Tarkastad

Ontstaan

Die eerste koloniste uit die weste het hulle voor die Groot Trek reeds in die huidige distrik Tarka kom vestig. Omdat Queenstown, waar 'n plaaslike gemeente van die NG Kerk eers in 1853 gestig is, steeds meer as 60 km van die latere Tarkastad geleë was en dus net 'n geringe verbetering beteken het vir die bearbeiding van die plaaslike lidmate wat lank die byna 80 km lange afstand na Cradock moes aflê om hulle kerklike voorregte te geniet, gee die behoefte aan 'n kerkplaas in 1862 aanleiding tot die stigting van 'n dorp op die plaas Boschfontein in die voorheuwels van die Winterberg. Die gemeente Tarkastad is gevolglik plegtig in 1863 gestig met ds. J.G.S. de Villiers as die eerste herder en leraar. Die eerste kerkie in Greystraat is in 1880 verwissel vir die huidige, sierlike kerkgebou van klip op sy ruim erf in die middel van die dorp.

Slagtersnek-rebellie

Ongeveer 26 km van die dorp af lê die eensame graf van die slagoffer van die Slagtersnek-rebellie Johannes Bezuidenhout, enkele kilometer van die toneel van sy laaste hopelose stryd teen die oormag van regeringstroepe. Die Slagtersnek-rebellie verwys na Bezuidenhout, 'n Oos-Kaapse boer, se kortstondige opstand teen die Britse bewind in die tydperk 1815–1816. Dit word ook as een van die redes vir die ontstaan van die Groot Trek beskou. Die naam Slagtersnek, waar die rebelle gevang is, is ontleen aan die Britse handelaars van Grahamstad wat hier bymekaargekom het om die boere in die omgewing se slagdiere te koop. Op 'n plaas naby wat vandag Somerset-Oos is, het Frederik Bezuidenhout 'n Khoikhoi-werker met die naam van Booi van diefstal verdink en sy loon teruggehou. Booi het Bezuidenhout gaan verkla van aanranding by die landdros op Graaff-Reinet. Bezuidenhout het twee keer geweier om voor die hof te verskyn en hy is op 5 Oktober 1815 in absentia tot 'n maand gevangenisstraf gevonnis.

Die Britse regering wou graag sy gesag oor die boere in die verre Oosgrens vertoon en het 'n mag van 12 Khoikhoi soldate, destyds Pandoere genoem, met 'n blanke offisier op 16 Oktober 1815 na Bezuidenhout se plaas gestuur om hom in hegtenis te neem. Bezuidenhout het hom verset en is deur een van die Khoikhoi soldate in 'n skuiling tussen rotse op sy plaas doodgeskiet. Op sy begrafnis het sy broer Johannes Bezuidenhout wraak gesweer en saam met 'n groep vriende het hy 'n opstand teen die Britse regering in die Kaap beplan. Hulle wou die Britse regering en die Khoikhoi uit die Oos-Kaap verdryf. Hulle het die Xhosa hoofman Gaika (ook Ngqika genoem) om hulp genader en aangebied dat hy die hele Zuurveld as betaling sou ontvang. Gaika het nie belang gestel nie. Hendrik Prinsloo is kort daarna deur 'n mag van 70, wat 40 Engelse soldate en 30 kommandolede ingesluit het, in hegtenis geneem.

Die rebelle het onsuksesvol probeer om hom te ontset en ander boere in die omgewing gevra om by die opstand aan te sluit. Die rebelle het op 18 November 1815 aan die Britse mag by Slagtersnek oorgegee. Johannes Bezuidenhout het hom teen inhegtenisname verset en is ook doodgeskiet. Die gevolg van die opstand was dat 32 rebelle uit die Oostelike Provinsie verban en ses van die rebelleleiers op 20 Januarie 1816 ter dood veroordeel is op 'n klag van hoogverraad. Een, Willem Krugel, word later deur die Kaapse goewerneur, lord Charles Somerset, begenadig. Op 9 Maart 1816 word Hendrik Frederik Prinsloo, Stephanus Cornelis Bothma, Cornelis Johannes Faber, Theunis Christiaan de Klerk en Abraham Carel Bothma in die openbaar gehang.

Groot Trek

Sowat drie dekades voor die dorpstigting het die distrik Tarka twee manne aan die Groot Trek afgestaan wat later roem sou verwerf: Andries Hendrik Potgieter en Piet Retief. Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog in 1899, toe die twee Boererepublieke in 'n doodstryd gewikkel was teen die Britse magte, het talle lidmate van Tarkastad na die wapen gegryp. Van dié sogenaamde Kaapse Rebelle het meer as een het voor die vuurpeloton die hoogste prys vir sy nasieliefde betaal. Digby die dorp het die burgers onder genl. Jan Smuts 'n Engelse patrollie in 'n hinderlaag gelok en uitgewis. En die destydse leraar, ds. D.J.J. van Velden, wat verdink is van pro-Republikeinse simpatie, is meer as 'n jaar in 'n interneringskamp aangehou.

Simboliese Ossewatrek

Inwoners van Tarkastad het geesdriftig meegedoen aan sowel die honderdjarige herdenking van die Groot Trek in 1938 as die Rapportryer-feesplan met die oog op die inwyding van die Voortrekkermonument op 16 Desember 1949. Die rapport se roetes van 1949 was simbolies van 'n feestelike aantog na die monument in Pretoria. Die ryers was 10 weke lank op pad, het byna 400 plekke langs die 15 afsonderlike roetes aangedoen en in die geheel, as al 15 roetes saamgetel word, amper 23 000 km te perd afgelê.

Tarkastad was een van die plekke wat die rapportryers besoek het en wel op roete 6(b), 'n afwyking van roete 6 oor Tarkastad, Cradock en Hofmeyr omdat eersgenoemde, laasgenoemde en Middelburg, Kaap, op 'n roete wou lê en omdat dit met 'n enkele roete 6 uit Oos-Londen onmoontlik sou wees. Die rapportryers verlaat die hawestad op 22 Oktober 1949, ry oor Berlin en King William's Town en bereik Adelaide op 28 Oktober, waar 'n goed georganiseerde fees gehou is. Ná 'n fees op Bedford op 29 Oktober en 'n besoek aan die geskiedkundige kerkie op Glen Lynden die volgende dag, begelei 'n perdekommando, motorstoet en nog baie geesdriftiges op fietse en te voet die rapportryers na die monumentterrein toe hulle laat die middag van Donderdag 3 November 1949 Tarkastad binnegery kom.

Daar is toesprake gelewer en 'n diens waargeneem deur ds. Nico de Lange. Hier is ook die boodskap van die gemeenskap van Tarkastad voorgelees. Fanie van Heerden, 'n 81-jarige oudstryder van die Tweede Vryheidsoorlog, het 'n fakkel op die monument aangesteek en groot toejuiging van die skare ontlok. Op die sportterrein het die rapportryers en inwoners die aand gesellig met vleisbraaiery, boeresport ens. deurgebring. Ds. De Lange het as feesredenaar opgetree en ná sy rede is 'n aanskoulike wiel teen die hang van die berg met brandende fakkels gevorm. Die volgende oggend het die rapportryers ná huisgodsdiens vertrek op pad na Cradock.

Tarkastad het op 29 Julie 1864 sy eie raad van kommissarisse bekom en 'n dekade later, op 3 September 1874, is die distrik Tarka geproklameer. Munisipale status is in 1883 verwerf. Die skrywer W.C. Scully het in 1877 posmeester geword en is later opgevolg deur nog 'n skrywer, R. (Betram) Mitford. Die munisipaliteit het die honderdjarige bestaan van die dorp in 1962 gevier met onder meer die publikasie van Tarkastad eeufees/centenary, 1862–1962. Gedenkalbum / souvenir album, wat 80 bladsye beslaan het met illustrasies.[3] In 1978 berig die Amptelike Suid-Afrikaanse Munisipale Jaarboek dat die dorp se inwoners 4 395 getel het, van wie 690 wit, 600 bruin, vyf Indiërs en 3 100 swart was. Destyds was die dorp se belasbare waarde R1 682 340.

Die dorp se openbare biblioteek is reeds in 1871 opgerig en het in 1986, toe die biblioteek geaffilieer was by die destydse Kaapse Provinsiale Biblioteekdiens, 589 volwasse en 290 kinderlede gehad met 'n jaarlikse boeksirkulasie van 28 149.[4]

Die destydse munisipaliteit het voorsiening gemaak vir 'n nege-putjie-gholfbaan, 'n rolbalbaan, tennisbane, twee rugbyvelde, swembad, jukskeibaan, kinderspeelterrein en 'n krieketveld. In die jare 1960 of 1970 is 'n moderne pawiljoen op die Van Riebeeckpark-skouterrein opgerig. Die stadsaal bied sitplek aan 400 mense. Die elektrisiteitsvoorsieningskema is in 1960 teen 'n koste van R59 000 verander na wisselstroom.

Met die oorgang na die nuwe munisipale bedeling omstreeks 2000, het Tarkastad deel geword van die Tsolwana Plaaslike Munisipaliteit in die Chris Hani-distriksmunisipaliteit. Die ander vername dorp in die plaaslike munisipale gebied is Hofmeyr.

In die munisipale verkiesing van 2011 het die African National Congress 15 089 van die 20 539 uitgebragte stemme op hom verenig, vergeleke met die Congress of the People se 1 940 en die Demokratiese Alliansie se 1 724. Onafhanklike kandidate het 1 618 stemme gekry. Vergeleke met die 2006- munisipale verkiesing het die ANC se aandeel gedaal van 88,2% tot 73,5% en die DA s'n toegeneem van 6% tot 8,4%. Cope het eers ná die verkiesing van 2006 ontstaan. Tarkastad val in sy geheel in wyk 4 van dié munisipaliteit. In dié wyk het die ANC in 2011 1 265 (1 623 in 2006) stemme gekry, 'n onafhanklike kanditaat 675 stemme en die DA 390 (245 in 2006). 2 356 van die 3 552 geregistreerde kiesers het gestem, oftewel 66,3%.[5]

In 2011 se verkiesing het die ANC al vier wyke in Tsolwana gewen. In die toewysing van proporsionele setels het dié party nog drie setels gekry, vergeleke met Cope en DA se een elk. Die totaal van nege is een minder as na dié 2006-verkiesing, toe die ANC nege en die DA vyf setels beheer het.[6]

Die dorp het sy naam ontleen aan dié van die Tarkarivier wat 13 km suidwes van die dorp verbyvloei.[7] Daar is drie verklarings omtrent die oorsprong van dié naam: Die eerste is dat dit 'n Xhosa-woord is wat "mooi meisie" beteken. Sodra 'n Xhosa-meisie 'n sekere ouderdom bereik, word sy na die Tarkarivier geneem vir haar ontgroening. Die tweede is dat "tarka" afgelei is van die Xhosa-woord "amataka", wat "voël" beteken. Die derde en mees geloofwaardige verklaring is dat "tarka" aan 'n Khoi-taal ontleen is. Die oorspronklike woord was "Taraxa!as" met "taras" wat "vrou" beteken, "taraxa" (of ook "taracha") "ryk aan vroue" en "!as" wat dui op 'n plek of stad. Dus is dit 'n plek ryk aan vroue.

Die vorm "Tarka" kom die eerste keer voor in 1752 in Beutler se "Journaal" toe hy melding maak van "een rivier Tarka of het Vrouwenrivier", terwyl in goewerneur Joachim van Plettenberg se "Dagverhaal van de landreyse...in den jaar 1778 gedaan" op 18 September sprake is van "de Traka of Vrouwen Rivier". Ook die reisiger Barrow in sy Travels praat van die "Traka or Maiden River".[8]

Daar word met wol en beeste geboer in die distrik. Wildsboerdery het ook 'n groot ekonomiese bedryf geword en Tarkastad is die middelpunt vir trofeejag van Oos-Kaapse en Karoo-wildspesies. Beroepsjagters gebruik die dorp as basis en so het 'n aansienlike bedryf hier ontstaan wat wildteel, -vang, -verkope, taksidermie en die verkoop van jagtoerusting insluit.

Die eerste pastorie van die NG gemeente Tarkastad is tot nasionale gedenkwaardigheid verklaar. Dit is opgerig in 1864, kort ná die koms van die eerste NG leraar, ds. J.G.S. de Villiers, is 'n verdiepinghuis en het ongewone traliewerk van gegote yster.

Van die bekenste bakens in die distrik wat gereeld afgeneem word, is die plat heuwels Marta en Maria. Omdat die eerste boere hulle reeds omstreeks 1795 hier gevestig het, kan ou watermeule vandag nog in die omgewing gesien word. In die Winterberg is voetslaanpaai, soos die moeilike drie dag lange sirkelroete oor 45 km by Toorberg en die Groot Winterberg-voetslaanroete.

San-rotskuns is te sien op die plaas Grootvlei noord van die dorp. Ander natuuraktiwiteite in die omgewing naas jag, is forelhengel, besoeke aan die Nasionale Bergkwaggapark en die Tsolwana-natuurreservaat asook talle privaat wildsplase.[9]

Tarkstad het nie 'n plaaslike hotel of noemenswaardige gastehuise nie, maar van die verblyf vir toeriste op omliggende plase, is onder meer die Knowsley Country Cottage in die Winterberg-bewarea,[10] die Redcliffe Country House, Carrickmoor-gasteplaas, Braeside Country Cottage, Glen Etive Cottage op die geskiedkundige plaas wat reeds meer as 125 jaar in die Scott-familie se besit is, en die Blanco-gasteplaas-en-vakansieoord.[11]

Die distrik Tarka is op 3 September 1874 geproklameer en beslaan 3 196 km². Dit grens in die weste aan die distrikte Cradock en Maraisburg, in die suide aan Bedford en Adelaide, in die ooste, waar die Swart-Keirivier 'n natuurlike grens vorm, aan Queenstown en in die noorde aan die distrikte Sterkstroom en Molteno. Die distrik is redelik yl bevolk en bergagtig, met hoogtes bo seevlak wat wissel van 1 200 tot 2 300 m. In die noorde het die Bamboesberg op die grens met die distrik Molteno pieke van hoër as 2 000 m, terwyl die Groot Winterberg in die suide tot 2 370 m reik en die grens met die Adelaide-distrik vorm. In die mees suidwestelike uithoek is die Baviaansrivierberg.

Die vernaamste riviere wat deur die distrik sny, is die Swart-Kei asook die Tarka en sy takriviere: die Riet, Spring Valley, Elandsfontein en Elands.

Volgens die landbousensus van 1967/'68 was daar indertyd 259 959 skape, 14 828 bokke en 13 378 beeste in die distrik.

• Lys van dorpe in Suid-Afrika
• NG gemeente Tarkastad
• Tarkapas
• Tarkarivier

• Gezelle Bernard, Suid-Afrikaanse spiesgooier[12][13]

• Albertyn, W. (red.). 1978. Amptelike Suid-Afrikaanse munisipale jaarboek. Pretoria: S.A. Vereniging van Munisipale Werknemers (nie-Politiek).
• Botha, M.C. 1952. Die Huldejaar 1949. Johannesburg: Voortrekkerpers Beperk.
• Brown, dr. E. 1973. Gemeentelike geskiedskrywing van die Afrikaanse kerke van gereformeerde belydenis – 'n kompilasie en kerk-historiese oorsig. Durban: Drakensbergpers.
• Bulpin, T.V. (2001). Discovering Southern Africa. Cape Town: Discovering Southern Africa Publications cc.
• Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• Nienaber, P.J. 1963. Suid-Afrikaanse pleknaamwoordeboek, deel 1. Kaapstad, Johannesburg: Suid-Afrikaanse Boeksentrum.
• Olivier, ds. P.L., 1952. Ons gemeentelike feesalbum. Kaapstad en Pretoria: N.G. Kerk-uitgewers.
• Potgieter, D.J. (ed.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
• B.P.J. Erasmus, 1995. Op Pad in Suid-Afrika. ISBN 1-86842-026-4

• Inligting oor Tarkastad (sa-venues.com) (en)
• The worst road in the country^{[dooie skakel]}, Die Burger, 1 Februarie 2012 (en)
• Oorlog teen renosterstropers verskerp, Die Burger, 18 Augustus 2011
• Hope sneeu 'laat ysbere uitkom' en Oos-Kaap bibber Geargiveer 12 Oktober 2015 op Wayback Machine, Die Burger, 26 Julie 2011
• Gezelle Bernard, wat haar laerskoolloopbaan op Tarkastad begin het, blink uit in ateltiek op Potchefstroom Geargiveer 29 Mei 2020 op Wayback Machine
• Geraamde voorblad van The Tarka Herald van 1929 te koop op Bid or Buy.^{[dooie skakel]}