Seep

Seepvervaardiging is een van die oudste chemiese metodes wat mense op groot skaal toegepas het.[3] Die kuns van seepmakery het sy oorsprong waarskynlik in Mesopotamië. Die Sumeriërs het 'n mengsel van as (hoofsaaklik van dadelpalms) en water gebruik om vet uit ruwol en tekstiele te verwyder sodat dit gekleur kon word. Die reinigende werking van dié vroeë voorloper van seep het daarnaas ook godsdienstige betekenis gehad. So het Sumeriese priesters en tempelwagters hulself met as en water gewas voordat heilige rituele voltrek is.[4] Aan seep is daarnaas genesende krag toegeskryf – dit is immers 'n bakteriedoder waarmee reeds in die antieke tydperk bepaalde siektes beheer kon word, ondanks die gebrek aan bakteriologiese navorsing en kennis.

Die reinigende effek van glipperige as-en-water-mengsels was aan die feit te danke dat alkali op einige voorwerp of op menslike huid met vet gereageer het en dit in 'n seep omgeskep het wat vet en vuiligheid opgelos en weggewas het. Hoe meer vet en olie in 'n alkali-oplossing opgelos word, hoe groter is die hoeveeldheid seep wat hierby ontstaan en hoe doeltreffender die reinigende werking.

As mense dieselfde glipperige oplossing verskeie kere aangewend het as reiniger, het die reinigingseffek merkbaar afgeneem. Die Sumeriërs het hul seepresepte dus aangepas deur seepoplossings regstreeks te berei. Hiervoor is vette en olie in alkali-oplossings verhit. Die vroegste oorgelewerde seepresep wat in Tello, 'n klein nedersetting in Mesopotamië, opgestel is, dateer van 2500 v.C. Op 'n kleitablet is die mengverhouding van twee seepbestanddele in wigskrif geskryf – een liter olie en vyf 'n half keer soveel potas.[5]

Om potas te verkry, is 'n alkaliese oplossing of loog drooggekook tot die laaste oorblyfsels, 'n soort as. Om onsuiwerhede uit te brand, is potas gebak. Die laaste oorblyfsel is 'n fyn wit poeier, die sogenaamde pêrelas.

Egiptiese muurskilderye toon slawe wat wasgoed met knuppels slaan om dit skoon te maak. Daarnaas is ook soda as wasmiddel gebruik. Soda kon in woestyne as mineraal ontgin word, byvoorbeeld in uitgedroogde soutmere of uit die grondkors. Soda kon daarnaas verkry word deur die verbranding van seeplante met 'n hoë natriumchloriedinhoud, dikwels saam met potas.

Egiptiese dokumente verwys na 'n vroeë metode van seepvervaardiging. Omstreeks 600 v.C. is diervette of plantolies met soda vermeng en verhit. Die reinigende werking van seep is destyds blykbaar nog nie raakgesien nie, en net soos in ander antieke beskawings het Egiptenare seep hoofsaaklik as haarpommade of as geneesmiddel vir die behandeling van velsiektes gebruik. Baie van die destydse veltoestande is veroorsaak deur 'n gebrek aan higiëne sodat seep danksy sy reinigende effek dié soort siektes kon genees.

Seep is in die volgende eeue ook deur Mediterreense beskawings vervaardig, onder meer deur die Fenisiërs wat hul seep volgens beskrywings van Plinius die Ouere (23–70 n.C.) in sy Historia naturalis omstreeks 600 v.C. van talk en houtas berei het en dit soms as ruilgoed in hul handelsbetrekkinge met Gallië gebruik het. Plinius vermeld verder dat Galliërs en Germane seep as pommade gebruik het – maar ook om hul hare rooi of wit te verf.[6] Die Germaanse variant was 'n soort kaliseep van pasta-agtige tekstuur, terwyl Galliese seepmakers seewier met 'n hoë natriuminhoud gebruik het. Hul produk was 'n soort natronseep met 'n vaste tekstuur. Albei variante was gewilde kosmetika in antieke Rome.

Die Kelte in Britannië, wat seep van diervette en wit gebrande plantas berei het, het daarna as saipo verwys. Hiervan afgelei is die Latynse term vir seep (sapo) asook die Afrikaanse en Engelse benamings. Seep was eweneens bekend in die Romeinse Ryk, alhoewel dit tans nie duidelik is of die bereiding en gebruik daarvan deur Mediterreense of Keltiese invloede bevorder is nie. Blykbaar is dit vanweë die moeilike vervaardigingsproses – die chemiese reaksie, wat verseping genoem word, was stadig en dikwels onvolledig – nog nie algemeen aangewend as reiniger nie en eerder as 'n soort geneesmiddel beskou. Grieke en Romeine het asloog by hul wasgoed gevoeg, terwyl olie (saam met fyn sand as skaafmiddel) vir hul daaglikse reinigingsroetine gebruik is.

Romeinse wasserye het vir hul wasgoed alternatiewe metodes ontwikkel. Vir hul wasmiddel is twee soorte van alkali gebruik – dié wat uit houtas verkry kon word (kaliumkarbonaat) en dié wat uit ontbinde urine ontgin kon word (alkaliese ammoniak). Die buitefasades van wasserye is derhalwe steeds van urinale voorsien waar verbygangers die benodigde grondstof tot wedersydse voordeel kon verskaf. Daarnaas is amfore vir die doelwit in systraatjies geplaas.[7][8][9]

Die oudste historiese beskrywing van seep as reinigingsmiddel dateer uit die 2de eeu n.C. Die Grieks-Romeinse geneeskundige Claudius Galenus van Pergamon (131–201 of 216), wat hom in Rome gevestig het, het in dié tyd na die reinigende en genesende eienskappe van seep verwys.[10]

Die ingewikkelde proses van verseping het verhoed dat seep in antieke Rome op 'n breë vlak as reinigingsmiddel vervaardig kon word. Vir die hidrolise of verseping van vette, 'n proses waarby vetsure vrygestel word, is sterk alkalieë benodig. 'n Alternatiewe metode was langdurige verhitting. Romeinse seepmakers het aanvanklik net oor kaliumbevattende soute beskik wat 'n swak alkaliese reaksie het. Later is soda gebruik om seep met 'n vaster tekstuur te vervaardig. Soda word volgens die karbonaatmetode vandag steeds as bestanddeel vir seep gebruik.

Romeinse tegnieke was nog nie só gevorderd nie; alkalikarbonaat is gewoonlik vermeng met vetsure wat tydens die verouderingsproses van plant- en dierolies vrygestel is. Hierdie proses, die hidrolise van vet, kon ietwat versnel word deur die verhitting van olie in ketels oor 'n oop vuur. Die olie is hierby ingekook totdat dit byna droog was, waarna verskeie kere water bygevoeg is totdat die proses van verseping afgesluit was.[2]

In die 7de en 8ste eeu n.C. het Arabiese seepkokers sukses behaal met die eerste vaste kaliseep. Die tekstuur van hierdie seep, waarvoor soda of potas met gebluste kalk (kalsiumhidroksied) vermeng is, was vergelykbaar met dié van moderne seep. Met die uitbreiding van Islam na Spanje het die kuns van seepkook ingang gevind tot Middeleeuse Europa. Die 8ste eeuse Arabiese geleerde Jābir ibn Hayyān (ook Geber genoem) verwys in sy werke verskeie kere na die reinigende werking van seep.[2]

Seepvervaardiging in die laat 15de eeu. Uit: Hortus sanitatis, Mainz 1491

In die vroeë Middeleeue het ook Europese lande met toegang tot die Middellandse See en die benodigde natuurlike hulpbronne tot belangrike seepprodusente ontwikkel. Veral in Spanje, Italië en later ook Frankryk kon seepmakers op die plaaslike produsente van olyfolie (Noord-Europeërs was beperk tot diervette) steun, terwyl soda uit die as van seeplante ontgin kon word. Sogenaamde barilla-as, waarvoor Spaanse seepmakers soutbos gebrand het, het alkali opgelewer. Kastilië, wat bekend gestaan het vir sy wit seep, en Marseille was markleiers vir seep van hoë gehalte. Verder noordwaarts is noemenswaardige seepbedrywe in Praag, Wene en Augsburg gevestig.[11]

In Frankryk het seepprodusente hul produkte met plantekstrakte veredel tot geparfumeerde sepe van hoogste gehalte. 'n Winsgewende mark vir toiletseep is danksy die vraag na kosmetiese seepkoeëls in hoofse kringe ontsluit; vir die groot massa van die Europese bevolking was toiletseep (veral harde seep) egter nog 'n onbekostigbare luukse.

As toiletware is seep vir persoonlike higiëne gebruik, vanaf 1525 ook as skeermiddel vir mans. Seep was daarnaas 'n gewilde reinigingsmiddel vir vloere. Welgesteldes kon seep as wasmiddel bekostig, die groot massa was aangewese op talk en houtas. Higiëniese standaarde was in die algemeen nog laag.

Vanaf die 16de eeu was drie hoofsoorte van seep beskikbaar: growwe seep wat van traanolie gemaak is (hierdie olie is uit walvisvet ontgin), soet seep met olyfolie as belangrikste bestanddeel, en talkseep. Die vervaardiging van die laasgenoemde variant is tydelik verbied – nie vanweë sy onaangename reuk nie, maar weens die beperkte voorrade van talk wat ook in die kersmakerbedryf benodig is. Die twee ander soorte was luukse goedere vanweë die belasting wat daarop gehef is.

Met tans sowat sestig miljoen olyfbome in 'n gebied van 3 600 km² is Apulië in die suidooste van Italië een van die groenste streke in die land wat jaarliks 200 000 ton olyfolie oplewer. Hierdie "vloeibare goud" het reeds in die 13de eeu die belangstelling van Venesiane gewek. Groot hoeveelhede olyfolie is met skepe na Venesië vervoer waar dit tot seep verwerk is.

Danksy sy die Seerepubliek se handelsbetrekkinge met die oostelike Middellandse Seegebied het Venesiaanse seepvervaardigers 'n reeks eksklusiewe bestanddele tot beskikking gehad soos die as van 'n Siriese kruid met 'n betreklik hoë sodainhoud. Deur byvoeging van welriekende essense kon 'n groot verskeidenheid sepe volgens die wense van klante vervaardig word wat met groot sukses na ander dele van Europa uitgevoer is.[12]

Interessant genoeg is die vraag na seep tot in die vroeë 19de eeu nie soseer deur die behoeftes van privaat huishoudings ten opsigte van liggaamsversorging bepaal nie, maar eerder deur die Europese wol- en tekstielnywerhede wat seep as ontvettingsmiddel vir wol en sy benodig het. Twee soorte seep was beskikbaar - swart seep, die growwer variant, en die fyner wit seep waarop Venesiaanse produsente gefokus het. Wit seep is vir die ontvetting van kosbare tekstiele soos syprodukte gebruik.[13]

Ook op die Britse Eilande is seep aanvanklik nie grootliks as toiletware vervaardig nie. Seepmakers het geheime resepte ontwikkel vir 'n produk wat hoofsaaklik in die laken- en wolbedryf benodig is. So moes wol voor die kleurproses met seep gereinig word. Teen die 13de eeu het noemenswaardige seepbedrywe in groter nedersettings soos Bristol, Coventry en Londen bestaan wat elkeen sy eie kenmerkende variant vervaardig het.

Om in die seepmakers se groeiende vraag na houtas te voorsien, is groot dele van Engeland se digte bosse afgekap. Dikwels was daar 'n landswye tekort aan brandhout vir voedselbereiding en verwarming.

Vanaf die 1630's berig Venesiaanse bronne oor probleme met die invoer van Apuliese olyfolie as basis vir die seepvervaardiging. Hierdie tekort aan olie was aan Engelse aktiwiteite te wyte - groot hoeveelhede olie is destyds deur Engelse skepe in Suid-Italiaanse hawens gelaai. Volgens die verslae van die Britse konsul in Napels was die handel met Apuliese olyfolie in die laat 17de eeu merendeels in hande van Engelse handelaars in Livorno en hul agente in Napels.[14]

Reeds vanaf die vroeë 17de eeu het skeikundiges en vervaardigers pogings onderneem om die chemiese prosesse in verband met seepvervaardiging te verstaan om die gehalte van produkte te verbeter. In die volgende 150 jaar is die doeltreffendheid van die produksieproses verhoog sodat 'n groter verskeidenheid van sepe vervaardig kon word: geparfumeerde en gekleurde vaste en vloeibare seep, maar ook milde seep wat as wasmiddel vir fyn tekstiele gebruik kon word. Die seepbedryf het gefloreer.

Die nywerheidsomwenteling het meganisering saamgebring – seepvervaardigers kon voordeel trek uit die skaalbesparings wat met stoomkrag en meganiese energie bereik kon word. Tegniese verbeterings het tot beter eindprodukte gelei. Tegelykertyd het vooruitgang op die gebied van soldeerwerk, insluitende lopende water in geboue en baddens, storte en wasbakke met afloop, van persoonlike higiëne 'n maatskaplike norm gemaak.

'n Laat 19de eeuse Leblanc-silinderoond in 'n sodafabriek

In die Verenigde Koninkryk het William Ewart Gladstone (1809–1898), wat tussen 1852 en 1855 as Chancellor of the Exchequer (Britse minister van finansies) gedien het, in 1853 die belasting op seep opgehef wat gebruikers daarvan sedert 1711 moes betaal (en wél volgens gewig, en nie gehalte of waarde nie) en die seepbedryf sodoende 'n verdere hupstoot gegee.[15]

Die belangrikste faktor was nogtans die groot opswaai in die tekstielbedryf sedert die begin van die 19de eeu wat die vraag na seep as wasmiddel en reiniger vir persoonlike higiëne aangedryf het.[2] Tradisionele seepbestanddele soos talk en houtas het al hoe skaarser geraak. Om in die veranderende markbehoeftes te voorsien en die oorgang tot die industriële massavervaardiging van seep te bewerkstellig, het seepvervaardigers begin om goedkoper vette en olies uit tropiese lande in te voer. Tegnologiese en wetenskaplike vooruitgang in die chemiese bedryf was ewe belangrik.

Die Franse chemikus Michel-Eugène Chevreul (1786–1889), wie se naam onder meer verbind word met die daarstelling van die moderne kleurteorie, navorsing oor plantkleurstowwe soos indigo en die vervanging van talk- deur moderne stearienkerse, het met sy wetenskaplike werk as grondlegger van vetchemie grootliks bygedra tot gevorderde kennis oor die versepingsproses en gliserien. 'n Tweede baanbrekende chemiese sleuteltegnologie is eweneens in Frankryk ontwikkel – Nicolas Leblanc (1742–1806) se metode om soda teen lae koste te vervaardig. Die proses is oorspronklik na hom genoem, maar staan tans bekend as Solvay-metode.[16]