Vandale (volk)
Die Vandale was 'n nomadiese Oos-Germaanse volk wat aanvanklik aan die Oossee gevestig was, verjaag deur ander volke, soos die Hunne, trek hulle suid- en weswaarts deur Gallië (huidige Frankryk) tot in Spanje waar hulle waarskynlik hulle naam aan die huidige Andalusië, vroeër bekend as Vandalusië, gegee het. Hulle stig uiteindelik 'n ryk in Noord-Afrika met Kartago in die huidige Tunisië as middelpunt. In 535 is hulle deur die Oos-Romeinse troepe vernietig.
Die Goot Theodoric die Grote, koning van die Oos-Gote en regent van die Wes-Gote, was deur huweliksband met die Vandale, sowel as met die Boergondiërs en die Franke onder Clovis I geallieerd.
Etimologie
Vandalisme is waarskynlik na die Vandale vernoem. Mense wat vandalisme pleeg, word dan ook wel vandale genoem. Die woord is afkomstig uit Frans en in 1794 gevorm deur Grégoire, 'n biskop uit Blois, om die optrede van die Paryse gepeupel te karakteriseer. Dit herinner aan die plunder van Rome deur die Vandale in die jaar 455.
Oorsprong
Die vandale is in die 19de eeu met die Przeworsk-kultuur verbind. Die verband tussen die Vandale en 'n ander, moontlik Germaanse stam, die Lugii (Lygier, Lugier of Lygiane) is kontroversieel. Sommige akademici glo dat Lugii of 'n vroeëre naam vir die Vandale was, of dat die Vandale deel was van die Lugiaanse federasie. Van die tuislande wat voorgestel word is gebiede in Noorweë (Hallingdal) Swede (Vendel) of Denemarke (Vendsyssel) (hierdie teorieë was gegrond op die ooreenkomste in die name). Daar word aangeneem dat die Vandale die Oossee oorkruis het tot in wat vandag Pole is een of ander tyd in die 2de eeu v.C., en dat hulle, hulle in Silesië gevestig het van omtrent 120 v.C. Hulle teenwoordigheid tussen die Oder en Vistula riviere is in Germanië in 98 n.C. deur Tacitus en later deur ander geskiedskrywers gedokumenteer.
In die Middeleeue, is algemeen geglo dat Vandale die voorvaders van die Pole was. Twee feite het waarskynlik tot die ontstaan van die teorie gelei: eerstens, verwarring van die Venedes met die Vandale en tweedens, omdat beide die Venedes en Vandale in antieke tye in gebiede gewoon het waar die Pole hulle later gevestig het.
Geskiedenis
Twee subdivisies van die Vandale was die Silingi en die Hasdingi. Die Silingi het in 'n gebied wat vir eeue as Magna Germania, en later as Silesië beskryf is, gewoon. In die 2de eeu, het die Hasdingi, onder leiding van die konings Raus en Rapt (of Rhaus en Raptus) suid getrek, en eers die Romeine in die laer Donau gebied aangeval, en toe vrede gemaak en hulle in die westelike Dacia (Roemenië) en Rooms-Hongarye gevestig.
In 400 of 401, moontlik as gevolg van aanvalle deur die Hunne, het die Vandale saam met hulle Germaanse en Sarmatiese bondgenote (naamlik, Sarmatiese Alans en Germaanse Suebians), weswaarts begin beweeg onder koning Godigisel. Sommige van die Silingi het later by hulle aangesluit. Teen omtrent hierdie tyd was die Hasdingi reeds gekersten. Amper soos die Gote vantevore, het die Vandale Arianisme, 'n tak van Christendom wat geglo het dat Jesus nie gelyk was aan God die Vader nie, maar 'n aparte wese was wat direk onder God was, aangeneem. Hierdie geloof wat in teenstelling met die van die hoofstroom Christen groep in die Romeinse Ryk, wat later in die Katolieke en Oosters Ortodokse gelowe ontwikkel het.
Gallië
Die Vandale het sonder veel teëspoed wes langs die Donau getrek, maar toe hulle die Ryn bereik het hulle in teenstand met die Franke, wat die Romeinse besittings in noord Gallië bevolk en beheer het, gekom. 20 000 Vandale, insluitend Godigisel self, het in die slag wat daarop gevolg het omgekom, maar hulle slaag daarna daarin om met hulp van die Alane die Franke te verslaan, en op 31 Desember, 406 oorkruis die Vandale die Ryn om Gallië in te val. Onder Godigisel se seun Gunderik, plunder die Vandale hulle pad wes – en suidwaarts deur Gallië.
Iberië
In Oktober 409 oorkruis hulle die Pirenese bergreeks om Spanje te bereik. Daar ontvang hulle grondgebied van die Romeine: Gallaecia (Noordwes) en Baetica (Suid), terwyl die Alane Lusitanië (Wes) en die gebied rondom Carthago Nova gekry het. Die Suebi, wat ook dele van Gallaecia beheer het, en die Wes-Gote, wat Spanje ingeval het voor hulle grond in Septimania (Suide van Frankryk) ontvang het, hou aan om probleme vir die Vandale en Alans te veroorsaak.
Afrika
Gunderik se halfbroer Geiserik het 'n Vandaalse vloot begin bou. In 429, na hy koning geword het, oorkruis Geiserik die Straat van Gibraltar en beweeg verder oos tot by tot by Kartago. In 435 ken die Romeine grondgebiede in Noord Afrika aan hulle toe. In 439 val Kartago egter in Vandaalse hande. Geiserik bou die koninkryk van die Vandale en Alans uit tot 'n magtige staat, en oorwin Sisilië, Sardinië, Korsika en die Baleariese Eilande.
Verskille tussen die Ariaanse Vandale en die Katolieke of Donatiste was 'n konstante geskilpunt in hulle Afrika staat. Meeste Vandaalse konings, behalwe Hilderik, het die Katolieke tot 'n groter of mindere mate vervolg. Alhoewel Katolisisme selde amptelik verbied is (die laaste maande van Hunerik se bewind is 'n uitsondering), is hulle verhoed om die Vandale tot die Katolieke oortuiging te bekeer, en is die lewe vir die Katolieke kerklui moeilik gemaak.
Die plundering van Rome
In 455, val die Vandale Rome binne en plunder hulle die stad vir twee weke van 2 Junie af. Hulle vertrek met tallose skatte, buit van die Tempel in Jerusalem wat deur Titus, en die keiserin Eudoxia en haar dogters Eudocia en Placidia na Rome gebring is. Teen 468 het hulle 'n enorme Bisantynse vloot wat teen hulle uitgestuur is vernietig.
Kwyning
Met Geiserik se dood in 477, het sy seun Hunerik koning geword. Hunerik se bewind was veral bekend vir sy godsdiensvervolging van die Manigiste en die Katolieke. Gunthamund (484-496) het interne vrede met die Katolieke nagestreef. Ekstern, het die Vandale se mag getaan sedert Geiseric se dood, en Gunthamund het groot dele van Sisilië aan die Oos-Gote verloor, en moes stygende druk van die More verduur.
Hilderik (523–530) was die mees Katoliek-vriendelik van die Vandaalse konings. Hy het egter min belangstelling in oorlog gehad en dit aan sy familielid , Hoamer oorgelaat. Toe Hoamer deur die More verslaan is, het die Arian faksie in die koninklike familie 'n revolusie gelei, en het Gelimer (530–533) koning geword. Hilderik, Hoamer en hulle familielede is in die tronk gestop.
Die Bisantynse keiser Justinianus I het oorlog teen die Vandale verklaar. Die aksie is gelei deur Belisarius. Nadat hy verneem het dat die grootste deel van die Vandaalse vloot besig was om 'n rebellie in Sardinië te beveg, besluit hy om vinnig op te tree en land op Tunisiese grond en marsjeer op na Kartago. In die laatsomer van 533, ontmoet Koning Gelimer, Belisarius tien myl (ongeveer 16km) suid van Kartago tydens die Ad Decimium. Die Vandale was aanvanklik besig om die slag te wen, maar toe Gelimer's se kleineef, Gibamund, in die stryd val, verloor die Vandale moed en vlug. Belisarius het Kartago vinnig oorgeneem terwyl die oorlewende Vandale aanhou veg het.
Op 15 Desember, 533, raak Gelimer en Belisarius weer slaags tydens die Ticameron, omtrent 20 myl (32km) van Kartago. Weereens het die Vandale goed geveg maar knak, die keer toe Gelimer se broer Tzazo in die slag val. Belisarius het vinnig tot by Hippo, tweede stad van die Vandaalse Koninkryk, gevorder en in 534 het Gelimer aan die Romeinse oorwinnaar oorgegee, en beëindig daarmee die Koninkryk van die Vandale.
Taal
Baie min is bekend oor die Vandaalse taal behalwe dat dit Oos-Germaans was, naby verwant aan Goties. Spore van die taal mag moontlik oorbly in Andalusies, die mees Suidelike Spaanse dialek.
