Suid-Afrikaanse Party

Genl. Jan Christian Smuts was die tweede leier van die Suid-Afrikaanse Party

Genl. Jan Christian Smuts en sy kabinet in 1923. Voor: sir Thomas Watt, sen. F.S. Malan, Smuts, sir Thomas Smartt en mnr. Henry Burton. Agter: sen. Nicolaas de Wet, kol. Deneys Reitz, sir Patrick Duncan, mnr. John William Jagger en kol. Hendrik Mentz.

'n Politieke party op 21 November 1911 tydens 'n kongres in Bloemfontein ná Uniewording gestig uit die samesmelting van die Suid-Afrikaanse Party (Kaapland), Orangia-Unie (Oranje-Vrystaat), Het Volk (Transvaal) en 'n aantal Engelssprekende elemente. Die eerste leier van die party was genl. Louis Botha, wat met sy dood in Augustus 1919 opgevolg is deur genl. Jan Christian Smuts, wat die leier was tot en met die samesmelting van die party met die Nasionale Party onder leiding van genl. James Barry Munnik Hertzog op 5 Desember 1934. Die SAP het regeer tot die Nasionale Party en Arbeidersparty die 1924-verkiesing gewen en die sogenaamde Pakt-regering gevorm het.

Die party se beleid in breë trekke was die samewerking tussen Engels- en Afrikaanssprekendes, gelykberegtiging vir die twee tale, die hantering van die swart vraagstuk op 'n niepartygrondslag, aanmoediging van blanke immigrasie en 'n verbod op Indiër-immigrasie, handhawing van noue bande met Brittanje en die Britse Ryk en teenkanting teen die aanname van 'n republiek in Suid-Afrika.

Die voorganger van die SAP was die sogenaamde Regerende Party (1910-1911), 'n losse groepering wat in die verkiesing van 15 September 1910 - die eerste ná Uniewording, 82 kandidate gestel het, van wie 46 onbestrede verkies is en 21 in hul kiesafdelings geseëvier het, vir 'n somtotaal van 67 uit 121 setels. Die ander deelnemende partye was die Sosialiste Partye (geen setels), die Arbeidersparty (vier setels) en die Unionisteparty (39). Onafhanklikes en andere het 11 setels verower.

Die Regerende Party was die voorloper van albei die groot partye wat die Suid-Afrikaanse politiek in die een of ander gedaante van 1910 tot 1994 sou oorheers. Die Nasionale Party onder genl. J.B.M. Hertzog het in 1913 van die SAP afgestig en weer op 5 Desember 1934 met die SAP saamgesmelt om die Verenigde Suid-Afrikaanse Nasionale Party te vorm. En die Gesuiwerde Nasionale Party was op sy beurt 'n uitvloeisel van die vroeëre Nasionale Party. Ondersteuners van die SAP het as Sappe bekendgestaan, in teenstelling met ondersteuners van die Nasionale Party wat Natte geheet het, afgekort van dié party se Hollandse naam: Nationale Partij.

Met die toetrede van Suid-Afrika tot die Tweede Wêreldoorlog en die bedanking van genl. J.B.M. Hertzog uit die Verenigde Party, stel genl. Jan Smuts 'n nuwe koalisieregering saam, waarin lede van sowel die Arbeidersparty as die Dominiumparty dien. Voor die einde van 1945 bedank kol Charles Stallard uit die kabinet en neem sy plek in die opposisiebanke in. Twee jaar later bedank hy as partyleier. Die res van die Dominiumparty se lede vorm in 1947 saam met afvalliges van die Arbeidersparty die Suid-Afrikaanse Party, maar die party verdwyn 'n jaar later van die politieke toneel.

Op 19 Januarie 1977 word ses Volksraadslede van die Verenigde Party uit die party geskors omdat hulle hul nie met sir De Villiers Graaff se inisiatief ("Red Suid-Afrika") om 'n nuwe breë opposisie-party daar te stel, kan vereenselwig nie. Die ses stig op 26 Maart 1977 die Onafhanklike Verenigde Party, waarvan die naam op 28 Mei 1977 na die S.A.P. verander word. Die party vaar verbasend goed in die verkiesing net ses maande na sy stigting, en het drie setels gewen.

Die eerste leier was Myburgh Streicher van Mei 1977 tot Januarie 1978 en die tweede en laaste John Wiley van 21 Januarie 1980 tot en met die party se inlywing by die Nasionale Party onder leiding van P.W. Botha op 13 Junie 1980.

• Rosenthal, Eric, Encyclopaedia of Southern Africa, Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978.
• Mostert, J.P.C., Politieke Partye in Suid-Afrika, Instituut vir Eietydse Geskiedenis, U.O.V.S., Bloemfontein, 1986.