Wêreldbeskouing
'n Omvattende wêreldbeskouing verwys na die fundamentele kognitiewe oriëntasie van 'n individu of gemeenskap wat die geheel van die individu of die samelewing se kennis en standpunte of gesigspunte insluit. 'n Wêreldbeskouing kan die natuurlike filosofie insluit; fundamentele, eksistensiële en normatiewe veronderstellings; of temas, waardes, emosies en etiek.[1] Die term is 'n leenvertaling van die Duitse woord Weltanschauung, saamgestel uit Welt ("wêreld") en Anschauung ("uitkyk" of "beskouing").[2] Die Duitse woord word ook soms in Afrikaans en Engels gebruik.
Dit is 'n begrip wat grondliggend is tot die Duitse filosofie en epistemologie, en verwys dus na 'n wye wêreld-persepsie. Verder verwys dit na die raamwerk van idees en oortuigings wat 'n globale beskrywing vorm waardeur 'n individu, groep of kultuur na die wêreld kyk, dit interpreteer en interaksie daarmee het.
Wêreldbeskouing bly 'n verwarrende begrip en word op verskillende wyses deur taalkundiges en sosioloë gebruik. Dit is om hierdie rede dat James Underhill vyf subkategorieë voorstel: hoe jy die wêreld sien, hoe jy die wêreld bedink, jou kulturele ingesteldheid, jou persoonlike wêreld en jou perspektief (sien Underhill 2009, 2011 en 2012).
Daar word dikwels aanvaar dat wêreldbeskouings op 'n bewuste vlak werk, wat onmiddellik verwoord en bespreek kan word, in teenstelling daarmee dat dit op 'n dieper, pre-bewussynsvlak bestaan, soos die idee van "gegrondheid" in Gestalt-sielkunde en mediaontleding. Kern-wêreldbeskouing-oortuigings is egter dikwels diep gewortel, en individue oordink dit selde, en word soms net in oomblikke van geloofkrisisse na die oppervlak gebring.
Oorsprong
Linguistiek
Die skepper van die idee dat taal en wêreldbeskouing onlosmaaklik is, is die Pruisiese filoloog Wilhelm von Humboldt (1767-1835). Von Humboldt het aangevoer dat taal deel is van die kreatiewe avontuur van die mensdom. Kultuur- en taalgemeenskappe ontwikkel gelyktydig en kan nie sonder mekaar ontwikkel nie. In skrille kontras met taalkundige determinisme, wat taal as 'n beperking, 'n raamwerk of 'n gevangenis beskou, het Humboldt gesê spraak is inherent en implisiet kreatief. Mense is gemaklik met hul plek in spraak en hou aan om taal en denke deur hul kreatiewe gesprekke te verander.
Weltanschauung en kognitiewe filosofie
Een van die belangrikste begrippe in kognitiewe filosofie en kognitiewe wetenskappe is die Duitse begrip van Weltanschauung. Die begrip word dikwels gebruik om te verwys na 'n "wye wêreldbeskouing" van 'n volk, gesin of persoon. Die wêreldbeskouing van 'n volk is afkomstig van hul unieke ervaring van die wêreld, wat hulle oor 'n paar eeue opgebou het. Die taal van 'n volk weerspieël die Weltanschauung van daardie mense in die vorm van sy sintaktiese strukture en onvertaalbare konnotasies en feitelike betekenisse daarvan.
'n Wêreldbeskouing kan uitgedruk word as die fundamentele kognitiewe, emosionele en evaluerende voorveronderstellings wat 'n groep mense maak oor die aard van dinge, en wat hulle gebruik om hul lewens te orden.
As dit moontlik was om 'n kaart te maak van die wêreld met Weltanschauung as die grondslag, sou waarskynlik gesien word dat dit oor politieke grense heen gaan – Weltanschauung is die produk van politieke grense en gemeenskaplike ervarings van mense van 'n geografiese streek, omgewings-klimaatstoestande, die ekonomiese hulpbronne wat beskikbaar is, sosiokulturele stelsels en die taalfamilie.
As die Sapir-Whorf-hipotese korrek is, sou die wêreldbeskouingskaart van die wêreld soortgelyk wees aan die taalkundige kaart van die wêreld. Maar dit sal ook byna ooreenstem met 'n kaart van die wêreld wat gemaak is volgens mense se musiek.
Volk-romans
Namate natuurlike taal die manifestasies word van wêreldbeskouing, kom die literatuur van 'n volk met 'n gemeenskaplike Weltanschauung na vore as holistiese voorstellings van die wyewêreldpersepsie van die mense. Gevolglik het die omvang en die gemeenskaplikheid tussen die wêreld se volk-romans 'n manifestasie geword van die gemeenskaplikheid en omvang van 'n wêreldbeskouing.
Epiese gedigte word dikwels gedeel deur mense oor politieke grense en geslagte heen. Voorbeelde van sulke romans sluit in die Nibelungenlied van die Germaanse mense, die Iliad vir die Antieke Grieke en Gehelleniseerde samelewings, die Silappadhikaram van die Tamil-mense, die Ramayana en Mahabharata van die Hindoes, die Gilgamesh van die Mesopotamiese-Sumeriese beskawing, Die boek van 'n duisend en een nagte van die Arabiese wêreld en die Sundiata- epiese gedig van die Mandé-mense.
Uitwerking
Die term wêreldbeskouing dui op 'n omvattende stel menings, wat beskou word as 'n organiese eenheid, wat regoor die wêreld as die medium van die menslike bestaan dien. Wêreldbeskouing dien as 'n raamwerk vir die skep van die verskillende dimensies van menslike persepsie en ervaring soos kennis, politiek, ekonomie, godsdiens, kultuur, wetenskap en etiek. So byvoorbeeld kan die wêreldbeskouing van kousaliteit wat in een rigting, siklies of in 'n spiraal beweeg, 'n raamwerk van die wêreld skep wat hierdie stelsels van oorsaaklikheid weerspieël.
Oorsaaklikheid
'n Eenrigtingsiening van kousaliteit kom voor in sommige monoteïstiese beskouings van die wêreld met 'n begin en 'n einde en 'n enkele groot mag met 'n enkele einde (bv. die Christendom en Islam), terwyl 'n sikliese wêreldbeskouing van kousaliteit teenwoordig is in godsdienstige tradisies wat siklies en seisoenaal is en waarin die gebeure en ervarings hulself in sistematiese patrone herhaal (bv. Zoroastrisme, Mithraïsme en Hindoeïsme). Hierdie wêreldbeskouings van oorsaaklikheid is nie net onderliggend aan godsdienstige tradisies nie, maar ook ander aspekte van denke, soos die doel van geskiedkundige, politieke en ekonomiese teorieë, en stelsels soos demokrasie, outoritarisme, anargisme, kapitalisme, sosialisme en kommunisme.
Die wêreldbeskouing van 'n lineêre en nie-lineêre oorsaaklikheid skep verskeie verwante/botsende dissiplines en benaderings in wetenskaplike denke. Die Weltanschauung van die tydelikheid van 'n handeling of gebeurtenis lei tot die onderliggende diversifikasie soos determinisme teenoor vrye wil. 'n Wêreldbeskouing van vrye wil lei tot dissiplines wat deur eenvoudige wette bepaal word wat konstant bly, staties is, en empiries wat die wetenskaplike metode betref, terwyl 'n wêreldbeskouing van determinisme dissiplines skep wat dikwels deur generatiewe en rasionalistiese stelsels beheer word wat die wetenskaplike metode betref.
Sommige vorme van filosofiese naturalisme en materialisme verwerp die geldigheid van entiteite wat ontoeganklik is vir die natuurlike wetenskap. Hulle sien die wetenskaplike metode as die betroubaarste model om 'n begrip van die wêreld te ontwikkel.
Godsdiens
Nishida Kitaro het breedvoerig oor die "godsdienstige wêreldbeskouing" geskryf in sy ondersoek van die filosofiese betekenis van Oosterse godsdienste.
Die Neo-Calvinis Dawid Naugle skryf in Wêreldbeskouing: Die geskiedenis van 'n konsep: "Deur na die Christendom as 'n wêreldbeskouing te kyk, is een van die belangrikste ontwikkelings in die onlangse geskiedenis van die kerk."
Die Christelike denker James W. Vader definieer 'n wêreldbeskouing as " 'n verbintenis, 'n fundamentele oriëntasie van die hart, wat uitgedruk kan word as 'n storie of in 'n stel voorveronderstellings (aannames wat waar kan wees, gedeeltelik waar, of heeltemal vals) waaroor ons (bewustelik of onbewustelik, konsekwent of inkonsekwent) betreffende die basiese konstruksie van die werklikheid beskik, en wat die fondament bied waarop ons leef en beweeg en in ons wese beskik." Hy beveel aan dat "ons almal moet dink in terme van wêreldbeskouings, met ander woorde met 'n bewustelikheid nie slegs van ons eie wyse van dink nie, maar ook dié van ander mense, sodat ons ander eers kan verstaan en dan opreg met hulle kan kommunikeer in ons pluralistiese samelewing."
Die verbintenis wat James W. Sire noem, kan verder uitgebrei word. Die wêreldbeskouing verhoog die verbintenis daartoe om die wêreld te dien. Met die verandering van 'n persoon se siening teenoor die wêreld, kan hy/sy gemotiveer wees om die wêreld te dien. Hierdie bedieningshouding word deur Tareq M Zayed weergegee as die "Bevrydende Wêreldbeskouing" in sy "Geskiedenis van die bevrydende wêreldbeskouing van die Moslem-leerders".
Filosofie
Die filosofiese belang van wêreldbeskouings het in die 20ste eeu toenemend duidelik geword vir 'n aantal redes, soos die toename van kontak tussen kulture en die mislukking van 'n paar aspekte van die Verligting-tydperk, soos die rasionalistiese beskouing dat alle waarheid net met die rede verkry kan word. Wiskundige logika het getoon dat fundamentele keuses van aksiomas noodsaaklik is in deduktiewe redenering en dat, selfs nadat aksiomas gekies is, nie alles wat waar was in 'n gegewe logiese stelsel bewys kan word nie. Sommige filosowe glo die probleme strek sover as "die teenstrydighede en mislukkings wat die Verligting se pogings om universele morele en rasionele beginsels te identifiseer, frustreer het"; hoewel die Verligting se beginsels soos universele stemreg en die universele verklaring van menseregte deur baie aanvaar word, indien dit nie as vanselfsprekend beskou word nie.
Eienskappe
Terwyl Leo Apostel en sy volgelinge volhou dat individue wêreldbeskouings kan bou, beskou ander skrywers wêreldbeskouings as iets wat op 'n gemeenskapsvlak, of op 'n onbewuste manier werk. Byvoorbeeld, as 'n mens se wêreldbeskouing bepaal word deur 'n mens se taal, soos volgens 'n weergawe van die Sapir-Whorf-hipotese, sou 'n mense 'n nuwe taal moet aanleer of uitdink om 'n nuwe wêreldbeskouing te kan bou.
Volgens Apostel is 'n wêreldbeskouing 'n ontologie, of 'n beskrywende model van die wêreld. Dit moet bestaan uit hierdie ses elemente:
- 'n Verduideliking van die wêreld
- Toekomskunde wat die volgende vraag beantwoord: "Waarheen is ons op pad?"
- Waardes, en antwoorde op etiese vrae: "Wat moet ons doen?"
- 'n Metodologie of teorie van optrede: "Hoe moet ons ons doelwitte bereik?"
- 'n Epistemologie of teorie van kennis: "Wat is waar en onwaar?"
- 'n Etiologie. 'n Saamgestelde wêreldbeskouing moet 'n weergawe van sy eie "boustene", oorsprong en konstruksie bevat.
Klassifikasie van kulturele wêreldbeskouings
Roland Muller het voorgestel dat van al die kulture oor die wêreld heen, kan die kulturele wêreldbeskouing afgebreek word in drie afsonderlike wêreldbeskouings.[3]
Skuld-onskuld
In 'n skuld-onskuld-gefokusde kultuur, fokus denkrigtings op deduktiewe redenering, oorsaak en effek, goeie vrae en die proses. Kwessies word dikwels as swart en wit gesien. Skriftelike kontrakte is uiters belangrik. Kommunikasie is direk en kan kortaf wees.
Eer-skaamte
Samelewings met 'n oorwegend eer-skaamte-wêreldbeskouing leer kinders om eerbare keuses te maak volgens die situasies waarin hulle hulself bevind. Kommunikasie, interpersoonlike interaksie en saketransaksies is baie verhoudinggedrewe, met elke interaksie wat 'n uitwerking op die eer-skaamtestatus van die deelnemers het. In 'n eer-skaamte-samelewing is die belangrikste doel om skaamte te vermy en deur ander mense as eervol beskou te word. Die eer-skaamte-paradigma is veral sterk in Asië en die Midde-Ooste.
Mag-vrees
In sommige kulture kan duidelik bespeur word dat dit volgens 'n mag-vrees-wêreldbeskouing werk. In hierdie kulture is dit baie belangrik om die mense rondom jou te kan takseer en weet waar hulle in 'n ranglys volgens hul vlak van mag hoort. Dit kan ten goede of ten slegte aangewend word. 'n Welwillende koning heers met mag en sy burgers ondersteun hom ten volle sodat hy sy mag uitoefen. In teenstelling daarmee gebruik 'n genadelose diktator sy mag om 'n kultuur van vrees te skep waar sy burgers onderdruk word.
Dit is nie so eenvoudig as om te sê dat elke persoon een van hierdie drie kulture verteenwoordig nie. Elke individu is eerder 'n mengsel van die drie. 'n Persoon kan byvoorbeeld grootword in 'n mag-vrees-samelewing, in 'n eer-skaamte-familie en skool toe gaan onder 'n skuld-onskuld-stelsel.
Verwysings
- Palmer, Gary B. (1996). Toward A Theory of Cultural Linguistics. University of Texas Press. p. 114. ISBN 978-0-292-76569-6.
- "Online Etymology Dictionary, Etymonline.com". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Augustus 2017. Besoek op 1 Junie 2017.
- Muller, Roland (2001). Honor and Shame. Xlibris; 1st edition. ISBN 0738843164.
