Schöneberg

Poort na die verlede: huisdeur in Rheinstraße

Poort na iets meer profaans... Kunsvol versierde openbare toiletgeriewe uit die Keisertyd, in die volksmond vanweë hul agthoekige vorm ook skertsend Café Achteck genoem

Schöneberg is waarskynlik in die eerste derde van die 13de eeu as 'n sogenaamde straatdorp ('n nedersetting met 'n enkele hoofstraat waarlangs huise opgerig is) deur Duitse setlaars gestig. Die oorspronklike dorpskern was langs die huidige hoofstraat, Hauptstraße (wat deel uitgemaak het van die grootpad tussen Berlyn en Potsdam en reeds op 13de eeuse kaarte as belangrike handelsroete aangedui is), tussen Dominicus- en Akazienstraße geleë. Aan die noordkant het die ou dorpskerk van Schöneberg ontstaan. Die eerste historiese verwysing na die dorp as villa sconenberch dateer van 3 November 1264 toe markgraaf Otto III vyf hoewe grond in Schöneberg aan die nonneklooster te Spandau geskenk het.

Alhoewel Schöneberg op hoër geleë terrein aan die noordelike rand van die Teltow gestig is, is die dorpsnaam waarskynlik nie van hierdie heuwel afgelei nie, maar is bewus as aantreklike benaming gekies om setlaars na die streek te lok. Anders as daar oorspronklik aangeneem is, was die ooswaartse migrasie van Duitse setlaars nie die resultaat van 'n vinnige bevolkingsgroei en -oorskot nie. Die vestiging van setlaars was vir destydse heersers eerder 'n moontlikheid om hul heerskappy oor 'n bepaalde gebied uit te bou en te verstewig. So kom samestellings met Schön- ("mooi, aantreklik"), Licht-, Grün-, Rosen-, Sommer- en Reichen- in talle variante as dorpsname in Brandenburg voor.[1]

Die sogenaamde Landbuch ("Landboek"), wat in 1375 in opdrag van keiser Karel IV saamgestel is, is 'n belangrike bron oor die vroeë geskiedenis van Schöneberg. Dit bevat 'n verwysing na die dorp as Schonenberge/Schonenberch/Schonenberg met 'n oppervlak van 50 hoewe, waarvan twee parogie- en een kerkhoef, en noem enkele burgers en hul belastingstatus. Tot en met 1652 is die nedersetting deur die Spandause nonneklooster bestuur.

Alt- en Neu-Schöneberg in 1798

Rathaus Schöneberg

Weelderige villas in die Januarieson. Enkele boere het 'n fortuin gemaak deur hul boerderye as bougrond te verkoop. In die middestad het hulle vir hulself statige herehuise laat bou

Fasade uit die Keisertyd in Hauptstraße

In die tyd van keiser Wilhelm II kon geen struikelblok ingenieurs en argitekte keer nie... Huiseienaars in Dennewitzstraße het hulle deur geld laat omkoop sodat hierdie "tonnel" in 1902 as deel van Schöneberg se eerste moltreinlyn verwesenlik kon word. Die geboue is tydens die Tweede Wêreldoorlog deur lugaanvalle vernietig

Omstreeks 1750 het die Pruisiese koning Frederik II ondanks die weerstand van plaaslike inwoners Boheemse wewers in 'n nuwe nedersetting vlakby die ou dorp gevestig wat as Neu-Schöneberg bekendgestaan het. Die nuwe kwartier het langs die Hauptstraße tot die huidige Grunewaldstraße gestrek. Eers toe Schöneberg gedurende die Sewejarige Oorlog op 7 Oktober 1760 deur Russiese en Oostenrykse troepe op die terugtog aan die brand gesteek is, het Duitse en Boheemse begin saamspan om hul oorlewing te verseker. Maar eers in 1874 is die twee nedersettings gedurende die ampstermyn van burgemeester Adolf Feurig tot 'n enkele munisipaliteit saamgesmelt.

Die bou van 'n spoorlyn tussen Berlyn en Potsdam, wat in 1838 geopen is en oor Schönebergse gebied geloop het, het nog geen grootskaalse grondspekulasie tot gevolg gehad nie. Eers teen die middel van die 19de eeu het die naburige Berlyn vinnige groei ervaar en sy beboude gebiede buite sy stadsgrens na Schöneberg uitgebrei. Ondanks die proteste, wat deur plaaslike burgers aangeteken is, het koning Willem I van Pruise die noordelike dele van Schöneberg op 1 Januarie 1861 amptelik by Berlyn ingesluit. Hulle het sedertdien as Schöneberger Vorstadt bekendgestaan. Schöneberg se inwonertal het destyds van 8 000 tot slegs 2 700 gedaal. Die gasbeligting, wat in 1853 en 1854 langs Schönebergse strate geïnstalleer is, was die eerste buite die hoofstad - en nóg 'n voorbeeld vir Berlyn se vinnige industrialisering en uitbreiding.

Ná die stigting van die Duitse Keiserryk in 1871 het Schöneberg se inwonertal dramatiese groei getoon - van 4 555 in 1871 tot 95 998 in 1900 en 175 093 in 1919.[2] Baie voormalige boere in Schöneberg het welvarend geword nadat hulle hul boerderye in bougrond omgeskep en verkoop het. Na hulle is as Millionenbauern ("Miljoenêrsboere") verwys. Die statige herehuise, wat hulle in die middestad vir hulself laat bou het, het bewaar gebly en getuig steeds van hul rykdom, al huisves hulle vandag 'n polisiestasie en museums. Binne enkele dekades het Schöneberg sy landelike karakter verloor en tot 'n stedelike nedersetting net buite Berlyn ontwikkel.

Schöneberg se stadsbeeld het groot veranderinge ondergaan. Langs die distrik se elegante winkelstrate het weelderige woonhuise en luukse winkels ontstaan terwyl bewoners in digbeboude systrate in bitter armoede moes lewe. Hier, in die donker agterhowe, was ook tallose ateljees van klein ambagsmanne en selfs melkboerderye (waarvan die laaste een in Steinmetzstraße met 31 melkkoeie eers in 1975 gestaak is[3]) geleë. In dié tyd het honderdduisende mense na Berlyn en Schöneberg gestroom wat 'n beter heenkome kom soek het.

In Junie 1909 het 'n plaaslike dagblad, die Schöneberger Tageblatt, na Schöneberg as 'n "Stad van vroue" verwys - die meeste migrante was inderdaad vroue wat in Berlyn en aangrensende stede as bediendes, melkmeisies, maar ook as prostitute in vermaaklokale en kroeë soos byvoorbeeld langs Schöneberg se Bülowstraße werk kon vind.[4]

Op 1 April 1898 is die lank verwagte stadstatus aan Schöneberg toegeken. Een jaar later het die stad, wat voorheen deel uitgemaak het van die distrik Teltow, 'n selfregerende stadsdistrik geword. Die ampstermyn van burgemeester Rudolph Wilde, wat in 1898 verkies is, is deur ambisieuse projekte soos die bou van die nuwe raadsaal (Rathaus Schöneberg) en 'n moltreinlyn met vyf stasies tussen die pleine Nollendorfplatz en Innsbrucker Platz gekenmerk. Schöneberg was sodoende die tweede stad in Duitsland na Berlyn wat oor 'n moltreinstelsel beskik het.

Net soos in ander metropole is nuwe, vinnige en gemaklike vervoermiddels destyds doelbewus ingespan om eiendomme aantrekliker te maak vir kopers. Die moltreinlyn, wat in 1910 - die jaar van Wilde se afsterwe - voltooi is, het die middestad met die nuwe gegoede woonbuurt Bayerisches Viertel ("Beierse Kwartier") verbind. Onder Wilde se opvolger, Alexander Dominicus, is Schöneberg se stadspark in 1912 en die nuwe raadsaal in 1914 ingewy.

Ander belangrike openbare geboue, waaronder skole, brandweerstasies en administratiewe geboue asook die Auguste-Viktoria-hospitaal, wat sy deure in 1906 geopen het, het tussen 1895 en 1914 volgens planne van die argitek en bouamptenaar van die stadsraad Paul Egeling ontstaan. In November 1910 is die Berliner Sportpalast ("Berlynse Sportpaleis") in Potsdamer Straße ingewy waar vanaf die volgende jaar die gewilde Berliner Sechstagerennen-fietswedrenne gehou is. Die sportgebou is in 1973 gesloop om plek te maak vir 'n munisipale behuisingsprojek.

Die ongekende groei van die hoofstadgebied het Berlyn en aangrensende munisipaliteite reeds voor die Eerste Wêreldoorlog genoodsaak om openbare vervoer- en boubeplanning en die daarstelling van groen ruimtes effektief te bestuur en te koördineer. So het die Schönebergse stadsraad met die stigting van die Verband Groß-Berlin, 'n liggaam wat toesig oor die stadsbeplanning en -ontwikkeling in die hele metropolitaanse gebied gehou het, op 1 April 1912 sekere uitvoerende bevoegdhede verloor. Ook die stad se amptelike naam is gewysig na Berlin-Schöneberg.

Die gebou, waarin Erwin Piscator in 1927 sy befaamde teater geopen het, is vandag steeds 'n gewilde vermaakplek

Die plein Nollendorfplatz met die moltreinlyn wat hier bogronds loop, omstreeks 1900

Nollendorfplatz omstreeks 1903, met die latere Piscator-teater in die middel en die toring van die Amerikaanse Kerk aan die regterkant

Op 1 Oktober 1920 is Schöneberg saam met ses ander stede, 59 nedersettings en 27 landgoede amptelik by Berlyn ingesluit om saam met die stadsdeel Friedenau die 11de administratiewe distrik van Berlyn "Schöneberg" te vorm. Groß-Berlin, soos dit destyds genoem is, was nou met byna vier miljoen inwoners (teenoor slegs 1,9 miljoen voor die administratiewe hervorming) by verre die grootste stad in die Duitse Ryk en die derde grootste ter wêreld na New York en Londen. Ten opsigte van sy oppervlakte was dit selfs die grootste op aarde.[5]

Ná die ontberings van die Eerste Wêreldoorlog, politieke onluste ná die omverwerping van die ou monargiese stelsel en 'n tyd van ekonomiese woelinge gedurende die hiperinflasie van 1923 het Berlyn, wat deur buitelandse besoekers reeds voor die oorlog as die mees moderne en veelsydigste metropool op die Europese vasteland waargeneem is, 'n ongekende kulturele opbloei beleef. In die westelike stadsdele het talle nuwe teaters en kafees ontstaan waar intellektueles, kunstenaars en skrywers met mekaar gesels het. In Schöneberg was die plein Nollendorfplatz 'n sentrum van kulturele aktiwiteite - hier het teaters soos die Piscator-skouburg (later Metropol-teater en tans Goya) ontstaan.

In dié tyd het Berlyn 'n baanbrekersrol gespeel as die bakermat van 'n nuwe gay en lesbiese identiteit en lewensgevoel. Die buurt rondom Nollendorfplatz is destyds ook met sogenaamde Herrenlokale verbind - kafees en ander vermaakplekke vir mans en vroue wat hulle tot dieselfde geslag aangetrokke gevoel het.

In 1938 is die distrikgrense gewysig sodat die hele gebied suid van Kurfürstenstraße administratief weer by Schöneberg ingesluit is, net soos voor 1861. Daarnaas is die gebied tussen Nollendorfplatz en Nürnberger Straße, wat voorheen deel uitgemaak het van die distrik Charlottenburg, by Schöneberg ingelyf. Die stadsbuurt wes van die Anhalter Bahn-spoorlyn, wat oorspronklik tot by Gonterstraße gestrek het, het in 1937 onder die administrasie van Tempelhof gekom.

"Totale oorlog - kortste oorlog": die berugte Sportpalast-toespraak van Joseph Goebbels op 18 Februarie 1943

Veral die noorde en weste van Schöneberg is gedurende die Tweede Wêreldoorlog deur geallieerde lugaanvalle geraak. Sowat 'n derde van die woonstelle in die distrik het verlore gegaan. Anders as die rykskommissaris vir lugvaart Hermann Göring voor die oorlog belowe het, het die Nasionaalsosialistiese bewind en sy lugafweer magteloos gestaan teenoor Britse en Amerikaanse bomeskaders wat Berlyn aanvanklik snags, later ook bedags aangeval het.

Die verpletterende neerlaag van die 6de Duitse leër in Stalingrad laat in 1942 was 'n keerpunt in die oorlog. Om die moraal van Duitse soldate en burgerlikes te verhoog, het die minister van volksvoorligting en propaganda, Joseph Goebbels, op 18 Februarie 1943 sy berugte toespraak in die Schönebergse Sportpalast gehou waartydens hy "totale oorlogvoering" aangekondig het. Alhoewel die bewind sy wapenproduksie nog eens kon opstoot, het vyandelike troepe vanaf 1944 die Ryksgrense oorgesteek. Gedurende die Slag van Berlyn is Schöneberg in die laaste Aprildae van 1945 deur die Rooi Leër ingeneem.

Die Berlynse Vryheidsklok in die raadsaaltoring van Schöneberg. Sy historiese Amerikaanse eweknie is die Liberty Bell in Philadelphia, Pennsilvanië. Die inskrif op die klok is 'n aanhaling uit president Abraham Lincoln se beroemde Gettysburg Address: “That this world under God shall have a new birth of freedom.”

Luister na die Vryheidsklok en die Vryheidseed

John F. Kennedy se toespraak voor die raadsaal van Schöneberg op 26 Junie 1963

Berliner Kammergericht - die vroeëre setel van die Geallieerde Beheerraad

Dood in Wes-Berlyn: Gedenkplaat vir Klaus-Jürgen Rattay in Potsdamer Straße 127

Die verdeling van Duitsland en Berlyn ná die nederlaag in 1945 het Schöneberg op verskeie terreine in die kollig geplaas. Die distrik, wat tussen 1945 en 1990 deel uitgemaak het van die Amerikaanse sektor van Berlyn, het onverwags 'n regeringskwartier geword nadat die deelstaatregering en -parlement van Wes-Berlyn in die Schönebergse raadsaal gevestig is.

'n Simboliese skenking van die Amerikaanse volk was die sogenaamde Vryheidsklok (Freiheitsglocke) - die grootste klok in Berlyn - wat in Engeland gegiet en op 21 Oktober 1950 in die raadsaaltoring opgehang is om die solidariteit van Amerikaners met die Wes-Berlynse bevolking en hul oorlewingswil in 'n demokratiese eiland temidde van die Sowjet-oorheerste Oosblok te versinnebeeld. Drie dae later is dit vir die eerste keer gelui.

Die Vryheidsklok word steeds daagliks om twaalfuur middag asook op bepaalde feesdae soos 1 Mei, Kersaand en Oujaarsaand gelui, maar ook ter geleentheid van belangrike historiese gebeure soos die hereniging van Duitsland op 3 Oktober 1990 en die terreuraanval op die New Yorkse Wêreldhandelsentrum op 11 September 2001.[6] Die klokgeluid word op Sondae saam met die sogenaamde Vryheidseed deur die nasionale radiokanaal Deutschlandradio Kultur uitgesaai.

Die raadsaal, die plein Rudolph-Wilde-Platz en strate in die onmiddellike omgewing het verskeie kere in die brandpunt van politieke gebeure gestaan. So is 'n verskeidenheid politieke vergaderings hier gehou soos die befaamde toespraak van die Amerikaanse president John F. Kennedy tydens sy amptelike besoek aan Wes-Berlyn op 26 Junie 1963 toe hy belowe het Ich bin ein Berliner ("Ek is 'n Berlyner"). Die plein voor die raadsaal is vervolgens ter ere van die president nog in dieselfde jaar hernoem tot John-F.-Kennedy-Platz. Die nabygeleë stadspark dra sedertdien die naam Rudolph-Wilde-Park.

'n Tweede belangrike instelling, wat ná die oorlog in Schöneberg gesetel was, was die sogenaamde Geallieerde Beheerraad (Alliierter Kontrollrat) vir die hele Duitsland wat in 'n voormalige geregsgebou, die Kammergericht, gehuisves is. Vanaf 8 Mei 1945 tot en met die stigting van die twee Duitse state in 1949 was hierdie Beheerraad die hoogste regeringsliggaam in die besette Duitsland. Later is die Geallieerde Lugvaartveiligheidsadministrasie in die gebou gehuisves. Met die hereniging van Duitsland en Berlyn in 1990 is die hoogste geregshowe van Berlyn in die gebou hervestig.

Toegang tot vrye en onsydige inligting was van groot waarde vir die bewoners van Oos-Duitsland. Om in hierdie behoefte te voorsien, is in 1946 'n besondere radiostasie, RIAS Berlin (Rundfunk im amerikanischen Sektor), gestig wat sy programme vanuit Schöneberg uitgesaai het. Die stasie is vanaf 1948 in 'n gebou in Kufsteiner Straße 69 gehuisves. Tans word hier radioprogramme vir die kulturele kanaal Deutschlandradio Kultur vervaardig, die groot RIAS-kenteken oor die hoofingang het egter as nasionale monument bewaar gebly.

Die belangrikste sosiale vraagstuk, wat ná die oorlog aangespreek moes word, was die gebrek aan bekostigbare behuising. Tot en met 1966 is meer as 22 000 woonstelle as deel van die na-oorlogse heropbouprogram nuut gebou. Nogtans is dikwels meer aandag aan verkeersvraagstukke as aan sosiale kwessies geskenk. Teen die einde van die 1970's het bewoners saamgespan om die grootskaalse sloping van ouer woonstelgeboue vir die bou van 'n nuwe snelpad in die weste van die distrik te verhinder. Ondanks die woningsnood het talle woongeboue om spekulatiewe redes in die vroeë 1980's leeg gestaan. In sommige buurte het jongmense begin om van dié geboue te beset. Pogings van eienaars om die geboue deur die polisie te laat ontruim het in dié tyd verskeie kere tot onluste gelei.[7]

Op 22 September 1981 is die 18-jarige huisbesetter Klaus-Jürgen Rattay, 'n boorling van Kleef in die deelstaat Noordryn-Wesfale, deur 'n bus doodgery nadat sowat 200 huisbesetters en betogers deur polisiemagte uiteengejaag en op 'n besige straat gedryf is.[8]