Suid-Amerika

Topografiese kaart van die Andes

Die Suid-Amerikaanse kontinent beslaan sowat 17,8 miljoen km² en lê grotendeels in die Suidelike Halfrond, tussen 35° en 80° WL en 12° NB en 55° SB. Dit is min of meer driehoekig, met die breedste deel in die noorde en die punt in die suide. Die afstand tussen die noordelikste punt, Kaap Gallinas in die Karibiese See, en die suidelikste, Kaap Hoorn in die Straat van Drake, is sowat 7 500 km.

Die breedste deel (sowat 5 000 km) is tussen Kaap Branco aan die Atlantiese Oseaan en Punt Parina aan die Stille Oseaan. Suid-Amerika is die vierde grootste van die kontinente en beslaan sowat 12% van die aarde se oppervlakte. Dit word begrens deur die Karibiese See (noordwes), die Atlantiese Oseaan (noordoos, oos en suidoos), die Straat van Drake (suid) en die Stille Oseaan (wes).

Die kontinent is in die noordweste deur die landengte van Panama met Sentraal- en Noord-Amerika verbind. Die kus styg skerp uit die see op en daar is min plekke wat vir natuurlike hawens geskik is. Die omringende kontinentale plat is smal en ontbreek plek-plek (soos voor die kus van Peru) geheel en al.

'n Aantal eilandgroepe is deel van die kontinent: La Tortuga, Margarita en Trinidad voor die kus van Venezuela; die Falkland-eilande voor die suidooskus van Patagonië; die Juan Fernández-eilande voor Chili; en die Galápagos-eilande voor die kus van Ecuador.

Die Angel-watervalle in Venezuela

Cerro Roraima op die drie-landgrens tussen Brasilië, Venezuela en Guyana is van die hoogtes in die Hoogland van Guiana

Die Suid-Amerikaanse kontinent kan in drie geologiese tydperke onderskei word: die ou massiewe, die depressies en die jong plooiingsgebergtes. Die ou massiewe het aan die einde van die Prekambrium (sowat 600 miljoen jaar gelede) ontstaan en bestaan meestal uit graniet en ander stollingsgesteente wat sowat drie miljard jaar oud is.

Die oermassief het met verloop van tyd in drie skilde of hooglande verdeel, naamlik die Hoogland van Guiana, die Brasiliaanse Hoogland (geskei deur die Amasonebekken) en die Patagoniese Hoogland in die suide. Die hooglande is betreklik vlak en wissel tussen 250 en 600 m. Die hoogste pieke van die Hoogland van Guiana lê aan die suidrand aan die Amasonebekken, naamlik Roraima (2 800 m), Pico da Neblina (3 000 m) en Tramán Tepui (3 000 m). Die hoogste waterval ter wêreld, die Angel-waterval (900 m). is ook in die gebied. Die oostelike deel van die Brasiliaanse Hoogland het 'n uitloper aan die Atlantiese kus, die Sa do Mar, met 'n gemiddelde hoogte van 900 m en 'n piek, Pico Pedra do Sino, van 2 260 m. In die gebergte en in die Suikerbroodpieke aan die kus van Rio de Janeiro is die ou Prekambriese kristallyne gesteente sigbaar.

Die Patagoniese Hoogland word van die jonger Andesgebergte geskei deur depressies wat met mariene sediment opgevul is. Die Orinocobekken, wat sowat 600 000 km² beslaan, skei die Karibiese tak van die Andes van die Hoogland van Guiana. Erosie van veral die Andesgebergte het materiaal vir die opvulling van die bekken gelewer, sodat 'n sagte helling na die ooste gevorm is en die Orinocorivier na die rand van die Hoogland van Guiana gedruk is.

Die Amasonebekken is die grootste rivierbekken ter wêreld en het 'n oppervlakte van sowat 1,5 miljoen km². Tussen die Andes en die ou skilde lê 'n lang, vlak bekken, waarin die stroomgebied van die Río Paraná-, die Río Paraguay-, die Gran Chaco- en die Pampasrivier lê. Die bekken is ook met mariene- en latere riviersediment tot 'n baie vlak landskap opgevul waarin moerasse ontstaan het.

Onder die dik laag sediment lê die sogenaamde Gondwana-plooiinge (vroeë Paleosoïkum) tussen die oostekant van die Andes in Sentraal-Chili en die Falkland-eilande. Die oerplooiinge word voortgesit aan die suidkus van Suid-Afrika en word beskou as 'n bevestiging van Wegener se teorie oor die verskuiwing van die kontinente.

Die Paranabekken in die Brasiliaanse Hoogland is heeltemal met vulkaniese materiaal oordek. Dit beslaan 'n oppervlakte van 1,1 miljoen km² en is die grootste lawaveld ter wêreld. Die jongste gedeelte van die Suid-Amerikaanse kontinent is ook die langste ononderbroke reeks plooiingsgebergte ter wêreld, naamlik die Cordilleras de los Andes. Die vorming van die Andes het ruim 70 miljoen jaar gelede aan die einde van die Mesosoïkum begin en in die Tersiêr (tussen 70 en 5 miljoen jaar gelede) voortgeduur.

Die talle aardbewings en aktiewe vulkane dui daarop dat die gebied  nog nie gestabiliseer het nie. Die Andes het talle pieke wat hoër as 6 000 m is en is aan die suidpunt met gletsers bedek. Na die noorde word die Andes 'n komplekse reeks bergkettings, wat in Bolivië op sy breedste (800 km) is.

Klimaatsones in Suid-Amerika volgens die Köppen-klimaatklassifikasie

Die klimaat van die Suid-Amerikaanse kontinent wissel geweldig vanweë 'n aantal faktore: die uitgestrektheid, die koue golfstrome aan die weskus (Peru- of Humboldtstroom) en suidelike ooskus (Falklandstroom), die warm golfstrome langs die ooskus (Suidelike Ekwatoriale en Brasiliaanse Stroom) en die Andesgebergte, wat die westewinde afkeer.

Die grootste gedeelte van die kontinent tussen 10° NB en 20° SB het 'n tropiese klimaat, met 'n hoë reënval deur die jaar in die Amasonebekken. In die res van die gebied oos van die Andes heers ’n savanneklimaat met 'n droë winter. Ook Oos-Argentinië, Uruguay en die suidpunt van Brasilië het ’n gematigde klimaat met reën deur die jaar en hoë somertemperature (meer as 20°C).

'n Halfwoestyngebied, met 'n lae reënval, strek in die noorde vanaf die Suid-Atlantiese kus tussen die Platagebied en die Straat van Magellaan tot in Bolivië, en langs die kus van die Stille Oseaan tussen Santiago de Chile tot in Noord-Peru. Die hoogste gedeeltes van die Andes het 'n toendraklimaat met ’n gemiddelde somertemperatuur wat in die warmste maand nie hoër as 10°C styg nie.

• Amerikas
• Vlae van Suid-Amerika

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0-908409-68-0, volume 27, volume 18, 19

Wikimedia Commons bevat media in verband met Suid-Amerika.

• (en) Brasilië
• (en) Suid-Amerika.
• (en) "South America". Encyclopædia Britannica. Besoek op 27 Augustus 2019.

Kontinente van die wêreld
Afrika-Eurasië							Amerikas							Eurasië							Oseanië
Afrika				Antarktika				Asië				Australië				Europa				Noord-Amerika				Suid-Amerika
Geologiese superkontinente : Gondwana · Laurasië · Pangaea · Rodinia · Ur · Vaalbara