Volksetimologie

Volksetimologie is die klankverandering (opsetlik of onopsetlik) van woorde wat betekenisloos is[1] tot nuwe woorde wat verstaanbaarder is.[2] Die ongewone woorde[3] is uitgespreek soos dit vir die sprekers (die gewone mens, breedweg die volk) geklink het en is soms verander of vervorm tot 'n woord wat bekend klink (hetsy deur klank-, hetsy deur begripassosiasie).[4][3][5][6] Volksetimologieë is in Afrikaans eiegoed, en nie uit Nederlands oorgeërf nie. Dit het hetsy uit misverstand, hetsy uit onkunde, hetsy grappenderwys in die volksmond ontstaan.[7][8] In wese speel volksetimologie nie 'n belangrike rol in die vorming van die nuwe Afrikaanse woordeskat nie.[3] In die negentiende-eeuse Transvaalse koerante word veral met baie konsepte en eiename van Britse (imperialistiese) herkoms mee die spot gedryf.[9]

Begrip

Volgens die taalkundige J.J. Smith is die begrip Volksetymologie in 1852 gemunt deur die Duitse taalgeleerde, "W. Förstemann" (d.i. Ernst Wilhelm Förstemann), wel gegrond op 'n ander taalopvatting. Förstemann en ander taalgeleerdes het destyds die wyse om 'n onbekende woordvorm meer "volks" of "eie" te maak as iets positiefs beskou, 'n uiting van die ware en gesonde volksgees. Hierdie volksgees het geen vrede met 'n woord wat hy nie begryp nie en omskep dit in iets wat vir hom iets beteken (byna soos 'n oester wat 'n pragtige nuwe pêrel skep uit 'n irriterende sandkorreltjie). Vir hierdie taalgeleerdes was volksetimologie dus werklik 'n etimologie wat die volk doelbewus beoefen het.[10]

Die moderne taalkundiges is nie hiermee eens nie, want 'n volk is van nature lui en gaan slaan nie eers die woordherkoms van elke woord na waaroor hy struikel nie. Die gewone spreker besig elke dag duisende woorde en bekommer hom nie in die minste oor die oorsprong daarvan nie. Volksetimologie geskied daarom ook op 'n onbewuste wyse - en het werklik niks met die ware wetenskaplike aard van die etimologie (die navorsing van die woordherkoms) uit te waai nie. Tog bestaan "volksetimologie" letterlik sodra die volk spekuleer waar 'n woord vandaan kom, byvoorbeeld wanneer 'n seun die sabbat met bad in verband bring (omdat mens op die sabbat jou weeklikse bad inkry), of om koekmakranka as verbastering van goed vir krampe te beskou (as geneesmiddel vir maagaandoenings),[11] maar dit is die uitsondering op die reël.[10]

Self 'n goeie voorbeeld van hierdie tipe "volksetimologie" sou wees 'n naam soos Kapokberg, geleë in die Wes-Kaap. Omrede die woord "kapok" in die moderne Afrikaans geredelik verbind word met sneeu, sou die Afrikaanssprekende sonder meer dink die berg is so genoem omdat daar so baie sneeuneerslae in die wintermaande moet wees. Dit is 'n vergissing, want Nicolas-Louis de Lacaille skryf in sy joernaal op 16 Augustus 1752: ce nom lui vient d'une espece d'Arbuste qui porte une fleur qui est une forte de ouate, appellée Kapoc dans les Indes, on l'y cultive pour en faire des lits, comme sont nos lits de plumes. (hierdie naam is afkomstig van 'n struikspesie, wat 'n blom dra wat so sterk soos watte is, genaamd "Kapoc" in (Nederlands)-Indië, wat verbou word om beddens te maak (stop), soos ons verebeddens is.)[12]

Self het Smith geen probleem met die ingeburgerde begrip nie, al is dit hoe misleidend, "mits ons op ons hoede is en geen verkeerde konklusies uit die naam trek nie".[10] H.J.J.M. van der Merwe voer ook aan hierdie begrip is misleidend, "want die term gee dikwels aanleiding tot verwarring met 'etimologie', die taalwetenskap wat hom besighou met die herkoms van woorde". Hy stel 'n ander benaming voor, "iets soos verdraaiing".[13]

Wenslikheid en standaardisering

Baie grappige vervorminge is eendagsvlieë wat nooit werklik deel van die blywende taalskat word nie. Die problematiek is die erkenning daarvan.

Volgens J.J. Smith is die skryftaal nie die getroue beeld van die spreektaal nie - juis omdat dialekte, streekstale en die idiolek in so 'n mate verskil dat ander Afrikaanssprekendes die konteks met moeite sal verstaan, of glad nie. Volgens hom moet die skryftaal so naby as moontlik aan Nederlands bly, "sodat Nederlanders sonder groot inspanning ons boeke kan lees en in ons literatuur kan belangstel"; dus, 'n groter afsetgebied vir die Afrikaanse boek. Wedersyds kan die Afrikaanssprekendes steeds met gemak deur Nederlandse tekste verryk word. Waar daar dus 'n keuse tussen twee woordvorme of spellinge bestaan, behoort die keuse te wees die een wat die naaste op die Nederlands lyk. Die beginsel bestaan om in 'n eenheidstaal alle vervorminge te vermy wat nie buite sekere kringe of streke bekend is nie. Die enigste uitsondering is waar die nuwe volksvorme wel op skrif mag verskyn, soos in romans en ander verhalende werke, "om sekere sprekers of klasse te kenskets, of om lokale kleur aan die vertelling te bied". Wat algemeen gesê word en oral as beskaafde taal geld (en nie neerlandisties onafrikaans voorkom nie, soos bv. nagskade ('nachtschade') in stede van nastergal; hoewel populier tog ook destyds onafrikaans gelyk het teenoor poplier, poppelier, paplier, pappelier, pampelier en tans die norm in die skryftaal is), verdien ook erkenning op skrif.[14]

Onopsetlike verdraaiing

Van die woorde word as korrek in Afrikaans aanvaar, omrede dit nie opsetlik in Afrikaans verdraai is nie, maar uit onkunde (of misverstand) ontstaan het:[7][15]

  • blaasbalk (blaasbalg; balg = sak, dierpens, buik)[16][2][7][3][5][15][13][6]
  • aamborstig (ang- of engborstig; dit hou verband met angs)[7][13]
  • balhorig (balorig of baloorig = onwillig, stuurs)[16][7]
  • domkrag (duimkrag)[7][15]
  • dronknes (Eng. drunkenness)[7]
  • hangmat (hamaca)[5]
  • kanferfoelie of kaperfoelie (capri folium (bokblare); Eng. caprifoil)[4][7][5]
  • kappertjie (blomsoort, Tropaeolum majus) (kapusynerblom (meer Neerlandisties volgens WAT) < kapucijnbloem (Nederlands), vergelykbaar met Frans capucine (1694)[17] en Duits Kapuzinerkresse,[18] wat almal verwys na die kappie, soos gedra deur 'n spesifieke monnikorde)
  • katjiepiering (Maleisies katjoe-piring)[7][15][6]
  • koperkapel (Port. cobra de cappello)[16][2][7][15][6]
  • kothuis (Eng. cottage)[7][5][19][8]
  • laksman (Mal. laksamana = skerpregter)[7]
  • liddoring (likdoring < likdoorn: lik = lyf; vergelyk litteken < likteken of lijkteken)[16][7][15][8]
  • muisneste (muizenissen = bepeinsinge, gedagtes; musen = om te peins oor kleinigheidjies)[2][7][3][6]
  • nagmerrie (nachtmare of nagmare; mare = kennis, tyding, besoeking, kwelgees, spook, gedagte)[2][7][5][15][13][6][8]
  • perlemoen (perlemoer < parelmoeder < leenvertaling van Middellatyn 'mater perlarum' (moeder van die pêrels) )[16][2][7][15][6]
  • ribbok (reebok)[20][21]
  • sondvloed of sonvloed (sinfluot = groot vloed, sind = altyd, voortdurend, aanhoudend)[7][3][15][6][22]
  • spinnerak (spinnerag of spinrag; rag = netwerk, weefsel)[2][7][3][6]
  • vabond (vagebond = rondloper)[7]
  • vel(d)stoel (valtstoel; valt = vou)[16][7][15]
  • weeluis, of weerluis (weegluis: weeg = wand, muur)[7][3][5]
  • waatlemoen (waterlemoen < watermeloen < meloen met water)[6][23]

Opsetlike verdraaiing

Die volgende woorde is opsetlike verdraaiing:[7][15]

Ander voorbeelde
  • aalwyn, alwyn (alwee, alewee)[20]
  • advokaatpeer (avokado)[13][8][32]
  • afgrond (affront)[33]
  • afskort, afskorting (afskot)[20]
  • aspaai (Eng. I spy)[4][1]
  • Australiese voëls (Eng. starlings, spreeus)[34]
  • bankrotwurm (Eng. bancroft's filariasis)[1]
  • Bloukop die leeu (Fr. Beaucoup de L'eau, 'n Franshoekse plaasnaam vir 'volop water' )[2]
  • bromkos (bronkors)[20]
  • buggerygars (budgerigars, budgies)[35]
  • burgermeester* (burgemeester [burg + meester]; meester van 'n burg (oorspronklik kasteel, later stad), nie van mense/burgers nie)[15]
  • deur-die-bos-pere (Fr. beurré Bosc-pere)[28]
  • deur die mat val (door de mand vallen)[36]
  • dikstertmerrie (skertsend, Eng. dictionary)[37]
  • eengaal (egaal)[38]
  • ellieroos (Eng. Early Rose)[1]
  • engeltjie verlaat ons (encephalartos (blom))[16]
  • goeiechristenpeer (Fr. bonchretienpeer)[3]
  • gops (galery of agterste sitplekke, Eng. gods)[39]
  • hartomlyning* (verkeerdelike gebruik vir hartomleiding)
  • hasie-ablou (kinderspel, Eng. castles are blue)[1]
  • Hy is 'n man van toet; was hy beter, dan was hy goed (Maleisies: bantoet)[40]
  • janloers (jaloers; vergelyk ook: Jan se baadjie aanhê, jaloers wees)[20]
  • kaiingpeper (Cayenne-peper)[28]
  • kiewiete (kuwe of kieue)[28]
  • Kinders is 'n seën van die Here, maar hul hou die motte uit die klere (Nederlands: Kinderen zijn een zegen des Heren, maar zij houden de noppen van de kleren; noppen = pluis op wolstof)[41]
  • koetemplaar ['afskaffer'] (Eng. good templar)[15]
  • koringduif (horingkuif)[42][43]
  • iemand se lof afsteek (iemand die loef afsteek)[44]
  • in die kluis, in die pluis (inkluis)[45]
  • Piston Brommers (Eng. Western Province)[28]
  • sy moses teëkom (Mal. musak, moesoek = vyand, teenstander, meerdere)[3][6]
  • Oom Kosie sukkel baie in Afrika / Oom Kosie sukkel lekker in Afrika / Kosie sukkel in (die) Afrika (Xhosa, Nkosi Sikelel' iAfrika (God seën Afrika))
  • op sint/op sent (absent)[46]
  • pietersieliekompleister (Eng. basilicon ointment)[27]
  • polgraspille (Eng. polychrest pills)[27]
  • pynkelder (Eng. pain killer)[27]
  • ramnak (almanak)[47]
  • rofkas (rough cast)[4]
  • roubord (robot)[48]
  • samboksalf (sambuksalf > Eng. Zam-Buk ointment)[3][5][27]
  • skotskar (Duits Schuttkarren)[49][50]
  • skuinspan (skuimspaan)[20]
  • soveel van iets weet as 'n kat van sy van (soveel van iets weet soos kat van saffraan)[51]
  • dit gaan ou traan (dit gaan ou trant)[52][3]
  • steentjieskweek, eendjieskweek, uintjieskweek (Oos-Indiese kweek)[20]
  • Stywe Fisante (Peter Stuyvesant-sigarette)[53][54]
  • tweespalk (tweespalt)[16][3]
  • in iemand se vaalwater kom (in iemand se vaarwater kom)[3]
  • voet by stuk hou (voet by stek (grens) hou)[3]
  • 'n waak neem* (Eng. to take a walk; 'n entjie gaan stap, loop, wandel)[55]
  • weergal (weerga)[56]

Nederlands
  • appelflauwte (apoplexie)[57]
  • appelkoos (abrikoos)[7][15][58]
  • in je knopjes zijn (in je nopjes zijn)[41]
  • jeukdoos[59] (skertsend) (Eng. jukebox (1939) < jook organ (1937, ouer benaming), afgelei uit jook joint (1935, "hoerhuis, bordeel") < juke/joog (boos, onbetaamlik, ongeorden, uit Gullah, kreool-Engels uit die kusgebied van Suid-Carolina, Georgia en noord-Florida).[60])
  • klapper (Maleisies: kelapa)[61]
  • kwast (Eng. squash)[62][63]
  • op sluit (absoluut)[64]
  • ruiterzalf (ruitezalf)[57][5]
  • scheurbuik (Lat. scorbutus)[57][7]

Suid-Afrikaanse Engels
  • Cape cart (kapkar)[65][66]
  • Scotch cart (skotskar > D. Schuttkarren)

Suider-Afrikaanse plekname
Vervorming Oorspronklik Betekenis
Cannaan's Land[67] Kannaland
Cheridouws Poort[68] Tsoaridoas (Khoinaam) “agterpoort”
Committees Flats[69] Kommetjiesvlakte
Goodhouse[68] Gūdaos (Khoinaam) “skaapdrif”
Gousrivier
Goudsrivier
Goudrivier[70]		 Gouritsrivier
Grappies[68] Xorabes (Khoinaam) “graafwaterplek”
Gous[68] ≠Goas (Khoinaam) “modder(plek)”
Kaap
Kaapseberg[71]		 Ghaap → !hab "plato", "platoberg"
Kraairivier[72] Grey's River vernoem na genl. sir Henry George Grey
Oubees[68] !Khobes (Khoinaam) “kalkfontein”
Ouhoop[73] Auob → uo-!ab "Bitterrivier"
Slangapiesberg[74] Hlangampisi[75], 'n verkorting van IDlangampisi "Plek of berg van die hiëna"[76]
Sneesvlakte
Sneeze Flats[77]		 Sineesvlakte "Sjineesvlakte"
Sous[68] Tsaus (Khoinaam) “put”

Verwysings
  1. Prinsloo, A. F. 2001. Feite, flaters en fiksie: 'n Opgaaf van die ware, die onware en die onwaarskynlike. Kaapstad: Human & Rousseau Uitgewers, p. 125.
  2. Combink, J. 1989. 'Afrikaanse morfologie: 'n oorsig'. In: Botha, T.J.R. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Pretoria: Academica, p. 249
  3. Rossouw, P.J., Du Toit, H.A., Louw, I.J., Jurgens, M.L., Theron, J.W. s.j. Die Lewende Taal: Afrikaans as moedertaal vir die nuwe Senior Sekondêre Kursus (Standerds 9 en 10) en vir ander klasse van gelykstaande ontwikkeling. Kaapstad: Juta. pp. 150-151
  4. Ongepubliseerde klasgids vir standerds 9 en 10, Afrikaans Hoërgraad, Hoërskool Pietersburg. s.j. bl. 31.
  5. Du Toit, P.J. 1991. Taalleer vir Onderwyser en Student. Tweede uitgawe, Derde druk. Pretoria: Academica. p. 41
  6. Basson, M.A., Kromhout, J., Nel, P.G., Senekal, J.H. 1973. Afrikaans vir die Student: Die suiwer woord. Johannesburg: Voortrekkerpers. p. 205
  7. De Klerk, P.F., Esterhuizen, B.J. Hammann, H.J.R., Neethling, E.L. 1994. Afrikaans my taal 1986-sillabus, Tweede uitgawe, twaalfde druk. Kaapstad: Maskew Miller Longman, pp. 221-222.
  8. Van der Merwe, H.J.J.M & Ponelis, F. 1982. Die korrekte woord. Pretoria. J.L. Van Schaik, p. 214.
  9. Van Rensburg, M.C.J. & Combrink, J.H. 1984. 'Transvaalse Afrikaans'. In: Botha, T.J.R, Combrink, J.G.H. & Odendal, F.F. (reds.). Inleiding tot Die Afrikaanse Taalkunde. Eerste uitgawe, eerste druk. Pretoria: Academia. pp. 107-108.
  10. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 150
  11. Coetzee, A.J. 1938. Die Afrikaanse Volksgeloof. Amsterdam: N.V. Swets & Zeitlinger., bl. 158: "ons ou mense het baie graag koekmakrankas op brandewyn laat trek, en vir hulle was dit 'n probate middel teen allerhande maagaandoeninge. Hulle het ook vas geglo dat "koekmakranka" 'n verbastering vir "goed vir krampe" is (dus volksetimologie, — A.J.C.); want, so beweer hul, daar is niks so goed vir krampe in die maag as koekmakranka-brandewyn nie."
  12. De Lacaille, N-L. 1763. Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance. Paris: Chez Guillyn. p. 173.
  13. Van der merwe, H.J.J.M. (red.). 1972. Afrikaans: sy aard en ontwikkeling. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 134
  14. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 154-157
  15. Ponelis, F.A., Senekal, H.E.J. & De Klerk, W.J. 1972. Die patroon van Afrikaans: Taalstruktuur vir Seniors. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. p. 365
  16. Potgieter, Dirk Jacobus. 1930. Juta se nuwe Afrikaanse grammatika vir middelbare skole. Kaapstad : Juta. p. 256
  17. cnrtl.fr s.v. capucine, subst. fem
  18. Kapuzinerkresse ist Arzneipflanze des Jahres
  19. Carstens, W.A.M. 2003. Norme vir Afrikaans : enkele riglyne by die gebruik van Afrikaans. Pretoria: Van Schaik. p. 135.
  20. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 156
  21. etymologiebank.nl, s.v. reebok (die Suid-Afrikaanse bok is aanvanklik vernoem na die Europese boksoort, maar hoort nie tot dieselfde familie nie)
  22. Therblanche, H.J. 1973. Die Wonder van Afrikaans. In: Pronk, 5 Oktober, p. 92: Ons woord sondvloed het niks met sonde te doen nie. Die oudste Nederlandse vorm is sintvloed wat letterlik 'n "groot vloed" beteken. Dit is egter opmerklik dat die Duitse Sündflut letterlik "sondevloed" beteken. Ons vind die Nederlandse woord "sintvloet" die eerste in 'n geskrif van 'n streek wat aan Duitsland grens, sodat dit moontlik 'n ontlening uit Duits kon wees.
  23. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 159: Waterlemoen is 'n vervorming van watermeloen (soos uit die Engelse watermelon te sien is). Die woord meloen kom uit Frans melon, Latyn melo, 'n ontleding uit Grieks mêlon "appel" [...] Die vervorming waterlemoen het natuurlik tot stand gekom onder invloed van die bekende vrugtenaam lemoen, en dit is ook van heel oue datum, daar dit o.a. te lees is in Van Riebeeck se Daghverhaal (sic) en in Wouter Schouten se Oost-Indische Voyagie (1676).
  24. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 154: 'n Bicycle word 'n baiesukkel en 'n motorkar word 'n modderkar.
  25. Van Eeden, M.F. s.j. Onderwyskollege Pretoria Taalkunde Derde- en Vierdejaars. (Ongepubliseerd), p. 44
  26. Van der Walt, C.P., Van Aardt, C.P. & Eksteen, L.C. 1973. Taalstudie vir die middelbare skool (9+10) Derde uitgawe, eerste druk. Johannesburg: Voortrekkerpers. p.337
  27. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 153: Ons vind allerlei verdraaiinge van Engelse name: b.v. oliekolonie van eau-de-Cologne, pietersieliekompleister van basilicon ointment, polgraspille van polychrest pills, pynkelder van pain-killer, samboksalf van Zam-Buk ointment. Ook name van siektes - b.v. bromkatjies van bronchitis, duisendtree van dysentery.
  28. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 151: In sekere kringe hoor ons dikwels praat van "eendjiebyter" in plaas van die Engelse incubator, van "kaiingpeper" in plaas van Cayenne-peper, van "deur-die-bos-pere" in plaas van beurré Bosc-pere; en ek het selfs gehoor van 'n kleurling wat vir "Piston Brommers" (Western Province) voetbal gespeel het. Die woord kuwe (van 'n vis) het ons ou mense seker maar selde op skrif gesien; en dit is dan ook geen wonder dat dit in meer as een Afrikaanse huisgesin tot "kiewiete" vervorm is nie.
  29. WAT s.v. insuur; weinig gebruiklik
  30. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 154: Veral vreemd-klinkende woorde word op hierdie wyse opsetlik in Afrikaans-klinkende woorde verander, en ons hoor dan b.v. van Gladsteen vir Gladstone en van Mosdop en Gaarland, vir Mossop and Garland. Lord Roberts van Kandahar word lord Roberts van Kan-daar (maar nie van Kan-hier nie), en martial law word Martjie Louw. Selfs Bybelname word so vervorm - soos die bekende Saalsak, Meelsak en Appel-eenoog (in plaas van Sadrach, Mesach en Abednego) kan getuig.
  31. Haas Das hou konsert. 2007. "Mieliekopterlied". DVD. Gert van Tonder/Louise Smit. Sony BMG.
  32. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 158: Advokaatpeer het in die eerste instansie niks hoegenaamd met advokaat "pleitbesorger" te doen nie. Advokaat in hierdie vrugtenaam is 'n vervorming van die Spaanse aquacate wat direkt aan die Mexicaanse naam van die vrug ontleen is. Reeds in Spaans vind ons die vervorming tot avocado "pleitbesorger", en vandaar het dit in Engels oorgegaan. In Amerikaans-Engels is die woord toe nog verder vervorm tot Alligator-pear. Hier by ons word avocado ook dikwels in Afrikaans gebruik; maar waarom aan die Spaans-Engelse vervorming die voorkeur bo die suiwer Nederlandse vervorming gegee word, is nie reg duidelik nie. Miskien klink dit meer geleerd!
  33. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: 'n Geleerde persoon uit dieselfde streek geboortig, was ook totaal verwonderd om te verneem dat jy iemand 'n affront aandoen, en nie 'n afgrond nie.
  34. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: Iemand het b.v. van die Rhodesspreeus as starlings hoor praat; maar hy het die vreemdvormige woord nie goed in sy geheue vasgehou nie - met die gevolg dat hy nou Australiese voëls sê as hy starlings bedoel.
  35. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 149: Onder welopgevoede mense het ek al van "buggerygars" in plaas van budgerigars (Australiese sebra-papegaaitjies) hoor praat;[...]
  36. Smith, J.J. 1962. "Herinnerings aan outydse strawwe". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 85-86: Daar sal ons vind dat die gewone vorm door de mand vallen is, maar die betekenis in moderne Nederlands is "ten slotte moet beken, skuld bely." Hierdie vorm en betekenis vind ons nie alleen in die agtiende en sewentiende eeu nie, maar ook in die Middelnederlands van die middeleeue. Naas hierdie betekenis vind ons egter gedurende die sewentiende eeu ook "met skade van iets afkom, nie in iets slaag nie."; en in die Vlaamssprekende gedeeltes van België is die betekenis "nie in iets slaag nie, misluk" vandag nog die gewone betekenis.
    In Duits val iemand durch den Korb - d.w.s. deur die korf of mandjie - wanneer sy versoek geweier word; en die uitdrukking word veral gebruik wanneer 'n huwelikaansoek afgewys word. Maar durch den Korb fallen, later eenvoudig verkort tot durchfallen, het in Duits ook die gewone betekenis van "sak by 'n eksamen".
    Uit die voorgaande is dit seker duidelik dat mand die oudste vorm in die uitdrukking is, en dat ons mat daarvan 'n vervorming moet wees - wat inderdaad ook maklik te verstaan is aangesien ons nie meer die woord mand in die alledaagse spreektaal ken nie, maar slegs die verkleinwoord mandjie.
    [...] Verskeie taalgeleerdes is van mening dat ons uitdrukking terug te voer is tot die ou middeleeuse straf waarby die veroordeelde in 'n mandjie wat bokant 'n grag opgehang is, geplaas en tentoongestel geword het. Hy het geen kos of water gekry nie, maar net 'n mes. Sodra hy in die mandjie geplaas is, begin die kwajongens hom met allerhande vuiligheid te gooi, tot sy mandjie vol en hy totaal besmeerd is. As hy dit nie langer kan uithou nie, dan gryp hy die mes en sny die tou deur waaraan die mandjie hang, om dan met mandjie en al in die water te val. Maar sodra hy by die wal kom, word hy weer opnuut ingestoot en ondergedompel - totdat hy uiteindelik, ná vyf-en-twintig poginge, toegelaat word om te ontvlug.
    [...] Dat hierdie mand-straf die oorsprong van die gesegde is, staat egter glad nie vas nie; en vir my altans is die redenering van die Nederlandse Woordeboek teen die aanname van hierdie verklaring afdoende. Nie alleen pas die betekenis nie goed nie, maar die gebruik van die voorsetsel deur in ons uitdrukking pleit baie sterk teen die verklaring: die veroordeelde het immers met mandjie en al, en nie deur die mandjie, in die water geval nie.
  37. WAT
  38. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 151: Die vreemde woord egaal het ook nie dikwels in die lektuur van Nederlandse dialektsprekers of van ons eie ou mense voorgekom nie; dit was toe die natuurlikste ding van die wêreld vir hulle om die woord met een te gaan verbind, met die gevolg dat "eengaal" 'n heel gewone spreektaalvorm in die Nederlandse dialekte sowel as in gesproke Afrikaans is.
  39. Therblanche, H.J. 1973. Die Wonder van Afrikaans. In: Pronk, 19 Oktober, p. 92: Ek het baie gesukkel met die woordafleiding van die woord gops (agteraf buurt, agteraf streek, agteraf persoon), en 'n kollega het na navrae in sy taalrubriek inligting gekry dat dit van die Engelse god(s) kom. Die agterste en goedkoopste sitplekke in die teaters is spottend met die hemel en die gode verbind, miskien omdat hulle so hoog was. Vgl. bv. Frans paradis, Nederlands engelenbak, Engels gods. Die persone wat daar sit, is uit die laer range van die volk en gedra hulle swak en soos agteraf mense. In Suid-Afrika het gops moontlik deur volksetimologie uit hierdie gods ontstaan.
  40. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: Baie bekend onder ons is die spreekwoord: Hy is 'n man van toet; was hy beter, dan was hy goed. Maar die betekenis en oorsprong van toet het al meer as een persoon hoofbrekings gegee; en Afrikaanse geleerdes het soms gemeen dat ons aansluiting moet soek by Nederlands toeten in die spreekwoord: Hij weet van toeten noch blazen... - d.w.s. "Hy weet volstrek niks." Baie waarskynliker egter is dat ons hier 'n vervorming het van die Maleise woord bantoet, wat "agterlik" of "in ontwikkeling gestuit" beteken.
  41. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 153-154: Knoppies in in sy knoppies wees is 'n vervorming van noppies. Die woord nop beteken "pluis op wolstof" en is blykbaar dieselfde as die Engelse nap. As iemand in sy noppies is, beteken dit eintlik dat hy nuwe kleren aanhet - klere waaraan die pluisies of wolvlokkies nog sit. So 'n persoon is natuurlik in sy gloria. Die vervorming van noppies tot knoppies is oud, daar dit reeds in die Nederlands van die sewentiende eeu voorkom.
    Dieselfde woord nop het ook bestaan in die spreekwoord: Kinders is 'n seën van die Here, maar hul hou die motte uit die klere. Dit moet natuurlik aan elkeen duidelik wees dat motte nie hier juis baie geskik is nie. Die meeste mense skyn te dink dat die laaste gedeelte van die spreekwoord beteken dat die uitgaaf aan kinders verbonde belet dat iemand kisklere daarop kan nahou, waarin motte mag kom. Maar die verklaring is gesog. Gelukkig gee die Nederlandse vorm van die spreekwoord die oplossing: Kinderen zijn een zegen des Heren, maar zij houden de noppen van de kleren.
  42. WAT
  43. Ponelis, F.A., Senekal, H.E.J. & De Klerk, W.J. 1972. Die patroon van Afrikaans: Taalstruktuur vir Seniors. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. p. 319: Die woord koringduif is naamlik 'n volksetimologiese vervorming van horingkuif.
  44. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 149: Ja, 'n senator van ons Parlement het eenmaal in my teenwoordigheid vertel hoe hy iemand se lof afgesteek het - en hy het daarby 'n beweging met sy plat hand gemaak precies asof hy 'n groeiende plant se lof of blare met 'n graaf of skoffel afsteek. Die senator het blykbaar nie meer die ou seewoord loef, wat "windkant" beteken, verstaan nie; en sy handbeweging was 'n afdoende bewys dat die uitdrukking iemand die loef afsteek vir hom ver verwyderd was van die ou seilskip-dae, toe dit vir een skip moontlik was om 'n voordeel op 'n ander skip te behaal deur tussen hom en die windkant te kom en sodoende sy windkant te onderskep.
  45. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: Ook die vreemde woord inkluis skyn in sommige kringe moeite te veroorsaak, en 'n heel party mense sê daarvoor in die kluis, selfs in die pluis - b.v. Hulle was almaal hier, Jan in die pluis.
  46. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: By ons ou mense kan ons heel dikwels hoor dat iemand op sent (of op sint) is, wanneer hy nie teenwoordig is nie. Dit is natuurlik die vreemde woord absent; maar dit is heel duidelik dat selfs die betekenis enigsins deur op soek beïnvloed is.
  47. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 149: 'n Dag of wat gelede vra ek [...] hoe oud hy is. "Nee, baas," antwoord hy, "dit weet ek nie nou so reg nie; maar ek sal op die ramnak kyk, en dan sal ek vir baas sê." Die vervorming van die vreemdklinkende almanak tot 'n woord met ten minste één heel bekende lettergreep is 'n voorbeeld van 'n verskynsel wat in alle tale op te merk is, en wat bekend staan onder die naam "volksetymologie".
  48. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik, p. 149: [...] en dit was ook waarlik geen agteraf boer wat "roubord" vir robot gesê het nie.
  49. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik, p. 152: Ook ons skotskar heet op Engels altyd Scotch cart, hoewel ons woord volstrek niks met die Skotland of die Skotte te doen het nie, maar eintlik "puin-kar" of "vullis-kar" beteken en ongetwyfeld dieselfde woord as die Duitse Schuttkarren is.
  50. Branford, J. 1987. A Dictionary of South African English. Third Edition. Cape Town: Oxford University Press. p. 311: Scotch cart [...] A small stout two-wheeled tip cart, horse- or ox-drawn, used for carting rubbish, manure, etc.; also formerly used for taking blue ground for washing or sorting on the Diamond Fields. [fr. Afk. skotskar, fr. High Germ. Schuttkarren tip cart fr. Ger. schütten to spill, pour out]
  51. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: 'n Ander persoon het die betreklik weinig gebruikte uitdrukking so veel van iets weet soos 'n kat van saffraan gehoor; maar kan hom die ongewone woord saffraan nie precies herinner nie, en nou sê hy ewe ernstig dat mnr. X net so veel van 'n sekere saak weet as 'n kat van sy van. En daar is ten minste een streek in ons land waar, in verband met hierdie uitdrukking, vandag taamlik algemeen in die kat se van geglo word, en waar die meeste mense niks van saffraan wil weet nie.
  52. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 153: Dit gaan ou trant word dikwels vervorm tot: Dit gaan ou traan, daar die ou woord trant "manier, gewoonte" nie meer so maklik kan onthou word nie en dan onder die invloed van die meer bekende traan kom te staan.
  53. Van Nierop, L. 2000. Skrikkelkind: Girly se storie. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. bl. 37: Ek onthou een van die seuns het skelm 'n zol gerol toe ou mies Steenkamp uitklim. Oe, daai soet het vir my tog so lekker geruik. Baie lekkerder as die Stywe Fisante wat ek vandag nog skelm in my longe intrek. Maar dis 'n ander storie - die ophou rook, bedoel ek. Dis eers later wat ek sou hoor daai soet reuk is dagga.
  54. Van Nierop, L. 2000. Skrikkelkind: Girly se storie. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers. bl. 64: En net daar begin my life-long romance met sieghrets. Ek ken toe nog nie die brands se name nie. Sien net die gekreukelde wit pakkie met die rooi letters langs hom, iets van Pieter en 'n stywe fisant. Toe doop ek dit sommer Stywe Fisante.
  55. Schonken, F. Th. 1914. De oorsprong der Kaapsch-Hollandsche volksoverleveringen (ed. D. Fuldauer). Amsterdam: Swets & Zeitlinger. bl. 134: Daardoor komt het, dat bijvoorbeeld het woord ‘wandeling’ niet inheemsch schijnt, en toen nu de zaak ingang vond in het stadsleven, werd het woord aan het Engelsch ontleend, waarbij zelfs het werkwoord mede overkwam: ‘een waak neem’ (take a walk), in plaats van ‘een wandeling doen'. | Oorspronklik geskryf: So kommt es, dass z. B. das Wort „wandeling" nicht einheimisch scheint, und als nun die Sache Eingang fand, wurde der Begriff dem Engl. entlehnt, wobei selbst das Verbum mit hinübersiedelte: „een waak neem" (take a walk) statt „een wandeling doen".
  56. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 153: Meer as een Karroo-bewoner het my ook al vertel van iemand wat sonder weergal (in plaas van weerga) is.
  57. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 153: Ook in die Nederlandse volkstaal is sulke vervorminge volop, en enkele daarvan is selfs in die algemene taal opgeneem - b.v. appelflauwte "ligte dikwels geveinsde floute" ('n vervorming van apoplexie) en ruitersalf ('n vervorming van ruitesalf - d.w.s. 'n salf teen ruit, "skurfte"). Die eerste koloniste het ruitersalf ook na Suid-Afrika gebring, waar dit vandag nog 'n heel bekende middel teen skurfte is. Ook skeurbuik (uit Middellatyn scorbutus) is 'n Nederlandse vervorming.
  58. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 158: Appelkoos dank natuurlik sy vorm aan die inwerking van appel, maar oorspronklik het dit daar niks mee te doen nie. Die Nederlandse vorm is abrikoos, wat eintlik op die meervoud van die Franse abricot teruggaan, wat weer op sy beurt via Arabies en Grieks uit Latyn praecox "vroegryp" kom. Die appelkoos is eintlik die vroegryp vrug, in teenstelling met die perske, wat later ryp is. Ook die Engelse apricot kom van Frans abricot. Die eerste lettergreep a in hierdie woorde is 'n oorblyfsel van die Arabiese lidwoord al "die", wat ons ook nog kan sien in alchemie, algebra, alkohol, alkoof, en ander woorde van Arabiese oorsprong. Gedurende die middeleeue het die Arabiese beskawing, veral deur die Moorse heerskappy in Spanje, veel invloed uitgeoefen, en talle van Arabiese woorde het toe in die tale van Wes-Europa gekom. Die vervorming appelkoos is oud en het beslis nie op Suid-Afrikaanse bodem ontstaan nie, daar ons dit reeds in Nederlandse geskrifte van die sewentiende eeu en ook in verskeie Nederlandse dialekte aantref.
  59. Charles, J.B. 1958. Kerk en voetbal. In:De Nieuwe Stem (13):482-495: De muziek wordt voortgebracht door een hels verlichte, een waanzinnig grote en lelijke maar effectieve jeukdoos, juke-box, zoals de Amerikanen zeggen.
  60. Online Etymology Dictionary s.v. jukebox
  61. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. pp. 158-159: Klapper, ons gewone naam vir die kokosnoot, is 'n vervorming van die Maleise naam van die vrug, naamlik kelapa. Die vorm klapper het in Oos-Indië onder die Nederlandse seevaarders en handelaars ontstaan, en is vandaar na die Kaap oorgebring. Dit kom herhaaldelik voor in die Indies-Nederlandse geskrifte lank voor die stigting van die Kaapse volkplanting.
  62. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 154-155: Professor De Vooys, van Utrecht, meen hom nog te herinner hoe die woord kwast, die Nederlandse vervorming van die Engelse squash, "suurlemoendrank", oorspronklik as grappige verdraaiing gevoel is; vandag is kwast egter die algemeen erkende Nederlandse ekwiwalent van squash.
  63. Etymologiebank.nl s.v. "kwast"
  64. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik. p. 152: Ons hoor dikwels dat iemand iets op sluit wil doen; en baie van ons weet nie eens meer dat hierdie op sluit 'n vervorming van die woord absoluut is nie. Dit is ongetwyfeld 'n baie ou vervorming, daar ons dit reeds in enkele Nederlandse dialekte aantref.
  65. Smith, J.J. 1962. "'n Paar gedagtes oor Volksetymologie". In: Op ons taalakker. Pretoria: J.L. van Schaik, p. 152: Precies op dieselfde manier het Engelssprekendes van ons kapkar die plausibele Cape cart gemaak - wat dan weer in party Nederlandse boeke met Kaapse kar vertaal word!
  66. Branford, J. 1987. A Dictionary of South African English. Third Edition. Cape Town: Oxford University Press. p. 63: Cape cart [...] [mistrans. of Afk. kapkar, kap hood + kar cart]
  67. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151: 'Cannaan's Land' blyk die Blankes se poging te wees om die naam Cannaland, wat sy oorsprong in die Hottentots het, weer te gee.
  68. Botha, T.J.R. 1984. "Pleknaamkunde". In: Inleiding tot die Afrikaanse Taalkunde. Kaapstad: Academica. ISBN 0 86874 184 1 . bl. 287-288; 292-293
  69. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151: 'Kommetjiesvlakte', wat verband hou met die Afrikaanse woord 'kommetjies', en inderdaad vol klein panne is wat aan kommetjies herinner, is deur die Engelse koloniste tot 'Committees Flats' vervorm. Die moontlikheid bestaan, en word tans deur die Pleknamekomitee ondersoek, dat die Afrikaanse naam 'n verminking van die Hottentotse woord is wat deur Pettman weergegee word as "Commages".
  70. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151: 'Gouritsriviervallei', vernoem na die Gouriekwa-Hottentotstam, is deur Blankes Gousrivier, Goudsrivier, en Goudrivier genoem. Blykbaar het hierdie vervorming ontstaan as gevolg van vinnige uitspraak van die oorspronklike naam, sodat ons hier met 'n sinkopeïese vorm te doen het.
  71. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151: 'Ghaap' is afgelei van die Hottentotwoord !hab, wat "plato" beteken. Vir die Blanke intrekkers het dié naam baie geklink soos "kaap", wat wel vir hulle betekenis gehad het, en omdat hulle nie die betekenis van die oorspronklike naam geweet het nie, het hulle sonder meer "-berg" bygevoeg, sodat die naam "Kaapseberg" tot stand gekom het.
  72. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151: 'Kraairivier', die naam van 'n rivier en 'n veldkornetskap, is 'n vervorming van die Engelse naam 'Grey's River'
  73. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 52: Auob is langs die Auobrivier, 'n sytak van die Nossobrivier, in Gordonia geleë. Die naam 'Auob' is afgelei van die Namas, naamlik uo-!ab (Bitterrivier). Die Basters, wat ná 1865 met hierdie streeknaam kennis gemaak het, het dit sonder die suigklank uitgespreek, dit wil sê Uo-ab. Metatesis het plaasgevind, 'uo' > 'ou', waar 'ou' in Afrikaans 'n tweeklank is. Daarna het assimilasie ingetree ('Ouab' > 'Ouob'), en verskerping van die slotklank (b > p), wat meegebring het dat die Blankes die naam uitgespreek het as 'Ouhoop'.
  74. Du Plessis, E.J. 1973. 'n Ondersoek na die oorsprong en betekenis van Suid-Afrikaanse berg- en riviername (1973) Kaapstad: Tafelberg-uitgewers, bl. 27: "Hlangampisi > Slangapiesberg (Slang Apies Berg)".
  75. Raper, P.E. 1975. Interlinguistic contact in onomastics in South Africa. Actes Du XIe Congres International des Sciences Onomastiques Sofia, herdruk in, Raper, P. E. 1978. Interlinguistic contact in onomastics in South Africa. English Usage in Southern Africa, 9(1), 1-9.[dooie skakel]: 'Slang' is the Afrikaans word for 'snake'; apie is 'little monkey'. But Slangapiesberg has no reference to either snake or monkey. We have a Folk etymological corruption of the Bantu 'Hlangampisi' plus Afrikaans 'berg', meaning 'mountain'. The initial Hl is a lateral spirant, thus easily interpreted as s.
  76. [Möller, L. A. (2019). Multilingual Place Names in Southern Africa. Names, 67(1), 5–15. https://doi.org/10.1080/00277738.2017.1415536 : "Similarly, the mountain name IDlangampisi underwent multilingual toponymic metamorphoses, appearing as Hlangampisi or iDlangampisi It is another example of reinterpretation of an obsolete generic term from Bushman leading to an apparent tautology. Several versions of the origin and meaning of the name have been encountered, namely “gathering place of the hyena”, “feeding place of the hyena”, the “place of the raw meat eaters” i.e. “scavengers”. Since it is the name of a prominent mountain, it may be assumed that it had already been named long before other language speakers arrived, translating and adapting it because of its “unknown” generic and loss of meaning. Analysis of the component dlang shows that it was either adapted from a proto-type generic !goa, “mountain” (Bleek 1956, 737), thus “mountain of the hyena”, or that the word //goaan already stood for “hyena”, in which case it was correctly translated, with the Zulu word mpisi “hyena” added, that resulted in the tautology “hyena+hyena”. In the toponym it was grammatically adapted by Nguni prefixes which led to different interpretations. Phonologic adaptations occurred by softening of the clicks ! and // to dl or hl and eliding the oa of the phonemic cluster oaaŋ to ang (since juxta-positioning of two vowels does not occur in Nguni). The Afrikaans-speakers heard the name Hlangampisi, reinterpreted it phonologically and with folk-etymological adaptation to a name understandable in their own language, Slangapiesberg, which means “snake monkeys’ mountain” "
  77. Raper, P.E. 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. Kaapstad: Tafelberg, bl. 151-152: 'Sneesvlakte', sowel as die Engelse ekwivalent 'Sneeze Flats', is 'n vervorming van 'Sineesvlakte'. Hierdie streek is so genoem want dit is deur Hottentotte bewoon, wie se gelerige gelaatskleur aan dié van Sjinese (Sinese) herinner het.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.