Spaanse mat (munt)

Die munt het 'n deursnee van 28 mm, 'n konstante massa en ‘n hoogstaande silwerinhoud gehad. Meestal is die munte in Meksiko-Stad geslaan, maar soms in ander sentrums in die Spaanse koloniale ryk in Suid- en Sentraal-Amerika. Danksy die eenvormigheid oor baie jare en omdat dit geredelik beskikbaar was, het die munt groot vertroue ingeboesem en was dit daarom 300 jaar lank die wêreld se mees vooraanstaande handelsmunt (vergelykbaar met die Amerikaanse dollar en die euro van vandag). Omdat lande in die 17de en 18de eeue nie hul eie geldeenhede gehad het nie was munte soos die Spaanse mat lank die aanvaarbare betaalmiddels. Dikwels is daar in die kolonies vir goedere en salarisse hiermee betaal. Omdat die Spaanse mat so 'n hoë waarde gehad het, is dit gereeld in agt dele opgesny om makliker verhandelbaar te wees. Deur die jare was daar baie pogings om die munt te vervals. In 1789 het die VSA besluit om hul dollar presies dieselfde massa, grootte en silwerinhoud as die mat te gee. In seerowerverhale kom die mat dikwels ter sprake.

Aan die een kant van die munt is die Pilare van Hercules, naamlik Gibraltar en die Atlasgebergte, afgebeeld. Hulle beheer die toegang tot die Middellandse See. Hierdie pilare is verbind met 'n banier met die woorde “plus ultra’, “en verder”. By die suile is twee aardbolle wat die eenheid van die Spaanse ryksdele in Europa en Suid-Amerika moes aantoon. Bo-oor staan die woorde “ultraques unum”, met die betekenis van “een met die ander kant”. Dus weerspreek dit die idee uit die antieke tyd dat die aarde plat is en dat dit vir skepe gevaarlik is om verder as hierdie punt te seil, want hulle sou van die plat aarde afval. Op die keersy was aanvanklik die wapenskild van Spanje, maar van 1772 af die kop van die heersende koning afgebeeld.

Sedert die Nederlandse vestiging aan die Kaap was die Spaanse mat ook hier saam met ander munte in omloop. Dit was maar die geval in alle hawens en by alle handelsposte in die koloniale gebiede. Die VOC het hoofsaaklik handel gedryf met silwermunte. Veral vir die aankoop van groter en duurder artikels is Spaanse matte gebuik. Salarisse van die amptenary is gewoonlik in matte uitgekeer. Die munt het tot 1784 in sirkulasie gebly aan die Kaap. Toe is dit met die Nederlandse ryksdaalder vervang. Maar na die tweede Britse besetting van die Kaap is die lede van die Britse garnisoen nog daarmee betaal. Daardie dae het die Spaanse mat dieselfde waarde gehad as die Britse vyfsjielingstuk (bekend as ‘n kroon). Spaanse matte is dikwels gesmelt om die bekende Kaapse silwer te maak.

In die bekende Nederlandse lied oor hul volksheld admiraal Piet Hein gaan dit oor sy kordaatstuk toe hy in 1628 die Spaanse vloot aan die kus van Kuba verslaan het. Daar word gesing van “Spaanse matten” en die goue munte (“appeltjes van Oranje”) wat van die Spanjaarde gebuit is.

“Heb je wel gehoord van de zilveren vloot,
de zilveren vloot van Spanje?
Die hadden veel Spaanse matten aan boord
en appeltjes van Oranje.”

• Green, Lawrence G.: In the land of afternoon. Kaapstad: Howard B. Timmins, 1950.
• de Wet, Con en Leon Hattingh en Jan Visagie (reds.): Die VOC aan die Kaap, 1652-1795. Pretoria: Protea, 2016. ISBN 978-1-4853-0019-9
• Pretorius, Fransjohan: Munte in omloop in die Kaap in die VOC se tyd. Terugblik. In: Die Burger, 3 Januarie 2024