Katedraal van Vilnius

Die Kasimir-kapel met die sarkofaag van Sint Kasimir, beskermheilige van Litaue

Die Sint-Stanislauskatedraal word algemeen as die eerste Christelike kerk op Litause bodem beskou. Die eerste kerkgebou het waarskynlik reeds gedurende die regeringstydperk van koning Mindaugas in die 13de eeu ontstaan. Mindaugas het die Christelike geloof in 1251 veral uit politieke oorwegings aangeneem en 'n heidense heiligdom deur 'n klein Gotiese kerk met drie skepe en 'n koor laat vervang.[1] Oorblyfsels van hierdie vroeë kerkgebou is in die laat 20ste eeu onder die huidige katedraal ontdek.[2]

Ná Mindaugas se afsterwe in 1263 het die inheemse geloof weer die opperhand gekry, en aan die voet van die kasteelberg het weer 'n heidense tempel ontstaan.[3] Die kerstening van Litaue het eers in die laat 14de eeu plaasgevind toe grootvors Jogaila hom laat doop het sodat hy as Poolse koning bekroon kon word. Jogaila het sy vasbeslotenheid om die nuwe geloof aan te neem in 1387 met die bou van 'n nuwe kerk bevestig. Hierdie sakrale gebou is reeds in die volgende jaar ter geleentheid van Jogaila se troonbestyging in Pole deur aartsbiskop Bodzanta uit Gnesen as die setel van die biskop van Vilnius gewy. Saam met die bou van die katedraal is 'n teologiese skool gestig, die eerste en - tot en met die stigting van die plaaslike Jesuïete-kollege - ook die beduidendste van sy soort in Litaue.

Jogaila se kerk is in 1419 deur 'n brand vernietig. Sy neef, grootvors Vytautas, het 'n nuwe saalkerk in die Gotiese styl laat oprig wat met sy mure nog steeds die katedraal se binneruimte oorheers. In die loop van die 15de en 16de eeu is aan weerskante van die kerk kapelle bygevoeg.

Die hoofaltaar

Brandrampe in die 16de en 17de eeu het daartoe gelei dat die kerkgebou volgens die heersende boustyle herstel is - sodoende is Renaissance- (1534–1557, deur die Italiaanse argitek Bernardino Zanobia de Gianotti) en Barok-elemente (1612–1632, deur die Italiaanse boumeester Constantino Tencalla) bygevoeg en tegelykertyd (1624–1636) het ook die Kasimir-kapel ontstaan. Die oorlog met Moskou tussen 1654 en 1657 het verdere skade berokken so dat tussen 1666 en 1676 omvangryke herstelwerk in die binneruimte gedoen moes word. Die Kasimir-kapel se versierings is teen die einde van die 17de eeu aangebring. In 1769 is een van die twee kerktorings wat tydens die herstelwerk in die Barok-styl by die portaal opgerig is, deur 'n bliksemslag getref. Ná sy ineenstorting, wat sewe menselewens geëis en ook groot skade by die kerkgebou berokken het, moes die katedraal gesluit word.

Die kloktoring

Die huidige Klassisistiese voorkoms van die katedraal gaan terug op 'n projek van die Litause argitek Laurynas Stuoka-Gucevičius wat vanaf 1783 uitgevoer is. Stuoka-Gucevičius, wat sterk deur die Klassisistiese boustyl van die Franse rewolusionêre tydperk beïnvloed is, is in 1798 oorlede toe die boubedrywighede nog aan die gang was, tog is die projek in 1801 onder leiding van die argitek Michael Schulz voltooi.

Vanweë die inlywing van Litaue in die Russiese Tsareryk 1795–1798 is die bisdom Vilnius egter ontbind en by die aartsbisdom Mogiljov ingelyf. Die geestelike werk van plaaslike biskoppe is deur die Russiese owerheid belemmer, en met die sluiting van die Universiteit van Vilnius het die bisdom ook sy geestelike opleidingsentrum kwytgeraak. Toe die Kasimir-kerk ná die Pools-Litause Opstand in 1831 in 'n Ortodokse kerk omgeskep is, is die Rokoko-standbeelde van Litause grootvorste, heiliges en apostels in die nisse van die katedraal se buitemure verplaas.

Gedurende die Eerste Wêreldoorlog is die kerk deur Duitse soldate geplunder, en ná die oorlog het sowel die Poolse asook die Litause Katolieke gemeentes van Vilnius aanspraak op die katedraal gemaak. Toe die Vilnius-gebied uiteindelik aan Pole oorhandig is, is alle misse in die katedraal vanaf 1923 uitsluitlik in Pools gehou. In 1925 het die Sint-Stanislauskatedraal die amptelike setel van die nuwe aartsbisdom Vilnius geword, terwyl die westelike gebiede van die voormalige bisdom Vilnius, wat Litaus gebly het, in die nuwe bisdom Kaišiadorys verenig is.

In 1931 is krake in die katedraal se mure ontdek en vanaf die volgende jaar is omvangryke herstelwerk uitgevoer wat eers in 1939 voltooi was. Onder die Kasimir-kapel is 'n nuwe kript aangelê.

Ná die Tweede Wêreldoorlog is die katedraal as gevolg van die Sowjet-owerheid se ateïstiese beleid in 1949 gesluit. Aanvanklik is oorweeg om dit tot 'n motorwerkswinkel om te skep.[4] Terwyl die kerkgebou vir drie jaar leeggestaan het, is verskeie kere ingebreek en kunswerke gesteel. Vanaf 1953 is die katedraal tot 'n kunsgalery omgebou wat in 1956 ingewy is. Die sterflike oorskot van Sint Kasimir is reeds in 1953 na die Pieter-en-Paulus-kerk oorgeplaas.

In 1989 is die katedraal weer aan die Rooms-Katolieke Kerk oorhandig en met 'n mis op 5 Februarie 1989 deur biskop Julijonas Steponavičius (1911–1991) feestelik heringewy.[5] Op 3 Maart 1989, een dag voor sy naamdag, is die sterflike oorskot van Sint Kasimir met 'n plegtige prosessie weer na die Kasimir-kapel teruggeplaas. Die derde belangrike gebeurtenis in 1989 was die kersfeesmis in die katedraal wat - ná taai onderhandelinge met die Staatskomitee vir Televisie en Radio (Gosteleradio) in Moskou - deur die openbare Duitse uitsaaier Südwestfunk Baden-Baden in samewerking met die Litause uitsaaikorporasie LRT regstreeks na Duitsland, Switserland, Oostenryk, die Verenigde State en Japan uitgesaai is.[6]

Pous Johannes Paulus II het sy apostoliese reis deur Litaue in 1993 in die Katedraal van Vilnius begin en by Sint Kasimir se sarkofaag gebid.[7]

Die katedraal se binneruimte

Die klassisistiese styl is ook in die binneruimte behou. Die pilare, wat oorspronklik deel uitgemaak het van die 15de eeuse Gotiese kerk, is net soos die gewelwe van klassisistiese elemente voorsien. Die hoogaltaar is by die Doriese orde van die buitekant aangepas - sy fries word deur swart marmersuile gedra en 'n geweldriehoek is daaroor aangebring sodat dit aan 'n tempelfront herinner.

Die skildery in die middel oor die altaar is in 1797 deur Pranciškus Smuglevičius (Pools: Franciszek Smuglewicz) geskep en beeld die marteldood van Sint Stanislaus uit. Die tabernakel op die 18de eeuse altaar is 'n waardevolle kunswerk uit die ateljee van Matthias Walbaum, 'n Augsburgse goudsmid, en is tussen 1623 en 1625 geskep. Die reliëfs op die deure beeld die "Laaste Nagmaal" en die "Preek in die Olyftuin" uit. Die krusifiks op die altaar word deur die standbeelde van Sint Stanislaus en Sint Kasimir ingeraam.

In die vroeë 16de eeu is regs van die hoofaltaar die sogenaamde "biskopskapel" aangebou. Dit het sy naam te danke aan die feit dat Vilnius se biskoppe later onder sy vloer ter ruste gelê is. Oor die tabernakel, waarin vandag die allerheiligste bewaar word (die kapel se amptelike naam is dan ook "Kapel van die Allerheiligste"), hang 'n skildery van Gonzaga Nuñez wat in 1877 geskep is.

Die syskepe se mure is met sestien skilderye versier wat deur Constantino Villani geskep is en uit die tweede helfte van die 18de eeu dateer. Tonele uit die Nuwe Testament aan die noordelike kant kontrasteer met tonele uit die Ou Testament aan die suidekant. Die skilderye aan die altaar se kant ("Die voeding van die vyfduisend" en "Die offer van Melgisedek", 1785) is net soos die skildery ("Petrus doop die soldaat in die gevangenis", 1801) en die uitbeeldings van apostels tussen pilare in die middelskip (1785) deur Franciszek Smuglewicz geskep.

'n Gedenksteen op die Katedraalplein herinner aan die "Baltiese Pad" van 1989

Die vrystaande kloktoring was oorspronklik 'n ronde verdedigingstoring uit die tweede helfte van die 14de eeu wat deel uitgemaak het van die Grootvorstepaleis se Laer Kasteel. Sy mure was vier meter dik. Die skietluike aan die buitekant is nog steeds sigbaar. Die toring se fondamente is intussen 1,2 meter diep in die grond. Daar word aangeneem dat die toring reeds in die 15de eeu as kloktoring gedien het en met 'n aghoekige verdieping in die Gotiese styl verhoog is.

In die 16de eeu (omstreeks 1550 en in 1598)[8] is twee bykomende verdiepings gebou. Tydens die brand in 1610 is ook die kloktoring beskadig en vervolgens herstel. Die huidige horlosies dateer uit die 17de eeu, die koepeldak uit die jaar 1897. Vanweë sy ouderdom en die sagte grond waarop hy gebou is, het die toring intussen begin oorleun. Dit het tans 'n hoogte van 52 meter sonder en 57 meter met kruis. Die toring is in 2002 van ses nuwe klokke voorsien.

Die katedraalplein is die belangrikste politieke vergaderplein in Litaue. Op 23 Augustus 1989 - presies vyftig jaar na die ondertekening van die geheime ooreenkoms tussen Adolf Hitler en Josef Stalin - was die suidelike eindpunt van die sogenaamde Baltiese Pad, 'n menseketting wat oor 'n afstand van 650 kilometer dwarsdeur die Baltiese lande tussen Vilnius en Tallinn gevorm is, tussen die katedraal en die kloktoring geleë. 'n Gedenksteen met die inskrif Stebuklas (Litaus: "Wonder") herinner aan hierdie historiese gebeurtenis waartydens twee miljoen mense vreedsaam teen die Russiese besetting en oorheersing betoog het.

Portret van Sint Kasimir met tradisionele silwerbeslag en drie hande

Kasimir-kapel

Die Kasimir-kapel is tussen 1624 en 1636 op inisiatief van die Poolse konings Sigismund III Wasa en sy seun Władysław IV Wasa deur die Italiaanse argitek Constantino Tencalla gebou.[12] Die verering van Sint Kasimir het in die vroeë 17de eeu 'n nuwe hoogtepunt bereik. Kasimir is in 1521, minder as veertig jaar ná sy afsterwe, heilig verklaar. Reeds in 1501 het Pous Alexander VI aan gelowiges wat 'n besoek aan Kasimir se graf in die katedraal sou aflê, die vergifnis van alle sondes belowe.[13] Toe Kasimir se sarkofaag in 1603 ter geleentheid van die bevestiging van sy heiligverklaring geopen is, was sy liggaam volgens oorlewering byna nie ontbind nie en het dit 'n heerlike geur vrygestel. Sy graf het steeds meer besoekers begin lok.

Kasimir is in 1458 as een van die troonopvolgers van die Pools-Litause heerserhuis gebore, maar het as gevolg van intriges die troon kwytgeraak. As 'n religieuse mens het Kasimir vervolgens 'n baie asketiese en morele lewe gevoer en sodoende groot waardering uitgelok. Hy is algemeen as die beliggaming van 'n onbaatsugtige, regverdige en beskeie heerser beskou, en die kapel se versierings bring hulde aan hierdie ideale monarg wat in 1484 op 'n jong leeftyd aan tuberkulose oorlede is.

Die verhaal van Kasimir is aan talle legendes en wonders gekoppel. Na bewering het daar kort ná sy afsterwe 'n jong meisie uit Vilnius naby sy doodskis uit die dood verrys. Gelowiges het aan Kasimir se liggaam wonderdadige krag begin toeskryf, en daar is oorlewerings van 'n seun wat eweneens deur die heilige se sterflike oorskot uit die dood opgewek is. Die opening van Kasimir se sarkofaag en opwekkingstonele word op skilderye in die kapel uitgebeeld.[14]

Die kapel is volgens 'n vierkante plattegrond ontwerp en met 'n aghoekige koepel en goue spits bekroon. Waardevolle sandsteen uit Swede het as boumateriaal gedien, waarby vir die binneruimte ook rooi en swart marmer gebruik is. Die binneruimte dateer in sy huidige vorm uit die tweede helfte van die 17de eeu toe herstelwerk ná die Russiese besetting van Vilnius gedurende die Russies-Poolse Oorlog tussen 1654 en 1667 uitgevoer is.

Muurskildery in die Kasimir-kapel

Die kombinasie van waardevolle marmermure, muurskilderye en halfplastiese pleisterversierings toon sterk ooreenkomste met die kloosterkerk in Pažaislis en die Sint-Pieter-en-Pauluskerk in Vilnius - die werk is deur dieselfde kunstenaars uitgevoer. Die muurskilderye is in 1691 en 1692 deur Michelangelo Palloni geskep, die pleisterversierings rondom die skilderye is deur Pietro Perti vervaardig.

Die muurskilderye toon die "Wonder by die doodskis van Sint Kasimir" (aan die regterkant) en die "Opening van die doodskis van Sint Kasimir" (aan die linkerkant). Die plafonskilderye bo-oor die altaar beeld Kasimir uit wat 'n kruis en 'n lelie uit die hand van 'n engel ontvang terwyl hy die loflied Omni die dic Mariae sing, die skilderye bo-oor die ingang toon Kasimir se stryd met versoeking en sy oorwinning. Die twee laasgenoemde skilderye is in 1797 deur Franciszek Smuglewicz geskep.

Biskop Eustachijus Valavičius (1572–1630)

Kasimir se liggaam word in 'n kosbare silwersarkofaag bewaar wat in 1747 voltooi is. Die figuur van Sint Kasimir wat daarop troon, het oorspronklik deel uitgemaak van 'n vroeër sarkofaag. Die huidige sarkofaag staan bo-oor die altaar van die kapel wat met 'n portret van Kasimir versier is. Hierdie skildery is volgens 'n ou Pools-Litause tradisie met beskermende silwerplate bedek sodat net 'n klein gedeelte - drie hande - van die oorspronklike kunswerk sigbaar is. Die skildery is omstreeks 1520 geskep en is in 1594 vernuwe. Moontlik is destyds pogings onderneem om die houding van Kasimir se regterhand (waarin hy lelies as 'n simbool van kuisheid en attribuut van die Jonkvrou Maria hou) te verander. Hierdie oorskildering het egter weer sigbaar geword en is sonder aarseling tot 'n wonder verklaar.

Kunshistorici neem aan dat die silwerbeslag ontstaan het toe Sint Kasimir in 1636 in die nuut geboude kapel neergelê is.[15] Die nisse is met versilwerde figure van onbekende heersers versier. Hulle is waarskynlik in die eerste helfte van die 18de eeu geskep - die eerste verwysing na hulle dateer uit 1755.[16] Hul skeppers en ontstaansgeskiedenis is onbekend.

Die eerste kapel aan die linkerkant van die ingang staan as Valavičius- of Biskops-kapel bekend. Tot en met 1604 is hier die sterflike oorskot van Sint Kasimir bewaar en dit is derhalwe vroeër die "Koninklike Kapel" genoem. Biskop Eustachijus Valavičius (1572–1630) het die kapel tot sy eie grafkamer laat ombou.

Die pleisterwerk in die kapel toon onder meer die vier evangelieskrywers, die vier fresko's aan die plafon beeld die vier belangrikste gebeurtenisse in die lewe van Maria: verkondiging, beproewing, hemelvaart en bekroning. Biskop Valevičius se grafplaat is aan die regterkant teen die symuur aangebring.