Sophia Gray

Sophia Gray was die vyfde kind van die landheer Robert Wharton Myddleton van Durham en Yorkshire en sy tweede vrou, Elizabeth Sophia Pococke. Sy en haar twee suster het grootgeword in ’n begaafde gesin wat landgoedere in North Riding en Durham besit het. Hulle was wel belese en reeds van ’n vroeë ouderdom bedrewe ruiters, eienskappe wat hul vriendskap met die jong eerw. Robert Gray aangewakker het.

Ná ’n ses maande lange verlowing is Sophia op 6 September 1836 getroud met eerw. Gray, rektor van Whitworth, Durham. Hul huwelik het haar ’n voorsmakie van hul lewe saam gegee toe Sophia en Robert te perd besoek afgelê het aan familie-eiendom in twee counties. Uit dié huwelik is een seun en vier dogters gebore, van wie een, Sophia Louis (21 September 1837 – 4 November 1869) getrou het met eerw. Edward Glover, die eerste hoof van die Zonnebloem-kollege in Kaapstad en later aartsdeken van George.

Eerw. Gray het in November 1845 predikant in die stadsgemeente Stockton-on-Tees geword en onder aandag van die biskop van Durham gekom vanweë sy werk in belang van die Society for the Propagation of the Gospel in Foreign Parts. As sekretaris van die plaaslike tak is hy trou bygestaan deur sy vrou, wat ondanks haar gebrek aan ’n streng godsdienstige agtergrond, haar eie belange ondergeskik gestel het aan haar man s’n sodat sy hom sy gemeentewerk en pligte kon help.

In 1846 het Sophia by haar man aangedring om die beroep na die bisdom aan die Kaap die Goeie Hoop te aanvaar nadat hy op 'n kortlys van drie geplaas is om nuwe koloniale bisdomme tot stand te bring. So het die gesin op 20 Desember 1847 aan boord van die Persia na die Kaap vertrek, waar hulle op 24 Februarie 1848 aangekom het. Omdat hulle gewoond was aan die hoë lewenspeil wat biskoppe destyds geniet het, onder meer ’n episkopale paleis, het die Grays na die Kaap verhuis met ’n klein geselskap bediendes, meubels en selfs ’n episkopale koets. Sy aanstelling aan die Kaap was grootliks te danke aan die vrygewigheid van die filantropiese miljoenêres Angela Burdett-Coutts, wat geld geskenk het vir die koloniale bisdom.

Die Anglikaanse kerk St. Peter op Cradock, opgerig in 1857.

Die Anglikaanse kerk All Saints in Uniondale se hoofstraat.

Die Anglikaanse kerk St Jude, Oudtshoorn.

Die Belvidere Holy Trinity-kerk, Knysna.

Kort ná hul aankoms het Sophia op Protea (Boschheuwel), Claremont, die biskoplike woning in ’n huurhuis ingerig en haar aan die geestelike, finansiële en administratiewe pligte van die Kaapstadse bisdom gewy. Sy het ook onderrig in die Sondagskool gegee en ’n aandskool vir bruin mense op die landgoed gereël. Uit die skooltjie wat sy op die landgoed begin het vir die opvoeding van haar eie en vriende en bure se kinders, het die spog- privaat seunskool Biskoppe mettertyd ontstaan.

Reeds in Engeland het sy baie belanggestel in die Gotiese argitektuur. Die Grays het planne en skets uit Engeland met hulle saamgebring van kerkboukuns wat geskik sou wees dat Sophia Gray dit kon aanpas by plaaslike omstandighede en die beskeie behoeftes van nuwe gemeentes. Hoewel sy geen formele opleiding in die argitektuur gehad het nie,[3] kon sy in Suid-Afrika haar belangstelling in kerkargitektuur prakties toepas in die ontwerp van kapelle, kerke en pastorieë. Daar was waarskynlik meer as 50 sulke geboue, waarvan baie vandag nog bestaan en wat van 1848 af opgerig is as deel van die Anglikaanse Kerk se omvangryke gemeente-uitbreidingsprogram onder leiding van biskop Gray. Van haar mees tipiese, tydlose Gotiese kerke is dié op Caledon, Knysna, die St. Mark-katedraal in George, Pietermaritzburg se Anglikaanse katedraal en die St. Saviour-kerk in Claremont, Kaapstad, wat sedertdien ingrypend verander is. Verreweg die meeste van haar kerke was in die Gotiese herlewingstyl, gekopieer en aangepas van ontwerpe van Engelse kerke. Dié kerke is dikwels opgerig met gedresseerde klip en was soortgelyk aan die kerke van die middel 19de-eeuse Engeland. Hoewel sy vir die kerke se ontwerp verantwoordelik was, het sy blykbaar die tegniese vaardighede kortgekom om die planne self te teken en het sy die hulp van G. Evans, 'n siviele ingenieur, hierin gehad, ten minste in sommige gevalle.[4]

Wanneer sy af en toe wel kon ontspan, het sy potlood- en waterverfsketse gemaak van argitektoniese belang. Meer as 150 daarvan kan nog nagespoor word. Sy het ’n aangebore tekentalent gehad en landskappe duidelik en presies geskets. Lewenslank het sy sketse gemaak waar sy ook al gereis het en so ’n aanskoulike rekord van haar reise gehou.

In September 1849 het sy haar eggenoot so ver as Plettenbergbaai op huisbesoek vergesel en, afgesien van sy toer van nege maande in 1850 en sy reis na Tristan da Cunha, daarna elke huisbesoek in die uitgebreide bisdom meegemaak. Sy was ’n bedrewe ruiter en het haar man selfs tot in die Oranje-Vrystaat en Natal vergesel. Sy het die bouers bestraf waar nodig, tegniese probleme uitgestryk en, indien nodig, die raad van die landmeter-generaal, Charles Bell, ingewin. Hoewel sy tydens hierdie reise baie ontberings moes verduur, het sy 'n intieme kennis van sowel die land as die administrasie van die Anglikaanse Kerk opgedoen, en haar eggenoot voortdurend van raad bedien. In haar lywige brieweboek kom 'n mens talle van die destyds bekende en kleurryke persoonlikhede teë, byvoorbeeld John Montagu, David Livingstone, lady Grey en die Xhosa-profetes Nonquase.

Op sy toer in 1850 na die buitedistrikte het biskop Gray van sy vrou se kerkplanne met hom saamgeneem vir die kerke wat hy op die afgeleë dorpe in die vooruitsig gestel het en talle briewe aan haar geskryf waarin hy haar ingelig het oor die probleme met plaaslike boukomitees.

Toe Protea in 1851 aangekoop en tot Bishop's Court verdoop is, het sy die landgoed van 120 ha as 'n lonende onderneming bestuur. Tydens haar man se biskoplike besoeke aan Brittanje het sy toere beplan en gehelp om geld vir die bisdom in te samel; aan die Kaap het sy die Sinode georganiseer en die tertafellegging van verslae en statistiek asook die notules van vergaderings gehanteer. Hierdie bedrywighede het haar vanselfsprekend verhinder om aan die sosiale lewe deel te neem, alhoewel sy alom bekend was as 'n knap gasvrou. Sy het ook noukeurig boekgehou van al die sake wat met die bisdom verband gehou het en self tyd ingeruim om haar man aan die slaap te lees.

Haar doelgerigte ondersteuning van haar eggenoot se beleidsrigtings (wat sy sterk beïnvloed het) het hom in staat gestel om talle moeilikhede te oorbrug, byvoorbeeld die geval van die geskil oor biskop J.W. Colenso, en sy het Gray oor die algemeen gehelp om die Church of the Province of South Africa te konsolideer.

Sophia Gray was lank, met 'n pragtige gelaatskleur en 'n welige bos rooibruin hare. Sy was ook buitengewoon alsydig en kon praktiese probleme doeltreffend hanteer. Met haar dood is haar onontbeerlike bydrae wyd erken. Sy word herdenk deur die kloktoring en 'n muurtablet in die St. Saviour-kerk, Claremont, wat sy ontwerp het en in wie se begraafplaas sy en haar man ter ruste gelê is, maar ook die episkopale paleis by Bishopscourt wat deur haar toedoen tot stand gekom het.

• 
  Holy Trinity-kerk, Caledon (1850).
• 
  St Luke-sendingkerk, Swellendam (1869).
• 
  St Jude-kerk, Oudtshoorn (1860).
• 
  St George-kerk, Knysna (1849).
• 
  St John-kerk, Victoria-Wes (1869).
• 
  Skoolkapel, Beaufort-Wes (1849).
• 
  Die Anglikaanse katedraal St. Mark in George (1849).
• 
  Die St. Mark-katedraal in George nadat dit vroeg in die 20ste eeu aansienlik vergroot en verander is.
• 
  Die Christ Church op Colesberg (1849).
• 
  Die vooraansig van die Belvidere Holy Trinity-kerk, Knysna.
• 
  Belvidere se Holy Trinity-kerk.

• (af) Kotzé, D.A. 1951. Die Gemeente Fraserburg. 'n Eeufees-gedenkboek (1851-1951). Fraserburg: NG Kerkraad.
• (af) Langham-Carter, R.R. in Beyers, C.J. (hoofred.) 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek deel IV. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk.
• (en) Picton-Seymour, Désirée. 1989. Historical Buildings in South Africa. Cape Town: Struikhof Publishers.
• (en) Gutsche, Thelma in Potgieter, D.J. (hoofred.) 1972. Standard Encyclopaedia of Southern Africa volume 5. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.
• (af) Martin, D. in Gaum, dr. Fits (hoofred.) 2008. Christelike Kernensiklopedie. Wellington: Lux Verbi.BM en Bybelkor.

• (en) Die geskiedenis van die St. Saviour-kerk met 'n volledige beskrywing van die veranderinge met die jare. URL besoek op 13 Oktober 2015.
• (en) Haar lewensverhaal op die argitektuurwebtuiste Artefacts.co.za. URL besoek op 13 Oktober 2015.