Vergelegen

In 1700 het die V.O.C. se kommissaris Wouter Valckenier die Kaap besoek en aan die goewerneur die plaas Vergelegen van 344 ha geskenk. Van der Stel het die plaas kort daarna deur die aankoop van aangrensende grond aansienlik vergroot en 400 000 wingerdstokkies aangeplant en met beeste, skape, varke en perde geboer. Verder het hy 'n groot vrugteboord aangelê en kanferbome en 30 000 akkerbome geplant. Vir sy tyd was hy 'n wetenskaplike boer. Mooi tuine het hy op die oewer van die Lourensrivier ontwikkel. 'n Weelderige plaaswoning is in 1701 gebou omring deur 'n dik agthoekige muur om die opstal en vee teen wilde diere te beskerm. Uit die huis was daar 'n mooi uitsig oor die tuine, landerye en Valsbaai. Verder bou hy 'n slawelosie, 'n perdestal, 'n koringmeul, 'n smidswinkel, 'n koeistal, skaapkrale en twee dorsvloere.

Nadat Van der Stel na Nederland teruggeroep is, is die plaas deur die V.O.C. in vier dele verdeel en verkoop. Die deel noordwes van die Lourensrivier is verkoop aan Jacob van der Heijden (wat kort daarna 'n rol gespeel het in die berging van die Schoonenberg). Later is hierdie deel verder verdeel in Lourensford, Erinvale (die eiendom van die weduwee van Hercules Morkel) en die huidige Oakwood (voorheen Vrede-en-Hoop). Die teenswoordige buurte Morningside (Morgenster) en Land-en-Zeezicht is gekoop deur Jacques Malan. Catharina Harmans Lodewyks (die weduwee van Gerrit Cloete) het die heel suidwestelike deel van die plaas bekom en dit Cloetenburg gedoop. Later is die hernoem tot Oaklands. Barend Gildenhuys het die deel met die huis aan die suidoostelike kant van die rivier in 1709 op die veiling vir 9 500 gulden gekoop.

Gildenhuys se deel was 145 ha groot en is vandag bekend as die plaas Vergelegen. Die wingerd was toe 18 ha groot en daar was slawekwartiere, 'n parskelder, 'n koringskuur, 'n meul, veekrale en drie skaapskure. Dit was 'n buitengewone plaas en kon destyds met Meerlust en Groot Constantia vergelyk word. Die huis was daardie tyd waarskynlik die enigste plaashuis aan die Kaap wat deeglik, planmatig en stilisties ontwerp is om die Europese tydsgees en die gegoede Nederlanders se liefde vir die barokstyl te toon. In 1710 het Gildenhuys en sy vrou Anna Margaretha Siek op Vergelegen gaan woon. Na Gildenhuys se dood, trou Siek met Michiel Otto en hulle boer op Vergelegen. Na haar egskeiding van Otto sit Siek en haar kinders die boerdery daar voort.

Lady Florence Phillips stel Issie Smuts voor tydens ’n onthaal wat die mynmagnaat sir Lionel Phillips en sy eggenote vir mev. Smuts op die Phillips-egpaar se plaas, Vergelegen, gereël het.

In 1751 is Jurgen Radyn, in 1757 Arnoldus Maasdorp, in die 1770's Jacob Malan en in die 1780's Rudolph Loubser die boere op Vergelegen. In 1798 kom M.W. Theunissen daar woon en hy gee baie aandag aan die wingerde en brei dit selfs uit. Vroeg in die 20ste eeu koop die mynmagnaat sir Lionel Phillips en sy vrou lady Florence die plaas. Die geboue was toe reeds in 'n halfvervalle toestand en baie veranderinge is deur die jare heen deur die lang reeks bewoners aan die huis aangebring. Gelukkig het die oorspronklike tekeninge uit die Van der Stel-tydperk nog bestaan en is die huis en die tuin tot sy eertydse glorie herstel. Die Phillipse en hul opvolgers, die Barlow-familie, kon nie die wingerde weer laat floreer nie. In 1987 het die firma Anglo American-korporasie die plaas gekoop.

Laat in die 19de eeu is die meeste van die wingerde hier soos elders in die wêreld uitgewis deur filloksera. Na hul oorname van die plaas het Anglo American hom ernstig toegespits op wynproduksie en lewer die landgoed nou wyn van 'n hoë gehalte.

Die reusagtige kanferbome (Cinnamomum camphora) by die plaashuis is om en by 1705 deur Van der Stel geplant. Een het reeds 'n stamdeursnit van 4 meter en die groep is in 1942 tot monument verklaar. Die Vergelegen-eik, die oudste Steeleik (Quercus robur) in Suid-Afrika, kan ook hier gesien word. Dit het reeds 'n stamdeursnit van meer as 3 meter.[1] Die huis, tuin en wynkelder kan deur die publiek besoek word.

In die dagboek van Adam Tas kom W.A. van der Stel ter sprake en dit het as bron vir D.J. Opperman se versdrama Vergelegen gedien.

• Fransen, Hans: A guide to the old buildings of the Cape. A survey of extant architecture from before c1910 in the area of Cape Town – Calivinia – Colesberg – Uitenhage. Johannesburg: Jonathan Ball, 2004. ISBN 1-86842-191-0
• le Roux, Schalk W.: Van Tafelvallei na Vergelegen: die lewe en wêreld van Anna Margaretha Siek (1695-c1771). In Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis, Jaargang 27 (Deel 2), November 2013. ISSN 1011-3053
• Oberholster, J.J.: Die historiese monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Kultuurstigting Rembrandt van Rijn vir die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede, 1972. ISBN 0-620-00191-7
• Vertue, Eric: Op reis met Eric Vertue. Kaapstad: Ou Mutual, 1976.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Vergelegen Estate.

• vergelegen.co.za

1. Esterhuyse, Neels; von Breitenbach, Jutta; Soehnge, Hermien; van der Merwe, Izak (2016). Remarkable Tree of South Africa, Table 4: Champion trees in South Africa (2de uitg.). Pretoria: Briza. pp. 51–61. ISBN 978-1-920217-66-2.