Slag van Boomplaats

Andries Pretorius

Harry Smith annekseer die gebied tussen die Oranje- en Vaalrivier op 3 Februarie 1848 as die Oranjerivier-Soewereiniteit. Pretorius wat reeds begin voel het dat gewelddadige teenstand teen die Britte moontlik die enigste weg na vryheid was, vaardig op 8 April 1848 Een Algemene Oproeping uit waarin hy die Voortrekkers daarop wys dat hulle nooit daarin sal slaag om hulself vry te trek of te vlug nie, maar die wapen sal moet opneem. Die Ohrigstadse Volksraad en A. H. Potgieter berus hulle egter by die Britse anneksasie van die gebied tussen die Oranje- en Vaalrivier. Potgieter belê op 15 Mei 1848 'n vergadering op Potchefstroom waar daar besluit word om die oorlogsplanne te laat vaar en Potgieter instem om die Britse owerheid te versoek om Winburg aan die republikeinse noorde af te staan. Pretorius bedank as Kommandant-generaal en gaan woon op sy plaas in die Magaliesberg. In Junie 1848 word Pretorius versoek om te help in die verset teen T. J. Biddulph wat deur die Britse owerheid as magistraat aangestel is in Winburg. Pretorius word op 20 Junie 1848 aan die Sandrivier as Kommandant-generaal verkies. 'n Protesveldtog word georganiseer om die Goewerneur van die Kaapkolonie te oortuig dat die meerderheid in die Oranjerivier-Soewereiniteit teen Britse heerskappy gekant is. Pretorius gaan Winburg op 12 Julie met 'n groot gewapende mag binne. In Bloemfontein dryf hy en 'n duisend-sterk kommando onder majoor H.D. Warden uit. Vandaar vertrek hy na die Oranjerivier waar hy by Bothasdrif, teenoor Warden se kamp, sy laer trek. Pretorius pleit steeds die terugtrekking van Britse beheer oor die gebied noord van die Oranje.[1] Smith se reaksie is egter om Pretorius op 22 Julie tot "rebel" te verklaar en 'n losprys van £1 000 op Pretorius se kop te plaas. Pretorius laat ook nie op hom wag nie en toon sy minagting vir Smith en sy proklamasie deur op 3 Augustus in Bloemfontein 'n plakkaat uit te vaardig onder die naam "Koning Andreas I, koning van die Immigrante van die noordelike gebiede van Suidelike Afrika" en 'n losprys van £3 000 sterling op Smith se kop te plaas. Warden het besef dat 'n gewapende konflik met die Boere verreikende gevolge kon hê en het Smith daarteen probeer waarsku, maar dié het hom gerusgestel met die woorde: "My dear fellow, pray bear in mind that the Boers are my children!". [2]

Sir Harry Smith.

'n Britse mag word ook noordwaarts gestuur om die Britse bewind oor die Oranjerivier-Soewereiniteit te herstel. Pretorius wat gehoop het hy kon bloedvergieting vermy val op 16 Augustus 1848 terug in die rigting van Bloemfontein wat die Britse magte later in staat stel om die rivier onverhinderd oor te steek. Smith het Kolonel George Buller beveel om 'n mag te mobiliseer en na die Oranjerivier op te trek. Hulle bereik Colesberg op 21 Augustus waar hulle by ander eenhede aansluit. Sir Harry daag ook kort daarna uit Kaapstad op om die bevel oor te neem.[3]

Smith was in bevel van die twee Skuttersbrigade troepe en twee elk van die 45ste en die 91ste Regimente, 'n afdeling van die Kaaps Berede Skutters (Pandoere), drie sesponder-veldkanonne, en onder bevel van Lt. Dynely van die Koninklike Artillerie en 'n klein eenheid van Sappeurs en Mineurs. Verder het die Mediese Department bestaan uit Mnr. Hall, Dr. Atkinson en 'n Mnr. Power. Voorrade is met 'n kommissariaat van 117 waens onder beheer van 'n span Griekwas gekarwei. Daar was altesaam 1 200 soldate.

Alhoewel die Boere nie beroepsoldate was nie was hulle formidabele teenstanders aangesien hulle uitstekende skuts was. Hul enigste kanon was Ou Grietjie, 'n brons skeepskanon - maar nie die een wat in die Slag van Bloedrivier gebruik is nie. Die Boere was egter almal berede wat hulle baie beweegbaar gemaak het.

Die Britte het die Oranjerivier onverhinderd oorgesteek en in die rigting van die plaas Boomplaats op pad na Bloemfontein begin beweeg. Op 29 Augustus het die Britte op die verlate plaas Touwfontein ontbyt geëet. Hier vind hulle uit dat Pretorius stelling ingeneem het in 'n reeks lae koppies omtrent twaalf myl weg regs van die pad na Boomplaats. Smith het die teiken vroeg in die namiddag bereik en onmiddellik tot aanval oorgegaan.

Die Kaapse Berede Skutters aan die linkerkant, die 45ste in die middel en die Skuttersbrigade aan die regterkant, met die 91ste wat as 'n reserwemag gereserveer is. Kaptein Murray het sy swaard getrek en die teken gegee om aan te val. Die 45ste het onder swaar vuur deurgeloop en kon slegs die Boere posisies handhaaf toe die 9lste ter ondersteuning opgekom het. Die Kaapse Berede Skutters het 'n Boere sy-aanval verslaan, wat gepoog het om die waens en agter die magte aan te val, en hulle doelwitte bereik. Die Skutters Brigade het ook in hulle doelwitte geslaag en Pretorius moes na drie ure op die vlug slaan en oor die Vaalrivier terug trek. [3]

Twee-en-twintig Britte waaronder twee Britse offisiere het in die slag omgekom en 38 gewond insluitend Sir Harry wat in die hakskeen gewond is. Sewe boere het omgekom en vyf is gewond.[3]

Volgens F.A. Venter[4] het een van die boere, Thomas Frederik Hermanus Dreyer (23), van Winburg, se perd in die slag weggehardloop wat die Britte in staat gestel het om hom krygsgevangene geneem. Hy is in Bloemfontein deur 'n krygshof as 'n "rebel" teen die Britse regering ter dood veroordeel en ondanks verskeie vertoë op 4 September 1848, saam met 'n Britse soldaat wat in die slag gedros het, Michael Quigley, op die paradegrond voor die Bloemfonteinse stadshuis deur 'n vuurpeloton doodgeskiet. Dreyer is hiermee die eerste persoon wat as 'n Kaapse Rebel tereggestel word.[2] Frederich Peter Schnehage, 'n Winburgse immigrante sakeman uit Duitsland is ook tot dood veroordeel. Sy graf was reeds klaar buite Winburg gegrawe en hy is die dorp uitgelei om geskiet te word, maar die tussentrede van sekere persone van Winburg het daartoe gelei dat sy lewe gespaar is.[5]

Smith het ook op verskeie plase van Boere wat by die slag betrokke was beslag gelê, op hulle wapens beslag gelê en hulle swaar beboet as gevolg van wat hy beskou het as hulle deelname aan die "rebellie".[2]

Pretorius het na sy plaas by die Magaliesberge teruggekeer. Daar hoor hy dat sy vrou in sy afwesigheid oorlede en begrawe is. Hy is 'n jaar later met die negentienjarige Petronella de Lange getroud. Die nederlaag by Boomplaats het 'n ernstige knou gegee aan sy status as Voortrekkerleier. Hy speel egter wel nog 'n rol in die vereniging van die verskillende groepe noord van die Vaalrivier en hy speel 'n belangrike rol in die diplomatieke sukses by die Sandrivierkonvensie waar Brittanje vir die eerste keer 'n onafhanklike gebied vir die Voortrekkers of Boere erken.[6]

Die Oranjerivier-Soewereiniteit self sou onder Britse beheer bly tot op 23 Februarie 1854 toe die Bloemfontein-konvensie geteken is waarna die gebied die Republiek van die Oranje-Vrystaat geword het. Pretorius het intussen in 1853 te sterwe gekom.[6]

'n Monument is in Kaapstad ter ere van die Britse gesneuweldes in die slag opgerig. Die monument is egter ernstig deur vandale beskadig. Die kroonstuk van die obelisk van metaal is gesteel en slegs die voetstuk staan nog op die hoek van Waal- en Victoriastraat by die St. George-katedraal. Die gesneuweldes word ook in die katedraal met 'n uitbeelding gedenk. Daar is ook in 'n kerk in Plymouth, Engeland, 'n plaket ter ere van die Britse gesneuweldes. Op die terrein van die slag is daar 'n eenvoudige granietmonument vir die gesneuwelde Boere en in 'n begraafplasie vir die grafte van die Britse soldate.[2]

Die digter Gilbert Gibson, 'n nasaat van F.P. Schnehage wat aan die slag deelgeneem het, het in 2006 'n digbundel met die naam Boomplaats uitgebring. In die bundel vorm die Boere se stryd teen die Britte vanaf die Slag van Boomplaats in 1848 tot die Tweede Vryheidsoorlog een van vier kontekste tot die gedigte.[7][8]