die wapen word dan aan die aansoeker uitgereik. Die wapen van Suid-Afrika het sedert sy oorspronklike ontwerp in 1910 al 3 maal verander. Die eerste wapen is in 1910 vir die Unie van Suid-Afrika ontwerp.

Die tweede ontwerp is in 1932 deur sir Herbert Baker en Kruger Gray gedoen en sou in die Suid-Afrika-Huis in Londen gebruik word. Die tweede ontwerp was meer dekoratief en ook meer gewild as die eerste ontwerp. Die derde wapen is 'n moderne weergawe van die eerste 2 en is deur die Buro vir Heraldiek geteken. 'n Ontwerp wat op die tekening gegrond was, is in die Republiekfees van 1971 gebruik.

• Wapens van Stede van Suid-Afrika
• Wapens van provinsies van Suid-Afrika

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-50-8 band

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Wapen (heraldiek).