Sleutel (slot)

'n Sleutel verwys gewoonlik na 'n handgereedskap om 'n slot te open. Dit kan egter ook in digitale vorm na 'n lang reeks syfers verwys wat gebruik word, soos gebruik word in die kriptografie.

Verskillende soorte sleutels: die linkerkantste twee sleutels is vir 'n silinderslot (met enkele resp. dubbele baard), die regterkantse sleutels is vir klavierslotte, in die middel is 'n insteeksleutel vir 'n fietsslot. Onderaan is 'n loper.

As bewaker van die hemelpoort word Petrus dikwels afgebeeld met 'n sleutel in sy regterhand. Dié skildery is in die Museum Catharijneconvent. Die vermoedelike skilder is Cornelisz Willemsz, ca. 1515

Sleutels met 'n seremoniële funksie einde 18de eeu.

Lank voor die begin van die Christelike jaartelling het die mens reeds spesiale apparaat gebruik om te verhinder dat 'n ongemagtigde persoon 'n plek kon binnegaan of om iets privaat oop te maak. Die apparaat het met verloop van tyd ingewikkelder geraak, maar die beginsel het dieselfde gebly: 'n deur of slot kan net met behulp van ʼn spesiale instrument of na die uitvoering van sekere handelinge oopgemaak word.

Die oudste bekende slot is sowat 4 000 jaar gelede deur die Egiptenare ontwikkel. Dit het bestaan uit ʼn houtgrendel wat deur los penne vasgehou is en slegs verskuif kon word deur die penne met 'n spesiale sleutel op te lig. Deur die aantal, lengte en stand van die penne af te wissel, is 'n groot verskeidenheid kombinasies verkry. Hierdie tipe slot was nie net in Egipte nie, maar ook in Japan, Skotland en Noorweë bekend.

Die Romeine het belangrike verbeterings aangebring deur penne te gebruik wat verskillend gevorm was. Die penne is deur middel van vere in die grendel geplaas terwyl die slot van yster en die sleutel van brons gemaak is. Die Romeine het later die beginsel van die veiligheidslot ontwikkel: 'n Silindriese pen met 'n uitsteeksel (die baard) waarin 'n aantal kepe was, is in die slot rondgedraai en die slot kon sodoende oopgesluit kan word.

Die inkepings in die baard het verseker dat elke slot net met ʼn bepaalde sleutel oopgesluit kon word. Ten einde nog 'n groter verskeidenheid kombinasies te verkry, is die baard later 'n onreëlmatige vorm gegee wat in 'n ooreenstemmende onreëlmatige sleutelgat in die slotdekplaat kon pas. Na die verval van die Romeinse Ryk het die beginsel van die slot eeue lank onveranderd gebly, hoewel die sleutelplate dikwels ryklik versier is.

In 1778 het Robert Barron die tuimelaarslot uitgevind. Dit was ʼn veiliger slot as enige van die bestaande slotte: Deur die draai van die sleutel is 'n hefboompie in die slot opgedruk, waarna die slot ontsluit kon word. Deur middel van bykomende hefboompies wat almal met dieselfde sleutel opgelig kon word, is nog groter veiligheid verseker. In 1784 het Joseph Bramah (1748-1814) die patent verkry op ʼn slot wat met 'n silindriese sleutel oopgemaak word.

Aan die punt van die sleutel was daar groewe wat in die lengte van die sleutel aangebring is. Deur die silinder in die sleutelgat te druk, is 'n aantal plaatjies van verskillende lengtes weggestoot, waardeur die inkepinge in die plaatjies op gelyke hoogte te staan gekom het. Eers dan kon die sleutel verder gedraai word. 'n Variant hiervan is die klavierslot, wat sy naam ontleen aan die sperplaatjies (klawers) wat deur die sleutelbaard in so 'n posisie gebring word dat daar een lang opening ontstaan.

Dit bring mee dat die sleutel verder gedraai kan word. Daar kan tussen 'n draaiklawer en ʼn skuifklawer onderskei word. Wanneer die sleutel rondom 'n pen draai, word daar van 'n pypsleutel gepraat; die slot kan dan net van een kant af ontsluit word. Wanneer ʼn sleutel in 'n gat draai en die slot van albei kante af oopgesluit word, word dit 'n pensleutel genoem. In 1848 het Linus Yale (1821-1868) sy silinderslot gepatenteer waarin dieselfde beginsels as in die ou Egiptiese slot toegepas is.

In die sestigerjare van die 19e eeu is die slot verbeter en het die bekende Yale-slot of Lips-slot ontstaan, wat deur 'n reeks penne of naalde beveilig is. Lips het sy bydrae in 1866 gelewer. Die groot voordeel van die soort slot is sy kompaktheid en sy enorme verskeidenheid van sleutels. Dit word veral in buitedeure gebruik. Teenswoordig word ook Lips-slotte met 3 rye van 5 penne gebruik waarvan die sleutelverskeidenheid baie miljoene kan beloop.

Die sleutel het geen tandvorm meer nie, maar klein gaatjies wat in diepte met die lengte van die penne ooreenstem. 'n Ander veiligheidslot is die kombinasieslot, wat veral in brandkaste, kluisdeure, ensovoorts gebruik word. Die slot werk met 3 of meer skywe wat voorsien is van letters of syfers wat met 'n knop in hul presiese posisies gedraai word. Teenswoordig word veral die syferslot gebruik.

Dit het 3 of 4 skywe wat elk 100 syfers het, en dus 1 miljoen of 100 miljoen kombinasies bied, 'n Bykomende voordeel is dat die eienaar self die kombinasies kan verander. Eenvoudige voorbeelde van die syferslot is die fietsslot (3 of 4 skywe elk met 10 syfers) en die hangslot. Baie nuwighede is ook al aangewend om veiligheid te verbeter, byvoorbeeld deur die skywe in ʼn sekere volgorde of rigting te draai, of deur die slot met 'n klokslot te kombineer.

Laasgenoemde bestaan gewoonlik uit 3 of 4 uurwerke wat verseker dat die slot net vir sekere tydperke op voorafbepaalde tye geopen kan word. Die slot kan nie eens deur sy eienaar self buite daardie tydperk ontsluit word nie. Die serieslot word gebruik in kantoorgeboue, hotelle en dies meer, waar party of al die deure met een enkele sleutel, die loper, geopen kan word.

Die private kluis ('n spesiale diens wat by 'n bank beskikbaar is) kan soms slegs met 2 verskillende sleutels wat deur 2 verskillende persone bewaar word, oopgemaak word. Die klokslot kan ook aan die private kluis gekoppel word. Sommige slotte is so gebou dat ʼn ongemagtigde persoon glad nie kan vasstel hoe die slot werk nie. Ander slotte het weer 'n sleutel wat van tyd tot tyd verander kan word.