Rote Insel
Die Rote Insel (Duits: "Rooi Eiland", ook Schöneberger Insel genoem) is 'n kwartier in die Berlynse stadsdeel Schöneberg wat sedert die administratiewe hervorming van 2001 deel uitmaak van die distrik Tempelhof-Schöneberg. Die Rote Insel vorm self geen administratiewe eenheid nie.
Die kwartier se naam is afgelei van sy ligging tussen die spoorlyne van die Berlynse stadstreinstelsel en die tradisionele linkse politieke oriëntering van sy arbeidersbevolking. Mense het hulle hier in die 1930's en 1940's nog steeds verset teen die Nasionaal-Sosialistiese bewind. In boukundige opsig pronk die kwartier met die Koningin-Luise-Gedagteniskerk van 1912 en die historiese gasometer wat as 'n nywerheidsmonument oor die kwartier toring.
Die geboortehuis van die bekende aktrise en sangeres Marlene Dietrich lê in die Rote Insel se Leberstraße. Alfred Lion, medestigter van die befaamde Amerikaanse jazz-etiket Blue Note, is eweneens in die kwartier gebore. Ook sy geboortehuis in Gotenstraße 7 staan steeds.
Ligging
Die kwartier lê teen die suidwestelike rand van die Berlynse middestad binne 'n skerphoekige driehoek, wat deur die spoorlyne van die Wannseebahn in die weste, die Dresdener en Anhalter Bahn in die ooste en die Ringbahn in die suide gevorm word. Die driehoek se buitehoeke word deur die treinstasies Schöneberg, Südkreuz en Yorckstraße gevorm.
In die weste grens die voormalige middestad van Schöneberg met die Kaiser-Wilhelm-plein en die Hauptstraße (Hoofstraat) aan die Rote Insel, in die suidooste lê die stadsbuurt Kreuzberg, en in die ooste en suidooste grens die "eiland" aan die woon- en nywerheidsgebiede van die stadsbuurt Tempelhof.
Twee hoofstrate loop in wes-oostelike rigting deur die Rote Insel, die Monumenten- en die Kolonnen-straat, wat tot by die 1980's ook as die buurt se belangrikste winkelstraat gedien het. Die vyf strate suid van Kolonne- en wes van Naumann-straat, wat parallel in noord-suidelike rigting loop, vorm die kerngebied van die buurt: Cherusker-, Goten-, Leber-, Gustav-Müller- en Naumann-straat. Daar is 'n klein aantal dwarsstrate soos Leuthener, Torgauer en Roßbach-straat.
Die strate, wat buite hierdie kerngebied geleë is, is tot by die einde van die Tweede Wêreldoorlog net in 'n beperkte mate by die Rote Insel-buurt gereken. Die statige geboue van Czeminski- (vroeër Siegfried-) of Hohenfriedberg-straat het egter dikwels die klein kantore van militêre of ander staatsinstellings of woonstelle vir militêre personeel gehuisves. Die noordelike deel van die Rote Insel het net oor 'n klein bevolking beskik, wat aansienlik gefluktueer het en nie deur sterk sosiale bande gekenmerk was soos die suidelike deel nie.
Schöneberg se East End
Die begraafplaas Alter St. Matthäus-Kirchhof in die noordelike buitehoek verduidelik met sy terrein, wat in die rigting van die Spree-vallei saggies afdaal, verduidelik die Rote Insel se geologiese ligging op die Teltow-plato. Die begraafplaas lê as 'n uitloper van die Insel teen die Teltow-helling wat - soos op die kaart uit die jaar 1885 links-aan maklik gesien kan word - in die ooste tot by die heuwel Kreuzberg en die Hasenheide loop. Die spore wat die Insel-driehoek vorm word op die historiese kaart reeds byna volledig getoon. Die gebied van die Rote Insel - wat by die posisie van die voorsetsel "Alt" van "Alt-Schöneberg" geleë is - het destyds nog uit onbeboude persele bestaan.
Die ingewikkelde topografie van die moderne Berlyn versluier die historiese redes waarom die Rote Insel-buurt presies hier ontstaan het. Schöneberg, wat gedurende die 19de eeu vinnig van 'n plattelandse dorpie tot 'n selfstandige stad digby Berlyn gegroei het, verduidelik immers 'n fenomeen wat destyds kenmerkend vir baie Europese stede was.
Vanuit die historiese dorpskern van Schöneberg is omtrent 1900 twee woongebiede ontwikkel wat duidelik van mekaar verskil het: Die pragtige Bayerische Viertel ("Beierse Kwartier" - die naam is afgelei van die plaaslike straatname wat na Beierse stede verwys) met sy uitgestrekte ontspanningsgebiede soos die aangrensende Rudolph-Wilde-park in die weste van Schöneberg, en in die ooste die toekomstige arbeiderskwartiere tussen plase, nywerhede en die twee spoorlyne met hulle geraas en lugbesoedeling, wat aan die stoomlokomotiewe te danke was.
In Europa se vroeë nywerheidsstede was die woonkwartiere van die werkersklas byna steeds in die oostelike dele van die stadsgebied geleë - vanweë die oorheersende winde uit westelike rigting, die geraas en grootskaalse lugbesoedeling deur rook - wat na die ooste gewaai is - het hulle hier veral mense gevestig wat geen woonstelle in die "gesonde" en rustige kwartiere van die westelike stadsgebiede kon bekostig nie. Hierdie fenomeen, wat aanvanklik veral in Engelse stede soos Londen, Manchester en Birmingham opgetree het, het dan ook as die East End-fenomeen bekend gestaan.
Die oorsprong van die naam
Insel (eiland)
Die kwartier se ligging tussen spoorlyne het sy ontwikkeling sowel in historiese asook sosiologiese opsig bepaal. Toe die grootskaalse boubedrywighede van die periode tussen 1870 en 1890 hier 'n aanvang geneem het, het die spore, wat in die tweede derde van die 19de eeu gebou is, die oprigting van woonkwartiere reeds duidelik belemmer.
Eers in die laat Keisertyd tussen die eeuwisseling en die Eerste Wêreldoorlog is toereikende straat- en brugverbindings met Alt-Schöneberg en Berlyn aangelê. Hierdie ontwikkeling is veral deur die vinnige uitbreiding van die hoofstad Berlyn na die omliggende gebiede en die behoeftes van die Pruisiese weermag in die noordelike en oostelike dele van die Insel bevorder.
Sedert die vroeë 20ste eeu verbind altesaam vier brûe die Insel met die res van die stad: Die Julius-Leber-brug (vroeër Sedan-brug) en Langenscheidt-brug (vroeër Siegfrieds-brug) in die weste en Monumenten- und Kolonnen-brug in die ooste.
„Rot (rooi)“
Alhoewel die volgende vertelling trekke van 'n moderne mite dra, verklaar dit nogtans hoekom die kwartier die politieke bynaam "rooi" gekry het:
- „Keiser Wilhelm I het in 1878 – die Sosiaal-Demokratiese Party van Duitsland was destyds nog onwettig - ná twee sluipmoordpogings en 'n kuur, wat enkele maande geduur het, na Berlyn teruggekeer, en die stad het in patriotiese sentimente en 'n see van swart-wit-rooie landsvlae versink. Net die bierhandelaar Bäcker in die Schönebergse Sedan-straat het gedurf om 'n rooi vlag by die venster uit te hang. Vanweë hierdie ongekende daad is hy uit die land verban. Die Sedan-kwartier is sedertdien die Rote Insel genoem.“ (Wenzel, 1983).
Van die begin af was die Insel 'n woonkwartier vir armer bevolkingsgroepe. Ná die herroeping van die sogenaamde "Sosialiste-wette" in 1890 het die Sosiaal-Demokratiese Party hier by verkiesings 'n buitengewoon groot persentasie van die uitgebragte stemme op hom verenig - 'n merkwaardige prestasie teen die agtergrond van die destydse Pruisiese drie-klasse-stemreg, wat aan welvarende burgers en belastingbetalers groter stemregte verleen het as aan armer inwoners.
Die Insel-bevolking is swaar deur die na-oorlogse inflasie getref en het gedurende die Weimarse Republiek (1918-1933) veral die linkse partye SPD, USPD en KPD ondersteun, terwyl die offisiere van die spoorweg-regiment vir Duits-Nasionale partye gestem het.
Die plaaslike bevolking was regstreeks betrokke by die regsgesinde Kapp-staatsgreep van 1920 en het 'n groot rol by die gevegte rondom die Schönebergse Raadsaal op Kaiser-Wilhelm-plein gespeel. Die Raadsaal is tydens die Tweede Wêreldoorlog deur 'n bomaanval vernietig, maar 'n gedenktafel herinner vandag nog aan die staatsgreep en die slagoffers wat die jong demokrasie hier kom verdedig het.
In dieselfde jaar is Schöneberg by Berlyn ingelyf. Schöneberg was in vergelyking met die uitgestrekte arbeiderskwartiere van die "Rooi Wedding", Neukölln of Berlyn-Friedrichshain eerder 'n klein welaf buurt met voorstadkarakter. Nogtans het Hitler se SA-troepe die Rote Insel, wat deur aanhangers van linkse partye oorheers was, net swaar gewapend tydens skielike strooptogte aangedurf.
Julius Leber (1891–1945), een van die belangrikste figure in die weerstandsbeweging van 20 Julie 1944, het tydens die oorlog by 'n plaaslike koolhandelaar naby die hoek van Torgauer en Goten-straat gewerk. Hy is op 5 Januarie 1945 deur die NS-bewind tereggestel. Die voormalige Sedan-brug en -straat is tans na hom vernoem.
Sedert die vroeë 1980's is die Rote Insel in politieke opsig 'n bolwerk van groen-alternatiewe en linkse partye. Die Groen Party het hier dikwels duidelik meer as twintig persent van die uitgebragte stemme op hom verenig.
Argitektuur
Die gasometer
Die reusagtige gasometer (tegnies korrek is dit 'n laedruk-gashouer), wat tussen 1908 en 1910 opgerig is en destyds een van die drie grootstes van sy soort in Europa was,[1] is die mees kenmerkende gebou van die Rote Insel. Dit was oorspronklik 78 meter hoog met 'n deursnee van 61 meter en kon in sy teleskoophouer tot by 160 000 kubieke meter steenkoolgas (ook stadsgas genoem) stoor, wat destyds die belangrikste energiebron vir straatbeligting, verwarming en kookdoeleindes was.
Die Britse Imperial International Continental Gas Association, wat die gasometer beheer het, is in 1916 onteien - die Duitse owerhede het die gasbedryf tydens die Eerste Wêreldoorlog as strategies belangrik beskou en dus seker gemaak dat die onderneming uitsluitlik deur Duitsers besit is. Die gasometer is in 1993, toe Berlyn na aardgas omgeskakel het, buite bedryf gestel en tot historiese monument verklaar.
Die staalkonstruksie is vandag 'n duidelik sigbare baken wat baie kilometer ver waargeneem kan word. Daar is al beplan om die gasometer tot 'n kulturele sentrum te ontwikkel, maar weens 'n tekort aan fondse is hierdie planne nog nie verwesenlik nie. Einde Mei 2007 het 'n privaat belegger, wat die perseel in Maart van dieselfde jaar gekoop het, sy planne bekend gestel.[2]
Die treinstasie Berlin-Südkreuz
Die treinstasie Berlin-Südkreuz is in 1901 onder die oorspronklike naam Papestraße geopen. Alhoewel hier belangrike stadstrein-spoorlyne gekruis het, het die stasie baie dekades lank bloot 'n ondergeskikte rol in Berlyn se openbare vervoerstelsel gespeel.
Ná die ontwikkeling van 'n nuwe konsep is die stasie aansienlik vergroot en op 28 Mei 2006 as een van vyf nuwe treinstasies vir sowel stadstreine asook nasionale spoorverbindings, waaronder ook InterCityExpress-hoësnelheidstreine, in bedryf gestel. Die stasie vorm tans die suidoostelike eindpunt van die Rote Insel.
Kerke en openbare geboue
Die belangrikste kerkgeboue in die Rote Insel is die
- Sint Elisabeth-kerk (Rooms-Katoliek, gewy in 1911) en die
- Koningin-Luise-Gedagteniskerk (Duits: Königin-Luise-Gedächtniskirche; Evangelies-Lutheraans, 1912).
Dit was algemene praktyk gedurende die Duitse Keisertyd om aan die Evangeliese kerkgemeentes 'n prominente plek vir die oprigting van nuwe kerkgeboue toe te wys, en die Koningin-Luise-Gedagteniskerk het dan ook as 'n vrystaande ronde saalkerk op die Gustav-Müller-plein ontstaan. Die indrukwekkende gebou oorheers met sy koepel nog steeds die plein.
Die Rote Insel se Rooms-Katolieke kerkgemeente het met sy meer as 5 000 gelowiges byna twintig persent van die totale plaaslike bevolking verteenwoordig en bevestig die vermoede dat 'n groot aantal mense uit ander gebiede van Pruise en die Duitse Ryk hulle hier gevestig het. Die gemeente se St. Elisabeth-kerk is nogtans as 'n minder opvallende gebou by 'n ry huise in die noordelike deel van die Kolonnen-straat gevoeg.
Die Insel beskik oor twee klein historiese begraafplase, die Zwölf-Apostel- ("Twaalf-Apostels-") en die meer bekende Alter St. Matthäus-kerkhof. Hulle hoort albei nie by plaaslike kerkgemeentes, die laasgenoemde selfs nie by 'n Schönebergse gemeente nie: Die gemeente St. Matthäus beskik oor 'n kerkgebou in die suide van die vroeëre distrik Tiergarten, maar sy begraafplaas is aan die Großgörschen-straat geleë. Hier lê die grafte van bekende burgers soos Jacob en Wilhelm Grimm, Rudolf Virchow en Max Bruch.
Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het net soos op meer as veertig ander Berlynse begraafplase ook op die Zwölf-Apostel-kerkhof dwangarbeiders uit die Sowjetunie gewerk, wat onder onmenslike omstandighede in 'n kamp aan die Neuköllnse Hermann-straat geïnterneer was.
Toe die bevolking van die Insel teen die begin van die 20ste eeu tot byna 30 000 mense toegeneem het, het die Pruisiese staat en die stad Schöneberg die plaaslike infrastruktuur begin uitbou. Tussen 1892 en 1908 is op 'n perseel aan die Kolonnen-straat vier stedelike skole opgerig. Twee van die geboue het bewaar gebly en huisves tans die Hoërskool Robert Blum (Duits: Robert-Blum-Oberschule).
Verwysings
- Hierdie artikel, of gedeeltes daarvan, is uit die volgende Wikipedia-artikel vertaal: Rote Insel. Met erkenning aan Rainer Lewalter (Berlyn).
- "GASAG Berlyn - Die gasometer in Schöneberg". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 September 2007. Besoek op 2 Junie 2007.
- "Die projek van REM+tec". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 September 2007. Besoek op 2 Junie 2007.
Bronne
- Berliner Geschichtswerkstatt (red.): Die Rote Insel Berlin-Schöneberg. Bruchstücke zu einer Stadtgeschichte. Berlyn: Dirk Nishen Verlag 1987. ISBN 3-88940-131-7
- Winz, Helmut: Es war in Schöneberg. Aus 700 Jahren Schöneberger Geschichte. Berlin 1964
- Mailänder, Ulf en Ulrich Zander: Das kleine West-Berlin Lexikon. Berlyn: Schwarzkopf & Schwarzkopf 2003. ISBN 3-89602-518-X
- Wenze, Giselal: Die Rote Insel. In: Spurensicherung in Schöneberg 1933. Uitgegee deur Berliner Geschichtswerkstatt, Berlyn 1983
Eksterne skakels
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Rote Insel.