Roofvoël
Roofvoëls verwys meestal na twee nie-verwante ordes van voëls, naamlik: die Accipitriformes en die Falconiformes. Hulle is oor die algemeen vleisetende voëls wat vir hulle prooi jag. Hulle vang gewoonlik hulle prooi op die grond, in die lug of in die water. Sommige spesies vreet die karkasse van ander diere. As gevolg van hulle predatoriese gedrag is hulle gewoonlik aan die bokant van die voedselketting.
Hierdie voëls is meestal groot en het skerp sintuie (soos goeie visie) wat hulle hul prooi help opspoor. Hulle het ook sterk kloue met skerp naels. Hulle snawels is groot en skerp sodat dit vleis kan skeur.
Roofvoëls is nie al voëls wat gewerwelde diere vreet nie. Meeue, uile, kraaie en verskeie ander spesies maak ook op gewerwelde diere jag.
Algemene kenmerke
Alle roofvoëls (orde Falconiformes) word gekenmerk deur 'n skerp, stewige snawel met 'n haak aan die voorpunt van die bo-snawel. Oor die basis van die snawel is daar ʼn wasagtige vlies (keroma) waarin die neusgate open. Die pote is oor die algemeen sterk en het 4 tone met krom kloue. Van die kloue wys 3 vorentoe en een agtertoe. Alle roofdiere is karnivore of vleiseters.
Die meeste van hulle maak aktief jag op hul prooi, terwyl 'n paar spesies slegs van aas leef. Die gehaakte snawel en pole met kloue word ook by uile aangetref, maar verder is daar geen taksonomiese verwantskap tussen roofvoëls en uile nie. Ekologies gesproke is uile egter wel roofvoëls. Die meeste roofvoëls het breë vlerke en hulle is sterk vlieërs. Veral die groter soorte sweef dikwels op opgaande lugstrome, maar ook die kleiner, sterker vlieërs kan goed sweef.
By die meeste roofvoëls is die wyfies ongeveer 20 tot 100 % grater as die mannetjies, maar by aasvoëls (familie Aegypiidae) is die mannetjies ongeveer 10 tot 15 % groter as die wyfies. Die standvoëls (die meeste roofvoëls) vorm gewoonlik vaste pare, terwyl die migrerende roofvoëls meestal jaarliks nuwe pare vorm. Die oë van roofvoëls is baie goed ontwikkel en hul gesigsvermoë is uitstekend. Dit word onder meer teweeggebring deur 'n relatief groot beeld wat op die retina gewerp word en deur 'n hoë konsentrasie keëltjies en stafies.
Ook die gehoorvermoë is betreklik goed ontwikkel (behalwe by die Amerikaanse kondors en aasvoëls (familie Cathartidae), maar die reuksin is swak ontwikkel. Alle roofvoëls is daglewend, maar sommige is net voor sonop of net na sononder meer aktief, terwyl 'n paar Indiese aasvoëls ook soms snags, wanneer die maan skyn, die oorblyfsels van tiervangste eet. Roofvoëls se massas wissel van ongeveer 35 gram in die geval van Microhierax tot 10 tot 14 kg in die geval van die Andiese kondor.
Laasgenoemde het 'n vlerkspan van ongeveer 3,4 m. Die meeste roofvoëls leef alleen of in pare en vlieg daagliks oor groot gebiede. 'n Tipiese digtheid vir roofvoëls is een paar per 15 km2. 'n Paar van die kleiner roofvoëlspesies vorm ook swerms.
Algemene biologie
Voeding
Verreweg die meeste roofvoëls maak jag op ander diere, wat wissel van insekte tot klein bokkies. Dit gebeur egter selde dat die massa van die prooi, selfs van die groter roofvoëls, 6 kg oorskry. Die prooi word met die kloue gevang nadat die roofvoël skielik op die prooi afgeduik het. Die snawel word dan meestal gebruik om die prooi mee dood te maak en te verskeur.
Veral die kloue is baie goed aangepas by die tipe prooi wat 'n roofvoël vang. Die wat hoofsaaklik van ander voëls leef, het byvoorbeeld lang en dun tone met dun en skerp kloue. Slangarende het kort, dik tone, waarmee hulle slange goed kan vasgryp, terwyl visetende roofvoëls skerppuntige uitsteeksels op hul voetsole het wat die hantering van gladde visse vergemaklik. Die spesies wat hoofsaaklik op klein soogdiere leef, het groot tone met dik, sterk kloue.
Omdat aasvoëls selde hul eie prooi vang, het hulle nie sulke goed ontwikkelde kloue nodig nie, en oor die algemeen is hul kloue relatief swak ontwikkel. Ook die struktuur van die snawel wissel na gelang van die voel se jaggewoontes. Die tandvormige struktuur wat op die snawels van valke aangetref word, word dikwels gebruik om die prooi se nek mee te breek. Sommige aasvoëls het betreklik sterk snawels nodig om deur die vel van 'n dooie dier te dring, terwyl ander aasvoëls wag tot die growwe dele klaar geëet is en dan van die sagter, binneste vleis eet.
Sulke spesies het meestal ʼn dunner, langer bek wat allerhande openings kan binnedring sodat hulle die sagte vleis kan bykom. Die meeste roofvoëls het groot gebiede waarin hulle jag en in die meeste gevalle is daar baie meer kos as wat die voëls nodig het. Die grootte van hul territoriums word skynbaar eerder deur hul territoriale gedrag as deur die beskikbare hoeveelheid voedsel bepaal. Aasvoëls is oor die algemeen nie territoriaal geneig nie en verdedig slegs hul nes en onmiddellike omgewing.
Voortplanting
Paring by roofvoëls word dikwels voorafgegaan deur uitgebreide baltsvertonings wat verskillende vorme kan aanneem. Die voëls kan byvoorbeeld van hul sitplek af skree of vanuit die lug. Soms bestaan die vertoning uit golwende vlugte waartydens hulle afduik en weer opswiep, en dit gaan dikwels met 'n lang skree gepaard. In ander gevalle nader die mannetjie en die wyfie mekaar met uitgestrekte kloue, gryp mekaar vas en slaan in die lug bollemakiesie.
Baltsvertonings kom meer by woudlewende spesies voor as by spesies wat in oop gebiede hou. Roofvoëls lê nooit baie eiers nie; die kleiner spesies le die meeste eiers. Oor die algemeen le die roofvoëls in die trope ook minder eiers as die in gematigde wêrelddele. Die broeityd van die eiers duur tussen 28 en 55 dae, terwyl die totale broeityd van 3 (die kleiner roofvoëls) tot 15 maande (die kondors en kroonarend) in beslag neem. Die Amerikaanse aasvoëls (familie Cathartidae) en die meeste valke (familie Falconidae) maak nie hul eie neste nie, maar gebruik holtes in bome, kranse, ander voëls se neste, ensovoorts, om hul eiers in te lê.
Baie van die arende gebruik jaar na jaar dieselfde nes en daar is gevalle bekend waar verskillende geslagte van dieselfde voëlspesie ʼn nes 50 jaar lank aaneen gebruik het. Wanneer die kuikens uitbroei, vang die mannetjie meestal vir homself, vir sy wyfie en vir die kuikens kos. Sodra die kleintjies in staat is om self vleis te kan skeur, begin die wyfie ook kos vang.
Ontwikkelingstadia
Tydens die lewensloop van 'n roofvoël kan daar stadia onderskei word: Die kuikenstadium duur van die kuiken uit die eier broei totdat hy die nes verlaat - 'n tydperk wat wissel van 23 dae by sommige sperwers, tot 150 dae by die kondors. In die trope duur die stadium oor die algemeen langer as in die gematigde dele. Die afhanklike stadium, met ander woorde van die kuiken die nes verlaat totdat dit heeltemal onafhanklik van sy ouers is, duur ongeveer 1 tot 11 maande.
Wanneer die kuiken die nes verlaat, leer hy om te vlieg; die leerproses duur ongeveer 3 tot 8 weke. Nadal die kuiken geleer het om te vlieg, word hy steeds deur die ouers gevoed. Die onvolwasse stadium, van ʼn klein voël onafhanklik van sy ouers word totdat dit geslagsryp is, duur in die geval van die kleiner roofvoëlspesies slegs 9 maande. Hulle word binne een jaar volwasse. By die groter roofvoëls, soos die kondors en die berghaan, kan die onvolwasse stadium tot 7 jaar duur.
Die sterftesyfer van roofvoëls is gedurende hierdie stadium die hoogste en 50 tot 75 % van roofvoëls bereik nooit volwassenheid nie. Tydens die onvolwasse stadium kan roofvoëls verskillende veredragte hê. Die veredrag van 'n onvolwasse roofvoël van een spesie lyk dikwels baie soos die van die volwasse of onvolwasse voël van 'n ander spesie. Die volwasse stadium word gekenmerk deur 'n tipiese, permanente veredrag en die bereiking van geslagsrypheid. Mannetjies en wyfies paar nou en bly dikwels lewenslank bymekaar.
Paring, nesmaak, broei en die grootmaak van kleintjies is 'n tipiese bedrywigheid van volwasse roofvoëls. Die lewensduur van roofvoëls in die natuur wissel van minder as 3 jaar in die geval van ʼn paar kleiner spesies tot ongeveer 26 jaar. In gevangenskap leef hulle oor die algemeen langer en daar is een geval bekend waar 'n berghaan 55 jaar in gevangenskap geleef het.
Klassifikasie
Afgesien daarvan dat die aasvoëls van die Ou Wêreld deur sommige deskundiges in dieselfde familie as die arende ingedeel word, en deur ander as 'n afsonderlike familie beskou word, is daar oor die algemeen eenstemmigheid oor die klassifikasie van roofvoëls. Hulle word meestal in 5 families ingedeel. Die familie Cathartidae, algemeen bekend as die kondors en aasvoëls van die Nuwe Wêreld, bestaan uit 6 spesies wat tot die Amerikaanse kontinente beperk is.
Hul tone is relatief swak ontwikkel en aangepas vir loop en hard loop, en die 3 voorste tone is effens geweb. Hulle is grotendeels aaseters en het daarom relatief swak ontwikkelde snawels. Soms eet hulle egter ook eiers, klein voëltjies, vrugte, ensovoorts. Die kondors is van die grootste roofvoëls. Die Andiese kondor (Vultur gryphys) is byvoorbeeld meer as 1 m lank en het ʼn vlerkspan van ongeveer 3,4 m. Die voël word in die Andesgebergte en ander berge in die weste van Suid-Amerika aangetref.
Die Kaliforniese kondor (Gymnogyps californianus) was vroeër algemeen in die VSA, maar vandag is daar slegs ongeveer 40 voëls in die suide van Kalifornië oor. Die familie Sagittariidae bevat slegs een spesie, naamlik die sekretarisvoël (Sagittarius serpentarius). Die kop van 'n sekretarisvoël lyk baie soos die van 'n arend, maar met sy lang pote is dit uitstekend by 'n landlewende leefwyse aangepas. Sekretarisvoëls kan egter ook goed vlieg, en hulle slaap en maak nes in lae bome.
Die familie Accipitridae om vat ongeveer 205 spesies uiteenlopende roofvoëls soos arende, woue, jakkalsvalke, sperwers en aasvoëls. Tipiese kenmerke van die familie is sterk kloue, 'n bo-snawel sonder die "tand" wat by egte valke aangetref word, en breë vlerke wat gewoonlik gerond is. Die familie word veral deur Suid-Afrikaanse deskundiges in 2 afsonderlike families ingedeel, naamlik die Aquilidae (arende, ensovoorts) en die Aegypiidae (aasvoëls).
Die familie Aegypiidae is tot die Ou Wêreld beperk en staan daarom as die aasvoëls van die Ou Wêreld bekend. Altesaam 7 spesies kom in Suid-Afrika voor en een van die bekendstes is die koloniale kransaasvoëls (Gyps coprotheres), waarvan kolonies onder meer in die Magaliesberg en naby Bredasdorp aangetref word. Die aasvoëls is, soos hul naam aandui, byna uitsluitlik aaseters en vervul daarom 'n belangrike funksie in die natuur.
Die familie Aquilidae is die grootste roofvoëlfamilie en het ʼn wêreldwye verspreiding. Sommige van hulle migreer, maar die meeste is standvoëls. Hoewel hulle gewoonlik lewende diere as voedsel vang, eet die meeste lede van hierdie familie ook aas. Die woue, waarvan daar 2 spesies in Suid-Afrika voorkom, het lang vlerke, meestal 'n mikstert en relatief swak ontwikkelde pote. Hulle bestee baie van hul tyd deur in die lug te sweet. Die geelbekwou (Milvus aegyptius) is die volopste van die 2 en word onder meer oral in Suider-Afrika aangetref.
Van die arende is daar in Suid-Afrika 14 spesies standvoëls en 3 migrante. Die arende is saam met die Amerikaanse kondors die grootste roofvoëls. 'n Tipiese kenmerk van die egte arende is dat die hele poot met vere bedek is, maar by die slangarende is die tarsus (onderste deel van die poot) nie met vere bedek nie. Arende is gewoonlik na 6 jaar geslagsryp, en die wyfies is meestal groter as die mannetjies. Hulle verkies oor die algemeen bergagtige en minder dig begroeide gebiede.
Die 2 spesies jakkalsvalke in Suid-Afrika is van middelmatige grootte en het kaal pole en 'n kort stert, waarvan die punt nie gerond is nie. Hulle het hul naam gekry vanweë die tipiese jakkalsagtige geluide wat hulle voortbring. Sowel die gewone jakkalsvalk (Buteo rufofuscus) as die bruin jakkalsvalk (Buteo buteo) is volop in Suider-Afrika, eersgenoemde veral in bergagtige dele. Die sperwers en witvalke het breë, geronde vlerke en 'n lang stert en pole.
Hulle is baie rats en beweeglik en leef hoofsaaklik van ander voëls. Altesaam 9 spesies word in Suider-Afrika in 'n verskeidenheid habitatte aangetref, maar die sperwers verkies oor die algemeen woude en beboste gebiede. Die vleivalke het skraal, lang vlerke en 'n lang stert. Hulle vlieg stadig en laag oor die grond en wanneer hulle 'n prooi gewaar, draai hulle blitsig om en duik na benede. In Suider-Afrika word 3 spesies aangetref, en hulle staan soms ook as paddavreters bekend.
Die kaalwangvalk (Polyboroides radiatus), die vlermuisvalk (Macheiramphus alcinus) en die visvalk (Pandion haliaetus) is 3 spesies wat ook tot die familie Aquilidae behoort, maar nie heeltemal by een van bogenoemde groepe in pas nie. Die visvalk word soms as ʼn afsonderlike familie, die Pandionidae, beskou. Die vlermuisvalk is anders as ander roofvoëls deurdat hy feitlik al sy kos binne ʼn halfuur na sononder vang. Sy prooi bestaan uit vlermuise en voëls soos windswaels wat gedurende daardie tyd van die dag aktief is.
Die prooi word tydens die vlug heel ingesluk. Die grootste arende is die breëkoparend (Polemaetus bellicosus), die kroonarend (Polemaetus coronatus), die witkruisarend (Aquila verreauxii) en die lammergeier (Gypaetus barbatus). Die witkruisarend word oral in Suider-Afrika in veral bergagtige of heuwelagtige gebiede aangetref, en in die Matoposgebied in Zimbabwe is die voorkomsdigtheid tot een paar per 11,4 km2. Die roofvoël leef byna uitsluitlik van dassies en kan tot 400 dassies per jaar verorber.
Ondanks die nut wat hulle sodoende vir die landbou inhou, word hulle soos baie ander roofvoëls nog dikwels geskiet of vergiftig omdat hulle na bewering vee vang. Witkruisarende le meestal 2 eiers op 'n keer, die een 'n rukkie na die ander, maar die oudste kuiken byt die kleiner kuiken na ʼn rukkie dood. Dieselfde verskynsel word by die kroonarend, die grootbruinarend (Aquila rapax) en die grootjagarend (Aquila fasciata) aangetref. Ook die breëkoparend leef grotendeels van dassies, maar eet ook 'n verskeidenheid ander diersoorte soos hase, ape en slange.
Hoewel die voël oorspronklik oral in Suider-Afrika voorgekom het, is die roofvoël reeds in baie dele van die land uitgeroei omdat hy na bewering lammers vang. Die nuttige rol van hierdie en ander roofvoëls in die bestryding van plae word al hoe meer beset en dit is moontlik dat die voël sy verspreidingsgebied weer sal vergroot. In onversteurde gebiede soos die Nasionale Krugerwildtuin is hulle nog betreklik volop. Die kroonarend kom slegs in woude voor en die grootste bedreiging vir hierdie voël is die vernietiging van woude.
Die voël eet 'n verskeidenheid diersoorte soos dassies, klein bokkies en ape en is veral vir sy indrukwekkende vertoonvlugte tydens die balts bekend. Die lammergeier is 'n aasvoëlagtige arend met 'n baie wye verspreiding in Afrika en Asië, maar oral waar hy voorkom, is hy betreklik skaars. In Suider-Afrika is die voël tot die Drakensberge in Lesotho en KwaZulu-Natal en Oos-Kaap beperk. Lammergeiers eet veral aas en hulle laat bene van groot hoogtes af neerval om oop te breek sodat hulle die murg kan bykom.
Die slangarende eet, soos hul naam aandui, hoofsaaklik slange. Hulle kan dus beskou word as "neutrale" roofvoëls, omdat hulle regstreeks geen nut vir die mens het nie, maar ook geen skade aanrig nie. Wanneer die volwasse voëls slange vir hul kleintjies aandra, sluk hulle die slange half pad in en laat die kleintjies dit dan weer uit hul keel trek. Slangarende is nie immuun teen slanggif nie, maar die vere en skubbe op hul pote beskerm hulle sodanig dat die byt van ʼn slang geen uitwerking op hulle het nie.
Die grootte van die slange wat hulle vang, wissel baie en daar is een geval bekend waar 'n bruin slangarend (Circaetus cinereus) ʼn mamba van 3 m na 'n hewige geveg baasgeraak het. Die visarend (Haliaetus vocifer) het skubberige pote met skerppuntige uitsteeksels op die skubbe, wat hom in staat stel om gladde visse met gemak vas te hou. Benewens vis - wat visarende slegs kan vang as hul le naby die oppervlak swem - eet hulle ook aas en watervoëls, en dikwels roof hulle ook die prooi van ander voëls.
Visarende word oral in Afrika suid van die Sahara naby water aangetref en hulle jag ook dikwels langs die kus. Die visvalk (Pandion haliaetus) is, hoewel dit wêreldwyd versprei is, in Suid-Afrika skaarser as die visarend. In teenstelling met die visarend duik die visvalk onder water wanneer hy sy prooi vang. Visvalke word dikwels deur visarende van hul prooi beroof. Die berghaan (Terathopius ecaudatus) is wydverspreid oor die savannes van Afrika suid van die Sahara, en is onder meer vir sy sierlike vlugvertonings bekend. Hierdie arend se Engelse naam, Bataleur Eagle, kom dan ook van die Franse woord bataleur, wat "akrobaat" beteken.
Hierdie arende vlieg normaalweg betreklik laag en vinnig en kantel heen en weer terwyl hulle vlieg. Van tyd tot tyd voer hulle pronkvlugte uit waartydens hulle allerhande toertjies doen. Die berghaan is vroeër as ʼn aasvreter beskou, maar hulle vang ook voëls so groot soos tarentale ook heelwat voëls wat selfs so groot soos tarentale is, vang. Hulle bou ʼn betreklike klein nes, maar hulle neem dikwels eenvoudig die neste van ander roofvoëls oor om hul kleintjies in groot te maak.
Die broeityd van 55 dae is die langste van alle Afrikaanse arende. Die kuiken bly 110 dae in die nes. Nadat hy die nes verlaat het, duur dit nog 7 jaar voordat die voel volwassenheid bereik en sy tipiese helderkleurige vere kry. Seker een van die bekendste en nuttigste roofvoëls in Suid-Afrika is die blouvalk (Elanus caeruleus), wat in werklikheid nie 'n valk is nie, maar 'n arend. Wat minder bekend is, is dat hierdie voël dikwels na sononder jag.
Blouvalkies vreet hoofsaaklik insekte en muise en roei groot hoeveelhede daarvan uit. Hoewel baie van die arende ook as valke bekend staan (byvoorbeeld die blouvalk), is die uitsonderlikste kenmerk van die egte valke (familie Falconidae) 'n tandagtige uitsteeksel aan weerskante van die boonste deel van die snawel net agter die haak. Voorts het hulle lang, gepunte vlerke en gespierde pole met stewige, geboë kloue. Van die 58 spesies wat wêreldwyd aangetref word, kom 10 in Suider-Afrika voor.
Daar is 2 duidelike metodes waarvolgens valke jag. Een groep valke vang hul prooi deur vinnig daarop af te duik en dit met die kloue te gryp, terwyl die ander groep in die lug bokant hul prooi rondfladder. Wanneer hulle iets gewaar, val hulle op die prooi neer. Die kleiner valke leef hoofsaaklik van insekte, terwyl die groteres 'n verskeidenheid prooie soos knaagdiere en klein voëls vang. Valke leef meestal in pare saam, maar 'n paar spesies vorm groot swerms, veral wanneer hulle migreer.
Sien ook
Eksterne skakels
Bronnelys
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409656, volume 24, bl. 10 - 113
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Falconiformes. |
