Toetankamen

Vanweë sy jong ouderdom het die farao waarskynlik magtige raadgewers gehad, moontlik onder andere grootvisier Ai, wat Toetankamen opgevolg het, en generaal Horemheb, wat vermoedelik Ai se skoonseun en opvolger was. Horemheb het vertel die koning het hom as erfprins as "meester van die land" aangestel om die reg te handhaaf. Hy het ook sy vermoë genoem om die jong koning te kalmeer wanneer hy kwaad was.[17]

In die derde jaar van sy bewind het Toetankamen onder invloed van sy raadgewers verskeie veranderings omgekeer wat tydens sy pa se bewind gemaak is. Hy het die aanbidding van die god Aten, waaroor daar groot ontevredenheid was, stopgesit en Amoen herstel as die oppergod. Die verbod op die kultus van Amoen is opgehef en die tradisionele voorregte van die priesters is herstel. Die hoofstad is teruggeskuif na Thebe en die stad Achetaten, wat sy pa ter ere van Aten laat bou het, het leeggeloop.[18] Hy het ook sy naam verander na Toetankamen, "Lewende Beeld van Amen" (of Amoen).

As deel van sy herstel van Amoen as oppergod het hy bouprojekte onderneem, veral by Karnak in Thebe, waar hy ’n tempel aan dié god gewy het. Baie monumente is opgerig en tradisionele feeste is heringestel, insluitende die Opetfees en dié wat verband gehou het met die gode Apis en Horus. Sy stele lui onder meer:

Die tempels van die gode en godinne ... was geruïneer. Hul altare was verlate en toegegroei. Hul heiligdomme het nie meer bestaan nie en hul howe is as paaie gebruik ... die gode het hul rug op hierdie land gekeer ... As iemand tot ’n god gebid het om raad te vra, sou hy nooit geantwoord het nie.[19]

Die land was ekonomies swak daaraan toe en daar was onrus ná die bewind van Achenaten. Diplomatieke betrekkinge met ander lande is verwaarloos en Toetankamen het hom daarvoor bewyer om dit te herstel, veral met Mitanni. Getuienis van sy sukses was die geskenke van verskeie lande wat in sy graf ontdek is. Ondanks sy pogings om betrekkinge te herstel, getuig skilderings in sy doodstempel by Thebe van gevegte met die Nubiërs en Asiate. Sy graf het ook wapenrusting en voustoele bevat wat op militêre veldtogte gebruik is. Vanweë sy ouderdom en fisieke gebreke, die rede dat hy skynbaar ’n wandelstok gebruik het (hy is op sowat 18 dood), dink historici hy het dalk nie persoonlik aan hierdie gevegte deelgeneem nie.[9][20]

Die mummie van Toetankamen, van al sy juwele gestroop, is steeds in graf KV62 in die Vallei van die Konings.

Toetankamen was skraal gebou en sowat 1,8 meter lank.[21] Hy het groot snytande gehad en ’n oorbyt wat kenmerkend was van die Toetmoses-familie waartoe hy behoort het. Tussen September 2007 en Oktober 2009 is verskeie mummies onderwerp aan gedetailleerde antropologiese, radiologiese en genetiese studies as deel van die Koning Toetankamen-familieprojek. Dit het getoon Toetankamen het ook "’n effens gesplete lip en verhemelte" gehad,[22] asook moontlik ’n ligte toestand van skoliose (sywaartse ruggraatverkromming). Verder het die bestudering van sy liggaam gewys sy linkervoet was misvorm. Dit kon veroorsaak het dat hy met ’n wandelstok moes loop – baie daarvan is in sy graf gevind.[23]

DNS-toetse van sy mummie het bewyse opgelewer van parasiete wat deur muskiete oorgedra word en malaria veroorsaak. Dit is tot dusver die oudste bekende genetiese bewys van die siekte. Meer as een vorm van die malariaparasiet is gekry, wat daarop dui Toetankamen is verskeie kere met die siekte besmet. Volgens die tydskrif National Geographic "sou die malaria Toetankamen se immuunstelsel beïnvloed en die heling van sy voet belemmer het. Hierdie faktore, saam met die breuk in sy linkerdybeen wat wetenskaplikes in 2005 ontdek het, kon dalk die jong koning se lewe geëis het".[23]

In 2008 het ’n span DNS-toetse begin doen op die mummies van Toetankamen en ander lede van sy familie. Die toetse het bewys sy pa was Achenaten en sy ma was nie een van die bekende vroue van Achenaten nie, maar een van sy vyf susters. Die tegniek wat in die studie gebruik is, is egter al bevraagteken.[24][25] Die span het bevind die kans is meer as 99,99 persent dat Amenhotep III die pa was van die individu in graf KV55, wat op sy beurt die pa van Toetankamen was.[26]

Die jong koning se ma was volgens die studie die individu bekend as "Die Jonger Dame" in graf KV35YL, naby die oorskot van koningin Tije. Haar DNS het getoon sy was, nes Toetankamen se pa, ’n kind van Amenhotep III en Tije; dus was Toetankamen se ouers broer en suster.[27] Koningin Tije het baie invloed aan die hof gehad en was ’n raadgewer van haar seun ná haar man se dood.

Sommige genetici het egter dié bevindings in twyfel getrek en "gekla die span het ontoepaslike ontledingstegnieke gebruik".[28]

Hoewel die data steeds onvolledig is, het die studie gesuggereer een van die fetusse wat in Toetankamen se graf ontdek is, was dié van sy eie dogter en dat die ander fetus waarskynlik ook sy kind was. Tot dusver is net gedeeltelike data van die twee vroulike mummies uit graf KV21 verkry.[29] Een van hulle, KV21A, kan die kinders se ma wees en dus Toetankamen se vrou, Anchesenamen. Dit is uit die geskiedenis bekend sy was die dogter van Achenaten en Nefertiti, en dus waarskynlik haar man se halfsuster. Een gevolg van inteling kan wees dat kinders weens genetiese afwykings nie die hele swangerskap oorleef nie.

Daar is geen bestaande rekords oor Toetankamen se laaste dae nie. Wat sy dood veroorsaak het, is ’n onderwerp waaroor baie gedebatteer word. Groot navorsing is al gedoen om die oorsaak van sy dood te probeer vasstel. Daar is sekere bewyse, soos voorgestaan deur die Harvard-mikrobioloog Ralph Mitchell, dat sy begrafnis in ’n haas geskied het. Volgens Mitchell dui donkerbruin kolle aan die versierde mure van Toetankamen se graftombe daarop dat hy begrawe is nog voordat die verf kans gehad het om droog te word.[30]

Hoewel daar gissings is dat Toetankamen in ’n sluipmoord omgekom het, glo die meeste historici sy dood was natuurlik. ’n CT-skandering wat in 2005 geneem is, wys hy het kort voor sy dood ’n oop breuk in sy linkerbeen opgedoen[31] en dat die breuk ontsteek het. ’n DNS-ontleding het in 2010 gewys hy het malaria gehad, en baie glo malaria en Köhler se siekte, ’n seldsame beenafwyking, het saam tot sy dood gelei.[32]

In Junie 2010 het Duitse wetenskaplikes gesê hulle glo daar is bewyse dat hy aan sekelsel-anemie, ’n oorerflike bloedafwyking, dood is. Ander kenners het dit egter verwerp[33] op grond daarvan dat hy ouer as vyf geword het en die ligging van die iskemiese beennekrose, wat kenmerkend is van Freiberg-Köhler-sindroom eerder as sekelselsiekte. Navorsing wat in 2005 gedoen is deur argeoloë, radioloë en genetici wat CT-skanderings op die mummie uitgevoer het, het bevind hy is nie dood weens ’n hou teen sy kop, soos voorheen geglo is, nie.[34] Nuwe CT-skanderings het getoon daar was oorerflike tekortkomings, wat algemeen is onder kinders wat deur bloedskande verwek is. Sibbes is meer geneig om dubbele kopieë van skadelike gene aan hul kinders oor te dra, en dit is waarom kinders van bloedskande meer geneig is tot genetiese afwykings.[35] Ook ’n gesplete verhemelte is ’n oorerflike afwyking.[36]

Talle ander siektes is al aangevoer as die oorsaak van sy dood.

Soos reeds gesê, is verskeie vorme van malaria in hom gevind. Die navorsingspan onder leiding van die Egiptiese Nasionale Navorsingsentrum in Kaïro, wat dit in CT-skanderings ontdek het, sê malaria kan ’n sirkulasieskok of ’n ernstige immuunreaksie in die liggaam teweegbring, en albei daarvan kan die dood veroorsaak. Veral as Toetankamen ’n beensiekte gehad het wat hom kreupel gelaat het, kon dit dodelik gewees het. "Dalk het hy met ander [oorerflike gebreke] gesukkel totdat ’n ernstige malaria-aandoening of ’n gebreekte been net te veel stremming op die liggaam geplaas het," skryf Zahi Hawass, hoof van die Egiptiese Opperraad van Oudhede en een van die lede van die span.

Nadat die moontlikheid in 2013 ondersoek is dat hy dood is aan beserings wat hy in ’n strydwa-ongeluk opgedoen het, het ’n verdere ondersoek in 2014 onthul hy sou weens sy afwykings nie in ’n strydwa kon gery het nie en dat al die beenbreuke wat hy gehad het, ná sy dood ontstaan het. Daar word nou algemeen aanvaar genetiese afwykings weens die feit dat sy ouers sibbes was, komplikasies weens ’n gebreekte been en sy malaria het alles saam sy dood veroorsaak.[37][38]

’n Standbeeld van Toetankamen en Anchesenamen by Luxor, wat beskadig is in die veldtog teen die farao's van die Amarna-tydperk.

As Toetankamen die wêreld se bekendste farao is, is dit grootliks omdat sy tombe een van die bes bewaardes is, asook omdat sy beeld en begrafnistoerusting die meeste uitgestal is. Soos die Amerikaanse skrywer Jon Manchip White gesê het in die voorwoord van die 1977-uitgawe van Carter se boek The Discovery of the Tomb of Tutankhamun: "Die Egiptiese farao vir wie daar in die lewe die minste agting was, het in die dood die bekendste een geword."

Die goed wat in die tombe ontdek is, was in die 1920's groot nuus. Toetankamen het die bynaam "koning Toet" gekry en sy naam het in liedjies begin verskyn, en produkte, besighede en selfs die Amerikaanse president Herbert Hoover se hond is na hom genoem. Relieke uit sy tombe is oor die hele wêreld uitgestal.[39][40][41][42][43][44]

Met die dood van Toetankamen en die twee doodgebore kinders in sy graftombe het die Toetmoses-lyn van die 18de Dinastie van Egipte uitgesterf. Die Amarna-briewe vertel Toetenkamen se vrou het kort ná sy dood aan die Hetitiese koning Suppiluliuma I geskryf en gevra of sy met een van sy seuns kon trou. Die briewe gee nie ’n aanduiding van hoe Toetankamen dood is nie. In die boodskap sê Anchesenamen sy is baie bang, maar wil nie een van haar eie mense as man neem nie. Die seun is egter dood voordat hulle kon trou. Kort daarna het Ai met Anchesenamen getrou en die nuwe farao geword terwyl ’n oorlog tussen die twee lande gewoed het. Egipte is later verslaan.[45]

Anchesenamen se lot is nie bekend nie, maar sy verdwyn hier uit die rekords en Ai se tweede vrou, Tei, word die koningin. Ná Ai se dood het Horemheb die troon oorgeneem en ’n veldtog teen hom begin. Toetankamen se pa, Achenaten, stiefma Nefertiti, vrou Anchesenamen, halfsusters en ander familielede is ook ingesluit. Nie eens Toetankamen het gespaar gebly nie. Sy beelde en cartouches is ook vernietig. Horemheb self het nie kinders gehad nie en het Paramessoe as sy opvolger aangewys. Dié het die 19de Dinastie van Egipte (die Ramses-lyn) gestig.