Staafkerk van Borgund
Die Staafkerk van Borgund (Bokmål: Borgund stavkirke, Nynorsk: Borgund stavkyrkje) is in die Noorse munisipaliteit Lærdal (provinsie Sogn og Fjordane) word as een van die uitmuntendste voorbeelde van die Noorse staafboukuns beskou. Dit is nooit omgebou of uitgebrei nie en word dus as die prototipe van 'n Middeleeuse Noorse staafkerk beskou.[1] Die kerk is daarnaas een van die oudste houtgeboue in Europa en 'n trekpleister vir toeriste.
| Staafkerk van Borgund | ||
 | ||
| Die Staafkerk van Borgund | ||
| Denominasie | Noorse Volkskerk | |
| Adres | Borgund stavkyrkje, Vindhellavegen 606, 6888 Borgund | |
Ligging, religieuse betekenis en datering
Die Staafkerk van Borgund is sowat 30 kilometer oos van die dorp Lærdalsøyri aan die grootpad E16 tussen Fagernes en Sogndal in die Lærdal en aan die oewer van die rivier Lærdalselva en 345 meter bo seevlak geleë. Die kerk is net soos Germaanse heiligdomme nie in 'n dorp opgerig nie, maar op 'n afgeleë plek wat vroeër ook as vergaderplek vir die boere van die omgewing gedien het.
Die staafkerk is ná die jaar 1181 opgerig en aan die apostel Andreas gewy. Dit is tans een van die oudste bewaarde houtgeboue in Europa. Van die oorspronklik meer as 1 000 staafkerke in Noorweë het slegs 28 bewaar gebly. Naas die Staafkerk van Heddal het ook die kerkgebou in Borgund grotendeels in sy oorspronklike toestand bewaar gebly en het in baie gevalle as voorbeeld vir herstelwerk en restourasie van ander staafkerke gedien.
Die oudste dokumente, wat na die Staafkerk van Borgund verwys, dateer uit die jaar 1342. Die kerkgebou is nogtans ouer en het in die tydperk tussen 1150 en 1200 ontstaan. Volgens dendrochronologiese ondersoeke is die hout, wat as boumateriaal gedien het, in die winter van 1180/81 gekap, en ook rune-inskrifte op die hout verwys na hierdie datum.[2]
Argeologiese ondersoeke is in die jare 1969 en 1985 gedoen, en onder die bodem van die staafkerk is spore van 'n ouer gebou ontdek.
Net soos ander staafkerke het ook dié van Borgund gedurende die oorgangsperiode van die heidense tot die christelike geloof ontstaan. Die oorspronklike Nordiese godsdiens was in hierdie tydperk veral in landelike gebiede nog lewendig – die Edda, 'n beduidende versameling mitiese en religieuse liedere uit die Nordiese heldetydperk is veertig jaar ná die oprigting van die staafkerk in Borgund in 1220 neergeskryf. Terwyl baie plaaslike heersers hulle aan die nuwe godsdiens onderwerp het wat deur koning Olaf Tryggvason in die laat 10de eeu met geweld in Noorweë ingevoer is, het veral boere hulle aanvanklik teen die nuwe geloof verset. Die christendom het eers ná 'n oorgangsfase van sowa tweehonderd jaar geseëvier.
Rune-inskrifte op die bouhout, wat vir die staafkerk in Borgund gebruik is, getuig van sinkretisme. Een van die inskrifte lui: "Ek het hier op Sint Olafsdag verbygery. Die Norne (= Nordiese skikgodinne) het my baie skade berokken toe ek verbygery het." Die Sint Olafsdag was 'n gedenkdag ter ere van die heilige Olav II Haraldsson wat op 29 Julie gevier is. Nogtans vind 'n mens in die staafkerk min elemente van die Nordiese godewêreld. Daar is veral simbole van animistiese geloofsoortuigings soos voorsorgmaatreëls teen bose geeste en ander magiese simbole – die Christelike kruis verskyn byvoorbeeld baie kere op die gewels en dakke. Die draakkoppe, wat in oostelike en westelike rigting wys, is om dieselfde rede aangebring soos die waterspuwers wat Christelike kerke vanaf die Romaanse tot in die Renaissance-tydperk versier het – met hul vreesaanjaende voorkoms het hulle soortgelyke bose magte afgeskrik.[3]
Die staafkerk-boukuns berus op die skeepsboutradisies van die Wikingtydperk en versinnebeeld 'n tweede belangrike invloed uit die voor-christelike periode – skeepsbou het 'n sentrale rol in die Wiking-leefwyse gespeel sodat die skip uiteindelik as 'n religieuse simbool gedien en die onderwerping van die element water versinnebeeld het. Skepe was daarnaas ook die vervoermiddel waarmee die siele van oorledenes hul oorgang na die hiernamaals bewerkstellig het. By die oprigting van staafkerke is skeepsbouelemente dus as heidense religieuse simboliek oorgeneem.[4]
Argitektuur
Plattegrond
Die kenmerkende argitektoniese karakteristieke van die Staafkerk van Borgund het die aanleiding tot die vakterm "Borgund-tipe" gegee wat nou na 'n aantal soortgelyke staafkerke verwys.
Die saaldak van die verhoogde hoofskip rus op twaalf houtpilare. Aan die oostelike kant sluit 'n koorkamer met 'n halfronde koornis by die hoofskip aan. Rondom die hoofskip is 'n sybeuk opgerig, maar in teenstelling met die klassieke argitektoniese verdeling van 'n kerkgebou in hoofskip en sybeuk moet hierdie gedeeltes in Borgund as die staafkerk se sentrale ruimte beskou word aangesien net die neweruimte vroeër oor kerkbanke beskik het. Die koorruimte is in argitektoniese opsig sowel in sy binneste asook sy buitenste duidelik van die sentrale ruimte geskei.
Rondom die kerk en sy koorruimte loop die sogenaamde svalgang, 'n oordakte galery wat vroeër ná die kerkdienste as 'n vergaderplek vir kerkgangers gedien het. Daarnaas kon kerkgangers hier hul wapens neerlê voordat hulle die kerkgebou betree het. Sowel die svalgang asook die sybeuke is van plat lessenaarsdakke voorsien.
Opbou
Die Staafkerk van Borgund beskik oor ses vlakke. Die hoofskip en die reghoekige koorruimte is van geweldakke voorsien. Oor die dak van die hoofskip is drie bykomende klein geweldakke aangebring wat in 'n spits torinkie met windwyser toeloop. Die hoeke van hierdie dakke se gewels is met draakkoppe versier wat volgens 'n heidense tradisie simboliese beskerming aan die kerk verleen.
In 1738 is dele van die dak se nok, die draakkoppe en ander gedeeltes van die dakversierings vervang. Een oorspronklike draakkop uit die Middeleeue is nogtans opbewaar. Die sybeuk se gewelhoeke en die kleiner gewels van die svalgang is daarenteen met kruise versier wat vanweë hul groot aantal as magiese beskermingstekens beskou kan word.
Die dakke is met houtspane bedek, en ook die naels, waarmee die spane vasgespyker is, is van hout vervaardig. 'n Aantal spane dateer waarskynlik nog uit die Middeleeue. Vanweë die gebrek aan materiaal is metaal slegs vir die deurslotte en skarniere gebruik.
Die kerk beskik oor 'n westelike en 'n suidelike portaal wat albei van archivolte (halfronde boë) en halfsuile omraam word en met dierornamente en blaarranke versier is. Die suidelike portaal met sy effens meer beskeie dekorasie is van kapitele met gesnyde beelde van leeus. Die westelike portaal toon naas die ranke ook vegtende, draakagtige diere. Die kerkingang by die wesportaal beskik oor 'n sogenaamde spookdrumpel: 'n traptree wat keer dat spoke die kerk binnekom. Die ingang is om hierdie rede ook betreklik smal.
Die wesportaal toon sekere invloede van die destydse steenboukuns, en die pilare regs en links van die portaal het die gedaantes van pilare met basis en kapiteel. Die portaal met sy ronde boë is ryk versier. Ook die koorruimte beskik oor 'n portaal in suidelike rigting, alhoewel dit ernstig beskadig is. Die koorruimte se dak is keëlvormig en het – analoog met die portale – 'n kort toring met 'n keëlvormige dak en 'n kruis.
Binneruimte
Die Middeleeuse binneruimte het goed bewaar gebly en is in sy oorspronklike toestand gelaat. Slegs die Middeleeuse koorhek is ná die Reformasie verwyder. Die Middeleeuse houtvloer en die sitbanke langs die mure het gedeeltelik, die steenaltaar en die doopvont uit speksteen volledig bewaar gebly.
Die preekstoel dateer uit die periode tussen 1550 en 1570, terwyl die altaartafel in 1654 en die raam van die altaarskildery in 1620. Die skildery toon in sy middel die kruisiging van Jesus van Nasaret, terwyl die Jonkvrou Maria aan die linker- en Johannes die Doper aan die regterkant uitgebeeld word. Die timpaanveld vertoon 'n swewende duif op 'n blou agtergrond. Onderaan die skildery is 'n inskrif met goue letters op 'n swart agtergrond.
Die staafkerk beskik daarnaas oor 'n tabernakel uit die tydperk tussen 1550 en 1570, terwyl die kerk se inwydingskruise nog steeds aan die suidelike binnemuur van die kerkskip. Die figure en runes, wat aan die binnekant van die koor ingesny is, dateer vermoedelik uit die Middeleeue.
Die dakkonstruksie rus op houtpilare wat onderling deur sint-andrieskruise gestut word. Die pilare se eindpunte is met houtsnywerk versier wat maskers van mense en fabelwesens uitbeeld. Vroeër het kykgate in die muurplanke van die verhoogde sentrale ruimtes as vensters gedien. Die groter vensters, wat laster ingebou is, is tydens die restourasie weer verwyder.
Kloktoring
Aan die suidekant van die begraafplaas is 'n kloktoring opgerig waar met die uitsondering van 'n klein klok in die dakruiter alle klokke van die staafkerk opgehang is. Die toringkonstruksie het sy oorsprong in die Middeleeue, en daar word aangeneem dat dit gelyktydig met die kerkgebou opgerig is.[5] Aan sommige gedeeltes van die kloktoring is planke aangebring om die ou boumateriale te beskerm.
Die staafkerk vandag
Die staafkerk is tot by die jaar 1868 gereeld vir kerkdienste gebruik; daarna het 'n nuwe kerkgebou 100 meter wes van die staafkerk sy funksie oorgeneem. Die begraafplas is steeds gebruik. In 1877 het die Fortidsminneforeningen, 'n verenging wat hom vir die bewaring van die staafkerk beywer het, die historiese gebou gekoop wat vinnig tot 'n toeristetrekpleister ontwikkel het. Reeds in 1898 is 'n toeristegids met Noorse en Engelse teks gepubliseer. Die staafkerk dien tans as 'n museum, aangesien hier geen kerkdienste meer gehou word nie.
Die toerisme het egter tot slytasie gelei, en in 1973 is 'n houtvloer ter beskerming van die kerk se oorspronklike vloer aangebring. Ook die rune-inskrifte is van 'n kunststofafdekking voorsien. Die svalgang is vir besoekers gesluit. Weens die groot aantal toeriste bly slytasie steeds 'n probleem.
Die Staafkerk van Borgund staan tans tussen die begin van Mei en die einde van September oop vir besoekers. Op 2 Mei 2005 is 'n uitstallingsentrum naby die kerk geopen wat die geskiedenis van staafkerke en die godsdiens in die Middeleeue behandel. Die kerkgemeente Borgund maak deel uit van die Noorse Kerk. Saam met Tønjum en Hauge is Borgund 'n deel van die groot gemeente van Lærdal in die bisdom Bjørgvin (Bergen).
Namaaksels
Die Staafkerk van Borgund het reeds twee keer as 'n voorbeeld vir namaaksels gedien: Die Chapel in the Hills in Rapid City in die Amerikaanse deelstaat Suid-Dakota uit die jaar 1969 is 'n kopie van die Noorse kerk, terwyl die Gustav-Adolf-staafkerk in die Duitse dorp Hahnenklee in die Harz-gebergte slegs rofweg volgens sy Noorse eweknie ontwerp en in 1908 ingewy is.
Verwysings
- Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Stabkirche Borgund
- (de) Christian Nowak: Norwegen. Keulen: Gaia/Vista Point 2009, bl. 102
- (no) www.arild-hauge.com: Inskrifte
- (de) Erich Burger: Norwegische Stabkirchen – Bauweise, Geschichte, Schmuck. Keulen: DuMont 1978
- (de) "MEGS Travel-Journal – Reisebilder und Geschichten: Stabkirche Borgund. Besoek op 12 Oktober 2008". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2016. Besoek op 12 Oktober 2008.
- (de) www.etojm.com: Die Staafkerk van Borgund
Bronliteratuur
- (no) Hauglid, Roar: Norske stavkirker. Oslo: Dreyer 1977, ISBN 82-09-00938-9
- (de) Burger, Erich: Norwegische Stabkirchen. Geschichte, Bauweise, Schmuck. Keulen: DuMont 1978 (DuMont Kunst-Taschenbücher, ISBN 3-7701-1080-3.
- (de) Sakuma, Yasuo en Ola Storsletten: Die Stabkirchen Norwegens. Meisterwerke nordischer Baukunst. Augsburg: Bechtermünz 1997, ISBN 3-86047-239-9
- (de) Ahrens, Claus: Die frühen Holzkirchen Europas. Stuttgart: Theiss 2001, ISBN 3-8062-1397-6 (kataloog is met ingesluit)
Eksterne skakels
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Staafkerk van Borgund. |
- (no) Die amptelike webwerf van Fortidsminneforeninga: Die Staafkerk van Borgund Geargiveer 22 Mei 2009 op Wayback Machine
- (de) www.trolljenta.net: Gedetailleerde argitektoniese beskrywing van staafkerke Geargiveer 4 Maart 2008 op Wayback Machine
Normdata  |
|
|---|