Tamatie
Die woord tamatie kan na die plant (Solanum lycopersicum) verwys, of na die eetbare, gewoonlik pragtige rooi vrug wat dit dra. Die tamatie is oor die wêreld heen versprei gedurende die Spaanse kolonialisering van die Suid-Amerikas, waar dit oorspronklik uit Peru[1] vandaan kom. Dit word nou baie algemeen verbou, insluitend in kweekhuise of plastiektonnels in koeler wêrelddele.
| Tamatie | |
|---|---|
 | |
| Deursnit en profiel van 'n tamatie wat in 'n kweekhuis geproduseer is. | |
Wetenskaplike klassifikasie  | |
| Domein: | Eukaryota |
| Koninkryk: | Plantae |
| Klade: | Tracheofiete |
| Klade: | Angiospermae |
| Klade: | Eudicots |
| Klade: | Asterids |
| Orde: | Solanales |
| Familie: | Solanaceae |
| Genus: | Solanum |
| Spesie: | S. lycopersicum |
| Binomiale naam | |
| Solanum lycopersicum L., (1753) | |
| Rooi tamatie, rou Voedingswaarde per 100 g | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Energie 20 kcal 70 kJ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Skakel na USDA Databasis-inskrywing Persentasies is relatief tot VSA aanbevelings vir volwassenes. Bron: USDA Voedingstof-databasis | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tamaties word op verskeie maniere verbruik, byvoorbeeld rou, gebraai of gekook as bestanddeel van baie geregte en souse, en ook in drankies. Plantkundig word die tamatie as 'n vrug beskryf, maar vir kookdoeleindes word dit as 'n groentesoort beskou. Dit mag verwarring veroorsaak, soos in 'n hooggeregshofgeding al ondervind is in die VSA.[2]
Die vrug is ryk aan likopeen, wat positiewe gesondheidseienskappe kan bevorder. Die tamatie behoort tot die nagskadu-familie. Die plante groei gewoonlik een tot drie meter (3 tot 10 vt) hoog en beskik oor 'n slap stam wat in die algemeen oor die grond kruip of oor ander plante rank. In sy natuurlike habitat is die tamatie 'n meerjarige plant, maar binnenshuis kan dit as 'n eenjarige gekweek word.
Daar is heelwat natuurlike vyande vir tamaties bv. insekte en roes, 'n soort swam wat gedy wanneer die tamaties te klam bly.
Wêreldwye produksie en uitvoer
Die wêreldwye produksie van tamaties (beide vars en verwerk) bereik 161,8 miljoen ton in 2012. 'n Groot aandeel in die verhoogde produksie kan toegeskryf word aan verbeterde produksiemetodes in die lande in Asië, 'n gebied wat meer as 60% van die wêreld se tamaties geproduseer het in 2012.
Limpopo is Suid-Afrika se belangrikste produksiegebied, gevolg deur Mpumalanga, KwaZulu-Natal en Oos-Kaap. Dit is naas aartappels die gewildste groentegewas in die land.[3]
Top tamatieproduserende lande (2021)
Volgens FAOSTAT was die topprodusente van tamaties in 2021:[4]
| Land | Megaton |
|---|---|
 China |
67,5 |
 Indië |
21,2 |
 Europese Unie |
17,9 |
 Turkye |
13,1 |
 VSA |
10,5 |
 Egipte |
6,3 |
 Meksiko |
4,1 |
 Brasilië |
3,7 |
 Nigerië |
3,6 |
 Iran |
3,4 |
| Wêreldtotaal | 189,1 |
In populêre kultuur
Die dorp Buñol, Spanje, vier jaarliks La Tomatina, 'n fees wat gesentreer is op 'n enorme tamatiegeveg. Op 30 Augustus 2007 het 40 000 Spanjaarde bymekaargekom om tydens die fees mekaar met 115 000 kg (254 000 pond) se tamaties te bestook.[5]
Tamaties is 'n gewilde "nie-dodelike" gooiwapen in massabetogings, en daar was 'n algemene tradisie om vrot tamaties na slegte kunstenaars op 'n verhoog gedurende die 19de eeu te gooi. Die Nederlandse Sosialistiese Party het dit vir hierdie proteskonnotasie gebruik en die tamatie as hul logo aangeneem.
"Rotten Tomatoes" is 'n Amerikaanse resensie-aggregasie webwerf vir film en televisie. Die naam "Rotten Tomatoes" is afgelei van die gebruik van gehore wat vrot tamaties gooi wanneer hulle 'n swak verhoogvertoning afkeur.
Verskeie Amerikaanse deelstate het die tamatie as 'n staatsvrug of -groente aangeneem, soos in New Jersey. In 2009 het die staat Ohio 'n wet aangeneem wat die tamatie die staat se amptelike vrugte maak. Tamatiesap is sedert 1965 die amptelike drank van Ohio.
Flavr Savr was die eerste kommersieel gekweekte geneties gemanipuleerde voedsel wat vir menslike gebruik gelisensieer is.[6]
Fotogalery
Kersietamaties.jpg.webp)
Roma- of Bangalore-tamaties
Organiese tamaties
Ander kultivars
Sien ook
Verwysings
- https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:316947-2
- Full text of the opinion in Nix v. Hedden courtesy of Findlaw.com.
- Die Nasionale Landbougids, 2011, RainbowSA, ISBN 0620465212, ISBN 9780620465212
- "Tomato production in 2020, Crops/Regions/World list/Production Quantity (pick lists)". UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2022. Besoek op 5 Mei 2022.
- "Spain's tomato fighters see red". ITV. 30 Augustus 2007. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Oktober 2007. Besoek op 2 April 2009.
- Morin, XK (2008). "Genetically modified food from crops: progress, pawns, and possibilities". Analytical and Bioanalytical Chemistry. 392 (3): 333–40. doi:10.1007/s00216-008-2313-4. PMC 2556401. PMID 18704376.
| Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Engelse Wikipedia vertaal. |
