Spysverteringstelsel
Die spysverteringstelsel is die orgaanstelsel van 'n liggaam waar voedselsoorte soos koolhidrate, vette en proteïene afgebreek en verteer word voordat dit deur die dermkanaal geabsorbeer kan word.
1. Mondholte 3. Kleintongetjie 4. Tong 6. Speekselkliere 7. Ondertong 8. Onderkaak 9. Parotisklier 11. Slukderm (oesofagus) 12. Lewer 13. Galblaas 14. Galbuis 15. Maag 16. Pankreas 17. Pankreasbuis 19. Dunderm 21. Jejenum en verder ileum 22. Blindederm 23. Dikderm 24. Dwarskolon 25. Stygende kolon 26. Sekum 27. Dalende kolon 29. Rektum 30. Anus
Vertering is die afbreek van voedsel tot kleiner en oplosbare voedseldeeltjies sodat dit deur selle gebruik kan word. Vertering word op twee maniere bewerkstellig: meganies en chemies.
Alle diere en die mens moet die organiese stowwe wat hulle nodig het, in die vorm van voedsel opneem. Tydens die spysverteringsprosesse word die voedsel met behulp van ensieme verteer, dit wil sê afgebreek tot sulke klein eenhede (brokstukkies) dat dit deur die liggaam opgeneem kan word.
Die spysverteringsensieme van hoër diere is in die holte (lumen) van die spysverteringskanaal werksaam (dus buite diesel), terwyl by eensellige organismes vertering in die sel self plaasvind. Alle afbraakreaksies van voedselmolekules is hidrolitiese splitsings, dit wil sê splitsing of opbreking onder invloed van water. Suikers (polisakkariede) word op hierdie manier afgebreek tot monosakkariede, proteïene (polipeptiede) tot aminosure en vette tot vetsure en gliserol.
Sellulose, 'n belangrike komponent van plantaardige voedsel, kan deur die meeste diere nie afgebreek word nie omdat hulle nie die nodige ensieme besit nie. Sekere eensellige organismes kan dit wel doen. Sulke soortgelyke mikroörganismes leef in die maag-dermkanaal van verskeie diere (onder andere herkouers en ook die mens), waar hulle die sellulose vir hulle gasheer afbreek.
Die weg wat die voedsel deur die spysverteringskanaal volg en die verloop van die verskillende afbraakreaksies is by werweldiere in prinsipe ongeveer dieselfde as by die mens. Die verskille wat wel bestaan, hang ten nouste saam met die aard van die voedsel.
Algemeen
Anders as die meeste plante is diere nie daartoe in staat om hul eie organiese voedingstowwe met behulp van sonenergie op te bou nie. Hulle is daarvoor afhanklik van ander organismes, wat hulle as voedsel opneem (heterotrofie). Die meeste voedselsoorte is egter nie direk geskik om as 'n energiebron (brandstof) en boustof te dien nie, en moet eers deur die spysverteringstelsel van komplekse voedselbrokke afgebreek word tot kleiner voedseleenhede (voedselbrokkies) wat deur die liggaamselle opgeneem kan word.
Afgesien van voedsel neem die spysverteringskanaal ook ander stowwe op, soos water, soute en ander stowwe wat nie direk energie lewer nie (vitamiene). By die meeste diere en by die mens vind die spysverteringsprosesse in 4 stappe plaas. Eerstens word die voedsel via die mond opgeneem en stukkend gemaak. Hierdie meganiese bewerking vind plaas met behulp van horingplate of deur die malende werking van ingeslukte klippies (soos by voëls). Die knieënde en voortstuwende spierbewegings (peristalse) van die dermkanaal het ook 'n meganiese werking.
Die afskeiding van slym deur die speekselkliere in die mond vergemaklik die kou en fynmaalproses en sorg dat die voedselbrei makliker gly. By laer diere soos die sponse, platwurms en weekdiere is daar slegs trilhare (cilia) aanwesig wat die voedsel voortstu. By werweldiere word trilhare in die slukderm aangetref. By herkouers vind die meganiese bewerking van die voedsel in meer stappe (fases) plaas.
In die tweede stap (stadium) van spysvertering word die groot voedselmolekules deur spysverteringsensieme in kleiner onderdele opgebreek. Die proses verloop by alle hoër diere min of meer dieselfde. As gevolg van die meganiese verwerking en voorbereiding is die oppervlak van die voedselbrei (chym) vergroot, sodat die ensieme beter daarop kan inwerk.
Tydens die derde stadium van spysvertering het die stowwe ʼn eenvoudiger samestelling. Hulle word in die dermwand opgeneem en gaan daarvan na die liggaamsvloeistowwe (bloed, limf). Die laaste stap van spysvertering is die verwydering (defekasie, ontlasting) van die onverteerbare of andersins onbruikbare reste van die voedsel uit die liggaam.
By laer diere soos eenselliges, sponse en gedeeltelik ook by die holtediere word die voedsel binne diesel verteer (intrasellulêre vertering). Diesel maak uitstulpings en fagositeer die voedseldeeltjies, wat hierna in 'n voedselvakuool (selholte gevul met vog) verteer word. Dit gebeur ook in verskillende stappe. Eerstens word water aan die voedseldeeltjie onttrek, daarna word dit onder invloed van ensieme wat die sel self produseer, afgebreek en vervolgens word die bruikbare stowwe opgeneem.
Die onverteerbare reste word deur 'n uitskeidingsvakuool uit die sel verwyder. Kenmerkend vir die spysvertering by ringwurms, geleedpotiges en werweldiere is dat die spysverteringsensieme in die holte (lumen) van die spysverteringskanaal (dermholte), dus buite die sel, werksaam is (ekstrasellulêre vertering). Sommige organismes, soos seesterre en sekere spinnekoppe, kan hulle prooi, wanneer dit te groot is om op te neem, selfs buite die liggaam verteer.
Deur uitstulping van die maag (seesterre) of via ʼn kanaal in die monddele (spinnekoppe) word die spysverteringsappe oor die prooi gestort, waarna die verteerde vloeibare massa opgesuig word (eksterne of ekstra-intestinale vertering). Die spysverteringskanaal (dermkanaal) loop meestal van die mond tot by die anus deur die liggaam. Die gedeelte op die hoogte van die skedel (dus mondholte en keel) word soms die kopderm genoem; die res staan as die rompderm bekend.
Voedselafbraak
Chemies gesien kom spysvertering neer op die afbraak van komplekse stowwe (polimere) in enkelvoudige stowwe (monomere). Hierdie voedselafbraak kan gesien word as die omgekeerde van die groeiproses. Tydens die groei van plante en diere word komplekse proteïenmolekules uit die enkelvoudige aminosure vervaardig, komplekse suikermolekules soos stysel en glikogeen (dierlike stysel) uit enkelvoudige suikermolekules soos glukose (druiwesuiker), en baie vette word uit gliserol en vetsure opgebou.
'n Mens of dier wat hierdie komplekse stowwe as voedsel nuttig, breek dit tydens vertering af tot enkelvoudige bestanddele wat gemaklik opgeneem en versprei kan word. Uit die gevormde "boustene" kan die organisme sy eie kenmerkende, komplekse liggaamstowwe opbou.
Hidrolise
Die afbraakreaksie van ʼn komplekse voedselmolekule staan bekend as die sogenaamde hidrolitiese reaksie: met behulp van water (Grieks: hudoor) word 'n splitsing (Grieks: lysis) van die voedselmolekule bewerkstellig. Tydens hidrolise word die betrokke watermolekule (H2O) self ook gesplits: een deel van die watermolekule (OH) gaan saam met 'n fragment van die gesplitste voedselmolekule; die ander deel van die watermolekule (H) gaan weer saam met die ander fragment van die voedselmolekule.
Dit kan geïllustreer word aan die hand van die hidrolise van sukrose, ook sakkarose genoem (rietsuiker). Sukrose (C12H22O11) is 'n sogenaamde disakkaried, ʼn suikermolekule wat uit twee suikereenhede opgebou is. Dit word nou gesplits in twee monosakkariede, naamlik in glukose (C6H12O6) en fruktose (C6H12O6) (vrugtesuiker). Die hidrolise van komplekse voedselmolekules word in lewende organismes deur ensieme versnel.
Ensieme is besondere proteïenmolekules wat nie alleen die hidrolise van voedselmolekules aan die gang sit nie, maar wat by omtrent alle chemiese reaksies in ʼn lewende organisme as 'n katalisator werksaam is. Elke lewende organisme besit honderde verskillende ensieme. Gewoonlik bestaan daar vir elke afsonderlike reaksie ʼn spesifieke ensiem. Die hidrolise van sukrose word byvoorbeeld gekataliseer deur die ensiem sukrosehidrolase, kortweg sukrase.
Hidrolases
Vroeër is ensieme in twee groepe verdeel, naamlik hidrolitiese ensieme (hidrolases) en niehidrolitiese ensieme (desmolases). Teenswoordig is daar 'n funksionele indeling in 6 klasse. Een van hierdie klasse word gevorm deur die hidrolitiese ensieme, waaronder baie spysverteringsensieme resorteer. Elke klas bestaan uit verskeie subklasse, wat ook weer onderverdeel is. By die onderverdeling van die hidrolases word gelet op 'n soort chemiese binding wat tydens hidrolise verbreek word.
Die hidrolases wat 'n suikerverbinding (glikosidiese binding) verbreek, word geklassifiseer as 'n glikosidase; hidrolases wat 'n esterverbinding verbreek, val onder die esterases; hidrolases wat 'n proteïenverbinding (peptiedbinding) verbreek, behoort tot die peptidases. 'n Mens behoort by die benaming van 'n hidrolase eers die stof te noem waarop die ensiem inwerk (die substraat) en daarna die klasnaam "hidrolase" by te voeg. Dit is egter gebruiklik om die naam van ʼn hidrolitiese ensiem saam te voeg, byvoorbeeld sukrose-hidrolase word sukrase.
Naas die amptelike en semi-amptelike name van ensieme kom 'n mens dikwels die triviale naam van 'n ensiem tee, wat somtyds op 'n sekere eienskap van die ensiem dui (sukrose heet byvoorbeeld ook invertase omdat die draairigting van gepolariseerde lig omgekeer word) en soms ook op die plek van herkoms; die naam kan egter ook bloot van historiese betekenis wees. Enkele van die "ou" name dra in plaas van die uitgang - ase soms die uitgang - ien.
Lokalisasie
'n Bakterium bestaan uit een sel, wat deur twee lae, die selmembraan en die selwand, omring word. Komplekse molekules dring moeilik deur hierdie twee lae, sodat 'n bakterium oor die algemeen aangewese is op enkelvoudige stowwe uit hul direkte omgewing.
Sommige bakterieë skei egter spysverteringsensieme uit (sekresie-ensieme of ekso-ensieme), wat voedselafbraak buite die bakteriumsel bewerkstellig (ekstrasellulêre vertering), in teenstelling met die afbraak binne 'n sel (intrasellulêre vertering). Die afbraak buite diesel by meersellige hoër organismes soos die mens is perfek gereguleer; die uitgebreide spysverteringskanaal word voortdurend van die nodige ensieme voorsien. Al hierdie ensieme - of hul voorlopers - word in die selle van spesiale weefsels vervaardig.
Tog kom daar by hierdie hoër organismes ook nog 'n vorm van intrasellulêre vertering voor. Baie selle bevat seldeeltjies (selorganelle) wat deur 'n membraan omring is en waarin hidrolitiese ensieme opgesluit is. 'n Soortgelyke afbraakliggaam in diesel word ʼn lisosoom (Grieks soma = ''liggaam") genoem. 'n Siekteverwekkende bakterium wat die liggaam van ʼn mens binnedring, word eerstens deur 'n wit bloedsel gefagositeer ("opgeëet") en vervolgens in 'n lisosoom verteer.
Die lisosome is ook betrokke by die afbraak van afgestorwe selle. Spysverteringsensieme word nie net in organismes met 'n gewone spysverteringstelsel aangetref nie. Groen plante is byvoorbeeld nie op ander organismes aangewese wat hulle organiese boustowwe en brandstowwe betref nie. Hulle vervaardig uit anorganiese stowwe soos koolsuurgas (CO2), water (H2O) en nitrate (soute van salpetersuur) hul eie komplekse liggaamstowwe met behulp van sonlig as energiebron. Om hierdie opgeboude komplekse stowwe af te breek, besit hulle hidrolases.
Bakteriële flora
Sellulose, ʼn komplekse suikermolekule wat in groot hoeveelhede deur groen plante vervaardig word, is vir die meeste diere onverteerbaar. Slegs sekere bakterieë, sommige slakke en die houtetende insektelarwes het die nodige ensieme.
Sellulase is nodig om sellulose af te breek tot sellobiose, die basiseenheid van sellulose. Sellobiose, wat uit 2 glukose-eenhede bestaan, word weer met behulp van sellobiase afgebreek. Die waarde van die bakteriële sellulase is onskatbaar aangesien die planteters soos herkouers (koeie, skape, ensovoorts) vir 'n aansienlike deel van hul energietoevoer van sellulose (gras) afhanklik is. Danksy 'n uitgebreide pensflora waarin sellulose-afbrekende bakterieë voorkom, is dit vir planteters moontlik om sellulose te benut omdat dit deur die bakterieë vir hulle afgebreek word.
Die mens besit ook 'n bakteriële flora, onder andere ʼn mondflora en 'n dermflora. Die rol van die dermflora tydens spysvertering is sowel positief as negatief: enersyds stel die bakterieë nuttige stowwe vry uit die voedsel, byvoorbeeld vitamiene; andersyds verbruik dit deel van die voedsel vir hulself, terwyl dit ook soms giftige stowwe (toksiene) kan produseer. Die mondflora voorkom infeksies.
Voedselmolekules
Die belangrikste polimere voedselmolekules is komplekse suikers, vette en proteïene. Suikers, koolhidrate of sakkariede word met behulp van glikosidase volledig afgebreek tot monosakkariede. Disakkariede word deur sakkaridase gehidroliseer, byvoorbeeld laktose deur laktase, en maltose deur maltase. Suikers wat uit baie suikereenhede opgebou is (polisakkariede), word nie soos die disakkariede deur net een ensiem afgebreek nie, maar deur verskeie en spesifieke ensieme.
Stysel, wat uit verskeie glukose-eenhede bestaan, word eerstens afgebreek tot maltose met behulp van onder andere amilase, waarop maltase dit verder afbreek. Die amilase wat in die speeksel voorkom, word ptialien genoem. Hierdie ensiem word by die mens gevind, maar nie by perde, honde en katte nie.
Vette of lipiede bestaan uit veral gliserol ('n alkohol) en vetsure. Die esterbinding tussen gliserol en die vetsure word verbreek met behulp van lipase, 'n esterase. Die afbraak van vette is egter nie volledig nie: ʼn emulsie (bolletjies vet in water) van gedeeltelik afgebreekte vette en vetsure word in die limfstelsel opgeneem en gaan na die liggaamsirkulasie.
Proteïene of polipeptiede word deur spesifieke peptidases of aminosure afgebreek:
- Aminoasielpeptiedhidrolases of aminopeptidases, wat 'n eindstandige (op die end geleë) aminosuur met 'n vrye aminogroep (-NH2) afsplits.
- Peptidi laminosuurhidrolases of karboksipeptidases, wat 'n eindstandige aminosuur met 'n vrye COOH-groep afsplits.
- Peptidilpeptiedhidrolases of endopeptidases, wat die orige peptiedverbinding verbreek. Die endopeptidases word in spesifieke selle vervaardig, meestal in die vorm van nie-aktiewe voorlopers wat in die maag- dermkanaal afgeskei en daar omgesit word in ʼn aktiewe ensiem. Bekendes is byvoorbeeld:
- pepsien (voorloper: pepsinogeen)
- tripsien (voorloper: tripsinogeen)
- chimotripsien (voorloper: chimotripsinogeen)
Al hierdie ensieme is spesifiek vir bepaalde verbindings, dit wil sê peptiedbindings tussen bepaalde aminosure in proteïene.
Die mens
Spysvertering begin by die mens in die mond, waar die voedsel gekou en met speeksel vermeng word. By die koubewegings is die kouspiere van belang, aangesien hulle die beweging van die voedsel tussen die bo- en ondertande moontlik maak. Verlamming wat veroorsaak word deur beskadiging van die sewende kopsenuwee (fasiale verlamming), wat die wangspiere innerveer, bemoeilik die kouproses. Die speeksel, wat van veral die speekselkliere afkomstig is, voorkom die vasklewing van die voedsel aan die tong en verhemelte en dien verder as 'n oplosmiddel.
Dit is van belang vir die smaaksensasie, want slegs opgeloste voedsel kan geproe word. Die belangrike organiese bestanddeel van speeksel is ptialien, 'n ensiem wat stysel afbreek. Verder bevat die speeksel ook lisosiem, 'n ensiem wat sekere bakterieë kan vernietig. As die speekselafskeiding te gering is, ontstaan daar 'n aantal ongemakke soos 'n droë mond (xerostomie) en 'n verminderde smaakgevoel.
Sodra voedsel of speeksel met die agterste keelwand of verhemelte in aanraking kom, tree die slukrefleks op, waardeur die voedsel via die keelholte in die slukderm beland en van daar deur middel van peristaltiese bewegings na die maag voortgestu word. Die maag dien as ʼn tydelike bergplek; deur die peristaltiese bewegings van die maag word die voedsel geknie en met maagsap vermeng, sodat verdere vertering kan plaasvind. Die halfvloeibare massa wat op hierdie manier gevorm word, staan bekend as voedselbrei (chym).
Dit word in klein hoeveelhede na die dunderm deurgelaat. Die maagsap bevat baie soutsuur, wat bakterieë vernietig wat saam met die voedsel ingeneem is. Tydens ontsteking van die maagslymvlies (gastritis) kan die produksie van soutsuur stopgesit word, waardeur die kans vir infeksie (soos maagkoors of tifoïed en paratifoïed) en 'n versteuring in die proteïenvertering vergroot. Die soutsuur sorg vir denaturering van die proteïene ('n verbrokkeling en verandering van die proteïen sodat 'n ensiem beter daarop kan inwerk) en verskaf 'n optimale suurheidsgraad vir die maagensieme.
Die belangrikste proteïensplitsende ensieme in die maagsap is kathepsien en pepsien. Pepsien word gevorm as pepsinogeen, ʼn nie-aktiewe voorstadium wat in die aanwesigheid van soutsuur in pepsien omgesit word. Maagsap bevat verder 'n intrinsieke faktor, ʼn stof wat aan vitamien B12 bind en sodoende die opname van hierdie vitamien moontlik maak. Vitamien B is nodig vir die volwassewording van die rooi bloedselle in die beenmurg.
'n Tekort aan hierdie intrinsieke faktor lei tot pernisieuse anemie (ʼn bepaalde vorm van bloedarmoede). 'n Groot deel van die vertering vind plaas in die dunderm, waar ook die opname van verteerde voedsel en water geskied. In die eerste deel van die dunderm, die twaalfvingerige derm (duodenum), open die afvoerbuise van die lewer en alvleesklier (pankreas). Omdat die pankreassap baie natriumbikarbonaat bevat, word die suur voedselbrei wat van die maag in die duodenum aangekom het, vinnig geneutraliseer omdat die ensieme in die dunderm nie in 'n suur milieu werk nie.
Die belangrikste proteïenverterende ensiem van die pankreas is die nie-aktiewe tripsinogeen en die chimotripsinogeen. In die duodenum word dit deur enterokinase in aktiewe tripsien omgesit. Die tripsien aktiveer op sy beurt die omsetting van chimotripsinogeen in aktiewe chimotripsien. Lipase word ook deur die pankreas in ʼn onaktiewe vorm uitgeskei. Gal, 'n verteringsap van die lewer, bevat enersyds stowwe wat langs hierdie weg uitgeskei word en andersyds stowwe wat belangrik is vir vertering.
Gal bestaan uit hoofsaaklik water en bevat ook galsure (in veral die vorm van galsuursoute), galkleurstowwe en cholesterol. Die galsure word in die lewer uit cholesterol opgebou; hul belangrikste funksie is die emulsifisering van vette sodat die vetsplitsende ensieme beter daarop kan inwerk. By die afwesigheid van gal (byvoorbeeld as die afvloei versteur is deur galstene in die afvoerbuise) is, behalwe die algemene vertering, ook die proteïenvertering versteur. Sonder gal word die regte suurgraad vir tripsienwerking nie bereik nie en omdat nie-verteerde vette die proteïen omhul, word die werking van proteïensplitsende ensieme verhinder.
Die grootste daaglikse hoeveelheid spysverteringsappe is van die dunderm afkomstig. Die sap is ryk aan ensieme, veral disakkariede, wat tweevoudige suikers in enkelvoudige suikers splits. Tydens siektes van die dunderm en as gevolg van aangebore afwykings kan daar 'n tekort aan disakkariedes ontstaan. 'n Algemene siekte is die ontbreking van laktase, wat melksuiker (laktose) afbreek. Wanneer die pasiënt melk drink, sal die melksuiker daarin nie afgebreek word nie, maar wel in die dikderm deur bakterieë in melksuur omgesit word.
Dit veroorsaak diarree. So ʼn toestand staan bekend as melkintoleransie (laktose-intoleransie). Die terapie bestaan uit 'n laktosevrye dieet. Omdat die vertering in die dunderm voltooi behoort te wees, skei die dikderm geen spysverteringsappe af nie. Daar word wel slym gevorm wat die vervoer van voedsel vergemaklik.
Regulering
Die afskeiding van die spysverteringsappe word gereguleer deur hoofsaaklik hormone en die senuweestelsel, waarvan die parasimpatiese senuweestelsel (ʼn onderdeel van die onwillekeurige senuweestelsel) 'n stimulerende uitwerking het. Plaaslik word die sekresie bevorder omdat die slymvlies direk deur die voedsel geprikkel word. Die speekselsekresie word aan die gang gesit wanneer voedsel gesien, geruik of geproe word (aangeleerde reflekse).
Daarenteen berus die samestelling van die speeksel, wat wissel saam met die aard van die voedsel, op aangebore reflekse. Gelyktydig met speekselsekresie kom maagsapsekresie ook voor. Wanneer die voedsel in die maag aankom, tree ʼn tweede fase van maagsapproduksie in werking, naamlik die gastriese fase. Dit word veroorsaak deur die uitsetting van die maag, waardeur die slymvlies geaktiveer word tot slymproduksie, terwyl sekere stowwe soos vleis, vleisekstrak en alkohol (aptytwekker) die antrum (die laaste deel van die maag) prikkel tot die vorming van die hormoon gastrien.
Die gastrien word via die bloed na die maagsapkliere vervoer en verhoog daar veral die soutsuurproduksie. Wanneer daar 'n voldoende hoeveelheid suur in die maag is, word die gastrienproduksie gerem sodat 'n bepaalde ewewig gehandhaaf word. Die slymvlies van die dunderm vervaardig die hormoon enterogastroon, wat sowel die sekresie as die motoriese aktiwiteit van die maag rem. Vet stimuleer entero-gastroonproduksie, wat verklaar waarom dit geruime tyd duur voordat die maag leeg is na ʼn vetterige maaltyd.
Die afskeiding van pankreassap geskied deels onder die invloed van hormone en deels onder die invloed van die senuweestelsel. Die hormoon is sekretien, wat in die duodenum vervaardig word as ʼn reaksie op soutsuur. Omdat sekretien die afskeiding van natrium-bikarbonaat bevorder, sorg die soutsuur dus indirek self vir sy noodsaaklike neutralisering in die dunderm. 'n Ander hormoon van die duodenum, pankreosimien, stimuleer veral die ensiemproduksie van die pankreas en het ongeveer dieselfde werking as die tiende kopsenuwee (nervus vagus).
Gal word voortdurend gevorm en deels weggevoer na die dunderm en deels in die galblaas geberg. Die lediging van die galblaas word ook hormonaal en neuraal beheer. Die sterkste prikkel tot lediging is die aanwesigheid van vette in die dunderm. Die hormoon wat betrokke is, is cholesistokinien.
Absorpsie
Die opname van die opgebreekte voedselbestanddele geskied in die dunderm en is vir die grootste gedeelte reeds in die jejunum voltooi. Die absorpsie geskied deur middel van diffusie, wat op 'n konsentrasieverskil berus, asook deur 'n aktiewe, energieverbruikende proses. 'n Goeie bloedtoevoer is nodig en geskied ten koste van die bloedtoevoer na ander organe.
Dit is dan ook onverstandig om direk na 'n maaltyd swaar liggaamlike arbeid te verrig. Die enkelvoudige suikers (afbraakprodukte van koolhidrate) en aminosure kom in die haarvatvet van die dermvlokkies te lande en word van daar via die poortaar (vena porta hepatica) na die lewer vervoer.
Vetsure en gliserol word afsonderlik geabsorbeer, waarna die selle in die slymvlies nuwe eiesoortige vette opbou. Dit kom via die chylvate (limfvate in die derm) en die ductus thoracicus (grootste limfvat van die liggaam) in die bloedstroom. As gevolg van die groot hoeveelheid vette vertoon die limf 'n melkagtige voorkoms, bekend as die "chylus". Vetsure wat uit minder as 12 koolstofatome bestaan (middelkettingvetsure) kan regstreeks in die bloed opgeneem word.
In die laaste deel van die dunderm, die ileum, word vitamien B12 (gekombineer met die intrinsieke faktor) en die grootste deel van die galsure geabsorbeer. Laasgenoemde gaan weer na die lewer (enterohepatiese kringloop), sodat dit weer gebruik kan word. In die dikderm word slegs water en enkele soute opgeneem. Origens is absorpsie moontlik oor die hele spysverteringskanaal. Van hierdie eienskappe word gebruik gemaak by die toediening van geneesmiddels wat deur die lewer afgebreek word.
Al hierdie stowwe word opgeneem via die slymvlies van die mond (tabletjie onder die tong) of van die anus (setpil); hierdie geneesmiddels kom dan nie meteens in die lewer nie, maar sirkuleer eers deur die hele liggaam.
Meganiese vertering
Die kos word fisies deur kou, skeur, roer, druk, meng en maal opgebreek en fyngemaak tot kleiner deeltjies. Byvoorbeeld, die tande kou, skeur en maal die kos, terwyl die maag dit maal, meng en roer. Peristaltiese bewegings in die dunderm help ook met meganiese vertering. Dit is dié onwillekeurige sametrekking van spiere in die spysverteringstelsel, wat soms ongemak kan veroorsaak.
Chemiese vertering
Die fyngemaakte kos word nog verder afgebreek tot kleiner eenhede deur spysverteringsensieme. Dié ensieme verteer die voedsel tot die eenvoudigste vorme wat deur die bloed opgeneem kan word en dan deur selle gebruik kan word.
Betrokke organe
Die onderstaande organe speel 'n rol by die eet, vertering en absorpsie van voedsel, sowel as die uitskeiding van onverteerde voedsel (feses).
Verskillende dele van die spysverteringskanaal
Tande
| Soort tande | Funksie |
|---|---|
| Snytande | Byt/sny voedsel in kleiner stukkies |
| Hoek-/oogtande | Skeur taai voedsel af |
| Voorkiestande | Maal voedsel fyn |
| Ware kiestande | Maal voedsel fyn |
'n Mens besit eers 'n melkstel wat uit twintig tande bestaan en daarna 'n permanente stel wat uit 32 tande bestaan.
Speekselkliere
Die mens besit ses speekselkliere in pare van twee (so daar is drie pare).
Die posisie van die speekselkliere is:
- Voor die ore
- Onder die tong
- Onder die onderkaak
Die afskeiding van die speekselkliere word speeksel genoem.
Die funksies van die speeksel is:
- Los droë voedsel op sodat dit geproe kan word
- Maak voedsel sag en glad sodat dit maklik ingesluk kan word
- Neutraliseer die sure in die kos om tandbederf te keer
Tong
Die funksies van die tong is:
- Stoot kos tussen die tande tydens die kouproses
- Meng voedsel met die speeksel
- Rol voedsel in 'n bolletjie om te sluk
- Help om voedsel af te sluk
- Stel jou in staat om die kos te kan proe
Slukderm
Die funksie van die slukderm is om die voedsel van die mondholte na die maag te vervoer. Daar vind geen vertering in die slukderm plaas nie, omdat daar geen ensieme afgeskei word wat die voedsel kan verteer nie. Die onwillekeurige spiersametrekkings wat die voedsel na die maag en verder vervoer staan bekend as peristaltiese bewegings. Peristaltiese bewegings vind ook plaas in die maag, dunderm en dikderm.
Maag
Die maag is in die buikholte, net onder die diafragma, geleë. Die maag voer kragtige karringbewegings uit om die voedsel in kleiner dele op te breek sodat ensieme daarop kan inwerk. Die verteringsap van die maag staan bekend as maagsap. Twee stowwe, naamlik soutsuur en die ensieme, speel 'n rol in die verteringsproses in die maag. Soutsuur in die maag het twee funksies:
- Dit maak kieme dood
- Dit skep 'n suuromgewing in die maag waarin die ensieme kan werk
Die soutsuur word eers afgeskei as daar reeds voedsel in die maag is, en 'n slymlaag aan die binnekant van die maag keer dat die soutsuur se verterende aksie die maagwand beskadig. Die voedsel bly ongeveer twee tot vier ure in die maag. Wanneer die voedsel die maag verlaat, is dit 'n vloeibare grys massa.
Dunderm
Die mens se dunderm is ongeveer ses meter lank. Die lengte is noodsaaklik as gevolg van die volgende redes:
- Dit moet die voedsel volledig verteer totdat dit opneembare voedingstowwe is
- Dan moet dit ook al dié opneembare voedingstowwe opneem in die bloedstroom.
Die verteringsap wat deur die dunderm afgeskei word, word dermsap genoem. Daar is ongeveer vyf miljoen vingeragtige uitgroeisels aan die binnekant van die derm, wat dermvlokkies genoem word. Die dermvlokkies se funksie is om die absorpsie-oppervlak te vergroot.
Die dunderm het twee hooffunksies:
- Verteer die voedsel tot voedingstowwe
- Absorbeer voedingstowwe
(Dié funksies is ook die rede waarom die derm so lank moet wees)
Die verteerde voedsel wat uit die dunderm geabsorbeer is, word deur middel van bloedvate na die lewer vervoer, verwerk, en daarna na die res van die liggaam versprei.
Daar is twee ondersteunende organe wat met die dunderm verbind is, naamlik:
Die lewer produseer gal, wat in die galblaas geberg word. Gal het twee funksies:
- Dit emulsifiseer vette (breek dit op in vetdruppeltjies)
- Help vette absorbeer
Die pankreas skei pankreassap af wat ensieme bevat vir die vertering van voedsel. Dit skei ook hormone af wat 'n rol speel in die regulering van die suikerbalans van die liggaam.
Dikderm
Die dikderm is 1,5 meter lank. Dit het drie funksies:
- Dit berg die feses (onverteerde voedsel)
- Absorbeer water, sout en minerale
- Skei slym af
Daar is 'n vingeragtige sakkie wat aan die begin van die dikderm vassit, en dit word die blindederm of appendiks genoem. Die rektum is die laaste gedeelte van die dikderm. Die feses verlaat die liggaam deur 'n opening genaamd die anus.
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409672, volume 26, bl. 128 - 132
