Suid-Afrikaanse pond

Hoewel daar 'n groot verskeidenheid munte aan die Kaap in omloop was, was daar geen oorvloed aan muntgeld self nie. Teen die einde van die Kompanjiesbewind is herhaalde kere versoeke aan die Here XVII gerig om muntgeld te stuur, maar sonder sukses. In 1780 het 'n oorlog tussen Frankryk en Engeland uitgebreek. Nederland was ʼn bondgenoot van Frankryk, en 'n Franse vloot is gestuur om die Kaap teen Britse aanvalle te beskerm.

Die Kaap was egter afgesny van die moederland en 'n tekort aan muntgeld het ontstaan. Om die vloot te kon onderhou, is riksdaaldernote uitgegee. Die note is met die hand geskryf en gestempel - en hulle is byna onmiddellik vervals. Die bedoeling was natuurlik om die note te herroep sodra muntgeld van Nederland die Kaap bereik, en met die eerste note is dit dan inderdaad ook gedoen. 'n Tekort aan munte het die bestuur aan die Kaap egter verplig om in die jare daarna nog twee verdere noteuitgifte te doen, veral om militêre uitgawes te dek.

Spekulante het egter hul kans gesien om geld te maak en munte na die buiteland uitgevoer. Die gevolg was dat die waarde van die papiergeld aansienlik gedaal het. Suid-Afrika het dus van sy vroegste dae te kampe gehad met inflasie, daling in die geldwaarde en wantroue in papiergeld, wat nominaal inwisselbaar in munt was, maar dikwels nie so ingewissel kon word nie.

In 1795 het die tydperk van die Eerste Britse Besetting aan die Kaap aangebreek. Die Britte het 'n aantal nuwe munte in omloop gebring - half-johannes, Spaanse daalders, roepees, ens. - maar die meeste van hulle het gou verdwyn. Om die tekort aan kleingeld aan te vul, is persone en ondernemings toegelaat om as tydelike maatreël goed vore uit te reik vir bedrae kleiner as een skelling. Hierdie goed vore was op karton gedruk. Die tekort aan kleingeld het egter voortgeduur, en in 1800 is besluit om die nuwe Engelse karwiel-pennies van koper in te voer.

Vanweë die waardedaling van papiergeld het die ruilwaarde van hierdie een pennie-muntstuk mettertyd gestyg tot twee pleks van een stuiwer. So het die naam dubbeltjie daarvoor ontstaan, wat geslagte lank in Suid-Afrika gangbaar was. Die riksdaalder, waarvan die waarde oorspronklik op 2½ gulden (4s. 2d.) vasgestel is en in 1770 op 2 4/10 gulden (4s.), het teen die einde van die 18de eeu gedaal tot 1s. 6d., d.w.s. die waarde van die daalder.

In die afgeleë dele van die binneland en aan die Oosgrens was daar feitlik voortdurend 'n tekort aan geld om mee te betaal. Daar het die gebruik mettertyd ontstaan om selfs vir die kleinste bedrae geld note of wissels uit te reik, wat ook in die omgang as goed vore of Goodfors bekend gestaan het. In Natal en in die twee Boererepublieke is later ook van hierdie soort betaling gebruik gemaak.

1 pennie munt uit 1898, Suid-Afrikaanse Republiek.

Die Suid-Afrikaanse Republiek was in sy eerste jare so arm dat die regering 'n beroep op die burgers moes doen om bydraes te maak sodat die owerheidsuitgawes gedek kon word. So min geld was in omloop dat die handel hoofsaaklik deur die ruil van goedere plaasgevind het. In 1857 het die Republiek begin om Mandaten (skatkisbiljette) uit te gee om ammunisie mee te koop en die amptenare te betaal.

In 1865 is die eerste Transvaalse papiergeld uitgegee. Dit was nog in riksdaalders, maar dit is kort daarna deur ponde vervang. Die ontdekking van goud by Barberton en op die Witwatersrand het die Republiek se geldsake egter vinnig laat verbeter. Transvaal was nou ten volle op die goudstandaard en het sy eie muntgeld uitgegee. In 1890 is 'n konsessie vir 'n munt toegestaan.

Gedurende die Tweede Vryheidsoorlog was Transvaal weer genoodsaak om papiergeld uit te gee. Note is op Pelgrimsrus deur 'n Staatsdrukkery te Velde uitgegee. Veldponde van goud is ook gemunt. Na die totstandkoming van die Unie in 1910 het sowel die Britse as Transvaalse muntstukke wettige betaalmiddel geword. Die Unie was op 'n goudstandaard, dit wil sê banknote, depositogeld, ens. kon vryelik vir goue munte of stawe ingewissel word en goud kon vryelik in- en uitgevoer word.

Gedurende die Eerste Wêreldoorlog is die goudstandaard gedeeltelik opgehef toe die uitvoer van muntgeld verbied is. In 1925 het Suid-Afrika tot die goudstandaard teruggekeer. Kragtens 'n wet van 1919 is die Pretoriase Munt opgerig om Suid-Afrika se eie geld te munt en in 1920 is die Randse Raffinadery, ʼn partikuliere maatskappy, geregistreer om die raffinering van Suid-Afrikaanse goud te behartig. Aanvanklik het die handelsbanke self banknote uitgegee, maar in 1921 is die Suid-Afrikaanse Reserwebank gestig om as sentrale bank op te tree.

Die Reserwebank het die alleenreg verkry om banknote uit te gee, asook die funksie om die geldvoorraad en krediet in die land te beheer en as bankier van die staat op te tree. Die jare 1931 en 1932 was twee van die mees gedenkwaardige in die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse geldwese. In September 1931, in die middel van die Depressie, het Brittanje die goudstandaard verlaat en toegelaat dat sterling se waarde in terme van goud daal.

'n Hewige ekonomiese en politieke stryd het ontstaan oor die vraag of Suid-Afrika die Britse stap moes volg. Hoewel die Regering die goudstandaard wou handhaaf, het verskeie probleme - soos ʼn spekulatiewe uitvloei van kapitaal uit die Unie en die druk van 'n swaar depressie - hom gedwing om in Desember 1932 die vaste waardeverhouding tussen goud en Suid-Afrikaanse geld te laat vaar. Die beleid is toe toegepas om die waarde van die Suid-Afrikaanse pond op dieselfde vlak as die van die Britse pond te handhaaf.

Met die totstandkoming van die Internasionale Monetêre Fonds in 1946 het Suid-Afrika, soos die ander lidlande, onderneem om 'n vasgestelde verhouding tussen die waarde van sy geldeenheid en goud te handhaaf. Toe Brittanje in 1949 weens die swakheid van sy betalingsbalans sterling moes devalueer, het Suid-Afrika, wat ook betalingsmoeilikhede ondervind het, in dieselfde mate gedevalueer.

Hoewel die Suid-Afrikaanse pond tevore al onafhanklik was en nie formeel aan die Britse pond gekoppel was nie, het die selfstandigheid van die Suid-Afrikaanse geldeenheid duideliker geblyk toe Suid-Afrika in 1961 'n desimale stelsel aanvaar het en die naam rand aan sy nuwe geldeenheid gegee het. Die rand, onderverdeel in 100 sente, is gelyk gestel aan 10 S.A. sjielings. Suid-Afrika het selfs nadat hy uit die Statebond getree en 'n republiek geword het, lid van die sterlinggebied gebly. Hierdie gebied het sekere gemeenskaplike geldreëlings, wat o.m. ten doel het om die vloei van kapitaal en goedere tussen lidlande makliker te laat geskied as met buitestaanders.

• Suid-Afrikaanse rand
• Geldsoorte van die Kaapkolonie

• KENNIS, 1980, ISBN 0798108266, volume 4, bl. 730, 731