Stapelvoedsel
'n Stapelvoedsel is 'n soort kos wat daagliks in sulke hoeveelhede geëet word dat dit 'n oorheersende deel van 'n standaarddieet vir bepaalde mense uitmaak, 'n groot deel van hul energiebehoeftes verskaf en gewoonlik 'n beduidende deel van die inname van ander voedingstowwe uitmaak. Die stapelvoedsel van 'n spesifieke gemeenskap kan so gereeld geëet word as elke dag of elke ete, en die meeste mense leef op 'n dieet wat gegrond is op 'n klein aantal stapels.[1]
Stapelvoedsels verskil van plek tot plek, maar is gewoonlik goedkoop en geredelik beskikbare kosse wat een of meer van die drie organiese makrovoedingstowwe bevat wat nodig is vir oorlewing en gesondheid: koolhidrate, proteïne en vette. Tipiese voorbeelde van stapelvoedsels is onder meer knolle en wortels; en graan, peulplante en ander sade. Vroeë landboubeskawings het waarde geheg aan die kos wat hulle as stapels ontwikkel het, want behalwe dat dit die nodige voedingstowwe verskaf het, was hulle oor die algemeen geskik om vir lang tydperke geberg te word sonder om te bederf. Sulke kos wat nie bederf nie is die enigste moontlike stapels tydens seisoene van tekort, soos droë seisoene of verwagte koue winters, met die oes wat teen daardie tyd geberg is. In oorvloedige seisoene kan 'n groter verskeidenheid van kosse beskikbaar wees.
Die meeste stapelvoedsels is afkomstig van graansoorte soos koring, gort, rog, mielies of rys; of styselagtige knolle of wortelgroente soos aartappels, patats, taro, araroet of kassawe.[2] Ander stapelvoedsels is onder meer peulvrugte, sago (afkomstig van die murg van die sagopalm) en vrugte (soos broodvrug en meelpiesang).[3] Afhangend van die streek kan stapelvoedsel ook die volgende insluit: sorghum, olyfolie, klapperolie en suiker.[4][5][6] Die meeste stapels is plantaardige materiaal, maar in sommige gemeenskappe is visvang die hoofbron van voedingstowwe.[7]
Demografie
Van die meer as 50,000 eetbare plantspesies in die wêreld dra net 'n paar honderd beduidend by tot mense se kosvoorrade. Al is daar meer as 10,000 spesies in die graanfamilie, is net enkeles die afgelope 2,000 jaar verbou.
Die stapelvoedsel in verskillende dele van die wêreld hou verband met die weerpatrone, die plaaslike terrein, boerderybeperkinge, aangeleerde smaak en ekostelsels. Byvoorbeeld, die vername stapelvoedsel as energiebron in die gemiddelde Afrika-dieet is graan (45%), wortels en knolle (20%) en diereprodukte (7%). In Wes-Europa is hoofstapels in die gemiddelde dieet diereprodukte (33%), graan (26%) en wortels en knolle (4%).
Die meeste van die globale menslike bevolking leef op 'n dieet gegrond op een van die volgende stapels: rys, graan, mielies, mannagras, sorghum, wortels en knolle (aartappels, kassawe, jamswortel (patat) en taro) en diereprodukte soos vleis, melk, eiers, kaas en vis. Streekstapels sluit rog, sojabone, gars, hawer en tefgras in.
Net 15 gewasse verskaf 90% van die wêreld se voedselenergie-inname (vleis uitgesluit), met rys, mielies en koring wat twee derdes van menslike voedselverbuik uitmaak. Dié drie is die stapels van meer as 4 miljard mense,[8] en rys voed byna die helfte van die mensdom.
Wortels en knolle is belangrike stapels vir meer as 1 miljard mense in die ontwikkelende wêreld, wat sowat 40% is van die kos wat geëet word deur die helfte van die bevolking in Afrika suid van die Sahara. Wortels en knolle het baie koolhidrate, kalsium en vitamine C, maar min proteïne. Die kassawewortel (ook bekend as broodwortel) is 'n vername stapelvoedsel in die ontwikkelende wêreld, wat 'n basiese dieet verskaf aan sowat 500 miljoen mense.
Met ekonomiese ontwikkeling en vrye handel het baie lande verander van stapelvoedsels met 'n lae voedingswaarde na die met 'n hoër voedingswaarde, asook na die eet van meer vleis. Ondanks dié neiging is daar toenemende erkenning van die belangrikheid van tradisionele stapeloeste in voeding.
Sommige kossoorte soos quinoa - 'n skyngraan wat oorspronklik van die Andes kom – was eeue terug ook 'n stapelvoedsel.[9] Die saad van oca, ulluco en amarant is ander die kossoorte wat na bewering stapels was in die Andes se geskiedenis.[10] Pemmikaan was 'n stapel van die Vlakte-Indiane van Noord-Amerika.[11] In 2010 was die globale verbruik van "spesialiteitgraansoorte" soos quinoa baie min vergeleke met graansoorte soos rys, koring en mielies. Hierdie graansoorte, wat eens gewild was maar vergete geraak het, word opnuut evalueer en heringestel.
Produksie
Die meeste stapelvoedsels word geproduseer met die gebruik van moderne en konvensionele boerderypraktyke. Die produksie van stapelvoedsel met die gebruik van organiese boederymetodes neem egter toe.
| Wêreldbevolking 2012[13] |
Gemiddelde jaarlikse opbrengs 2010 |
Die wêreld se mees produktiewe lande[14] 2012[15] |
Die wêreld se lande wat die meeste produseer (2013)[16] | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rangorde | Oes | (metrieke ton) | (ton per hektaar) | (ton per hektaar) | Land | (metrieke ton) | Land |
| 1 | Mielies | 873 miljoen | 5.1 | 25.9 | Verenigde State | 354 miljoen | Verenigde State |
| 2 | Rys | 738 miljoen | 4.3 | 9.5 | Egipte | 204 miljoen | China |
| 3 | Koring | 671 miljoen | 3.1 | 8.9 | Nieu-Seeland | 122 miljoen | China |
| 4 | Aartappels | 365 miljoen | 17.2 | 45.4 | Nederland | 96 miljoen | China |
| 5 | Kassawe | 269 miljoen | 12.5 | 34.8 | Indië | 47 miljoen | Nigerië |
| 6 | Sojabone | 241 miljoen | 2.4 | 4.4 | Egipte | 91 miljoen | Verenigde State |
| 7 | Patats | 108 miljoen | 13.5 | 33.3 | Senegal | 71 miljoen | China |
| 8 | Jamswortel | 59.5 miljoen | 10.5 | 28.3 | Colombia | 36 miljoen | Nigerië |
| 9 | Sorghum | 57.0 miljoen | 1.5 | 86.7 | Verenigde State | 10 miljoen | Verenigde State |
| 10 | Plantain (meelpiesang) | 37.2 miljoen | 6.3 | 31.1 | El Salvador | 9 miljoen | Uganda |
Verfyning
Rys word gewoonlik as die volledige graan gekook en geëet, maar die meeste ander graansoorte word gemaal tot meel, wat gebruik word om brood, pasta en pap en dik pap soos mieliepap mee te maak. Van fyngemaakte wortelgroente kan ook papgeregte gemaak word, insluitend poi en fufu. Van peulvrugte, veral keker-ertjies, en styselryke groente soos kannawortel kan ook meel gemaak word.
Deel van gebalanseerde voeding
Hoewel dit voedsaam is, verskaf plantaardige stapels nie 'n volle verskeidenheid voedingstowwe nie, gevolglik moet ander kossoorte by die dieet gevoeg word om wanvoeding te keer. Die gebreksiekte pellagra word vereenselwig met 'n dieet wat hoofsaaklik uit mielies bestaan; die siekte berrieberrie met 'n dieet van wit (verfynde) rys.[17]
Voorbeelde van stapelvoedsel
Gekookte wit rys
Brood wat van koringmeel gemaak is
Nierboontjies
Amarant- (links) en koringsade
Kassawe
Edamame (groen sojabone)
Sorghumsade en springsorghum
Japannese jamswortel
Plantain (meelwortels)
Ulluco
Oka
Kwinoa
Verwysings
- Verenigde Nasies se Voedsel en Landbouorganisasie: Landbou en Verbruikerbeskerming.
- "Staple foods — Root and Tuber Crops". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Februarie 2009. Besoek op 27 Oktober 2016.
- "Staple Foods II -- Fruits". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Februarie 2009. Besoek op 27 Oktober 2016.
- "African Food Staples".
- "Olive Oil & Health – All Olive Oil".
- "How Sugar Went From a Condiment to a Diet Staple".
- "Fish as food" Geargiveer 15 November 2013 op Wayback Machine.
- "Dimensions of Need: An atlas of food and agriculture".
- E.A. Oelke; et al.
- Arbizu and Tapia (1994).
- John E. Foster.
- Allianz.
- "Food and Agricultural commodities production / Commodities by regions" Geargiveer 16 Junie 2016 op Wayback Machine.
- Die syfers in dié kolom is lande se gemiddelde; streke se boerderyproduktiwiteit kan verskil van die land s'n, en party plase s'n kan selfs hoër wees.
- "FAOSTAT: Production-Crops, 2010 data".
- "Food and Agricultural commodities production / Countries by commodity (2013 data)".
- Verenigde Nasies se Voedsel en Landbouorganisasie: Landbou en Verbruikerbeskerming.
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Stapelvoedsel.
